महलीसागर बाँधले चार गाउँ डुबान

धान डुबाउँदा खर्च र मिहिनेत सबै काम नलाग्ने भयो । उनीजस्तै भगवानपुरकै सर्वजीत यादवले दुई कट्ठाको सात सय रुपैयाँका दरले १४ कट्ठा खेत रोपाए । ‘आइतबार रोपेर भ्याइयो,’ उनले भने, ‘बुधबार पानीले डुबायो ।’ दुःख र कष्ट गरी खर्च जोहो गरेर रोपाइँ गरेका थिए ।

भारतले सीमा क्षेत्रमा बनाएको महलीसागर बाँधले यशोधरा गाउँपालिकाका चार गाउँका कृषकको धानबाली डुबानमा परेको छ । यसले कृषक समस्यामा छन् । बाँधको १५ फाटकमा एक मिटर चौडा डेढ मिटर लम्बाइको मोटामोटा सालको पटरा राखेर पानी छेकेको छ । पटराले ढोकाको काम गरेको छ । यसले पानीजति नेपालतिर फर्कंदा रोप्दै गरेको धानबाली डुबेको हो ।

सीमा क्षेत्रबाट ३ सय मिटरको दूरीमा बाँध छ । २०५९ सालदेखि भारतको सिद्धार्थनगर जिल्ला, थाना सोहरतगढअन्तर्गत महली गाउँमा भारतले बनाउन लागेको १५ ढोके बाँध नेपाली पक्षको विरोधका कारण पूरा हुन सकेको छैन । सातायतादेखि दैनिकजसो पानी परिरहेको छ । बाँधको ढोकामा काठको पटरा लगाइदिएपछि मंगलबार साँझबाट सीमामा रहेको सागरमा पानी जम्मा हुन थालेको हो । बिस्तारै पानी बढ्दै गएर बुधबारबाट भर्खर रोपेको धान डुब्न थालेको कृषक सन्तराम केवटले बताए । भगवानपुर, रंगपुर, भैइसहिया र लोहरौली गाउँको एक सय हेक्टरभन्दा बढी खेतमा रोपिएको धानबाली डुबेको छ । ‘बिहीबार पानी बढ्दै गएको छ,’ कृषक केवटले भने, ‘रोपेको धान देखिनै छोड्यो ।’

पानीले दुई–तीन दिनमै रोपेको धान पहेंलिने ७० वर्षीय फुर्सत अली धुनियाले बताए । ‘६ जनाको परिवारको चुलोचौको कसरी गर्ने ?,’ उनले भने, ‘ऋण गर्जो गरेर ८ हजार खर्च गरी ३ बिघामा धान रोपें, सबै डुबेर बोट गलेर मर्‍यो ।’ अब कसरी घर व्यवहार गर्ने भन्ने चिन्ताले निदाउन छाडेको उनले बताए । मानो छरेर मुरी फलाउने कृषक अहिले रोपेको धानखेती पानीमा डुबेपछि चिन्तित बनेका छन् । वर्ष दिनको घरगर्जो कसरी टार्ने भन्ने समस्यामा छन् । हातमुख जोर्नेदेखि लालाबालाको पठनपाठन अन्नपात बेचेरै गर्थे । धान खेत डुबानमा परेपछि अब गाह्रो हुने उनीहरूले बताए । ‘खेती गर्न ब्याड राखेको बीउ रोपेर भ्यायौं,’ कृषक विष्णुप्रसाद केवटले भने, ‘२ बिघामा रोपेको सावा मन्सुली धान बग्यो ।’ अब कहाँबाट बीउ ल्याएर रोप्ने भन्ने चिन्तामा उनी छन् । गाउँका सबैको अवस्था यस्तै छ । यस वर्ष भोकभोकै बस्नुपर्ने दिन आउला जस्तो रहेको उनले बताए । ‘छरछिमेककाले रोपेर भ्याइसके,’ उनले भने, ‘अब बीउ उमारेर रोप्न पनि भ्याइँदैन, समस्यै समस्यामा छौं ।’

बाँधपीडित भगवानपुरका बासिन्दाले असारदेखि कात्तिकसम्म अत्यधिक वर्षा नहोस् भनेर भगवानसँग कामना गर्दै बस्छन् । ‘बढी वर्षा भएको ७/८ घण्टामा डुबान हुन्छ,’ शान्ति यादवले भने, ‘वर्षा भएन भने पनि धान हुँदैन ।’ बीउ राख्न पानी नपर्दा आकाशतिर हेरेर बस्नुपर्ने उनले बताए । धेरै पानी परे लालाबाला र घर जोगाउन मुस्किल पर्छ । बढी वर्षा भयो भने गाउँको घरसम्मै डुबान हुन्छ । बाँधले तीन सय हेक्टर बढी नेपाली भूभाग डुबानमा पर्ने गरेको नेपाली प्राविधिकले बताए । बाँधकै कारण नेपाल–भारत ५५३ र ५५४ नम्बरको सीमा स्तम्भ पनि वर्षाका बेला डुबानमा पर्ने गरेको छ ।

नेपालबाट हुने हरेक उच्चस्तरीय भ्रमणका बेला बाँध पीडितले समस्या समाधान गर्न माग गर्दै ज्ञापनपत्र दिने गरे पनि दुई दशक भइसक्दा पनि समस्या समाधान नभएको स्थानीय सन्तराम केवटले गुनासो गरे । ‘मुलुकमा नयाँ प्रधानमन्त्री बन्नासाथ भारत भ्रमण गर्ने चलन छ,’ उनले भने, ‘त्यसैको पूर्वसन्ध्यामा भ्रमणमा जाने प्रधानमन्त्रीलाई समस्या समाधान गर्न ध्यानाकर्षणका लागि प्रशासन कार्यालय पुग्ने गर्छौं ।’ तर, अहिलेसम्म सुनुवाइ नभएको उनले बताए । ‘कतिपटक प्रशासनमा समस्या समाधान गर्न ज्ञापनपत्र दिइयो सम्झना छैन,’ स्थानीय हरिलाल यादवले भने, ‘बाँधकै स्थलगत अवलोकन गर्न आउने मन्त्री र नेताको ध्यानाकर्षण पनि गरायौं ।’

स्थानीय रामदास यादवले एक दशकदेखि डुबानले गर्दा अन्नबाली स्याहार्न नपाएको दुखेसो पोखे । ‘मिहिनेत र मजदुरी गरी जोडेको ५ कट्ठा खेत सधैं डुबानमा पर्छ,’ उनले भने, ‘अहिले धेरै चिन्तित छु ।’

सन् १९०१ मा नेपालको सहमतिमा बनाइएको पुरानो पाँचढोके बाँधको मर्मतका नाममा भारतले सधैं त्यो बाँधको मर्मतसम्भार गरेको भनेर नयाँ बाँधको संरचना निर्माण गर्दै आइरहेको छ । बाँधको विषयलाई लिएर जब बढी विवाद हुन्छ अनि बाँधको मर्मतसम्भार भनेर भारतले आफ्नो भनाइ अगाडि ल्याउँछ । अहिले महलीसागरमा सन् १९०१ मा बनाइएको पुरानो पाँचढोके बाँध र २०५९ सालमा निर्माण थालिएको नयाँ १५ ढोके बाँध (ढोका मात्र राख्न बाँकी) संरचना छन् ।

बाँध निर्माण थालेपछि नेपाली पक्षको तीव्र विरोध भएपछि बाँध निर्माण कार्य पूरा हुन पाएको छैन । बाँध सदरमुकाम तौलिहवादेखि करिब १० किमि दक्षिणमा पर्छ । बाँध स्थलमा एसएसबीको सुरक्षा छ । डुबान समस्या समाधान गर्न भारतीय समकक्षी सिद्धार्थनगरका डीएमलाई आग्रह गरेको प्रजिअ चक्रपाणि पाण्डेले बताए । समस्या समाधान गर्न प्रशासनलाई आग्रह गरिएको यशोधरा गाउँपालिका अध्यक्ष गिरजेश पाण्डेले बताए । ‘द्विदेशीय कुरा भएकाले माथिल्लो स्तरबाट समाधान खोज्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘पीडितलाई गाउँपालिकाबाट हुन सक्ने राहत दिनेछौं ।’