काठमाडौँ — २०५८ सालको दरबार हत्याकाण्डले परिवर्तन ल्याएको नेपालको राजनीतिक र सामाजिक इतिहासमा धेरै अध्येता र सर्वसाधारणको रुचि रहँदै आएको छ । नेपालको इतिहासमा अढाई शताब्दी लामो राजतन्त्रको कालखण्ड र यसबीचका उल्लेख्य गतिविधिबारे जोकोहीलाई चासो हुने गरेको छ ।
तर इतिहासको यो पाटो यसरी गोदाममा थन्किएको छ कि राष्ट्रिय अभिलेखालय वा पुरातत्त्व विभागलाई नै यो पहिल्याउन वर्षौं लाग्ने देखिएको छ ।
नारायणहिटी दरबार परिसरमा श्रीसदन पछाडिको एउटा गोदामजस्तो घरमा कागजी पोकैपोकाको भण्डारण भेटिन्छ । अहिले भने पुराना कागजातको अभिलेखीकरण गरिँदै छ । यसमा राष्ट्रिय अभिलेखालयबाट अवकाश पाइसकेका तीन कर्मचारी जुटेका छन् । ‘२०६३ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि र राजदरबारबाट तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र बाहिरिएपछि यहाँका असंख्य कागजात र ऐतिहासिक महत्त्वका शोध–सामग्री यसै अलपत्रै राखिएको पायौं,’ नारायणहिटी दरबार संग्रहालयका कार्यकारी निर्देशक भेषनारायण दाहालले भने, ‘कतै कुनै भण्डार कोठामा त कतै भान्सातिर राखिएका कागजात भेला गरेर खोजतलास थालेका छौं ।’
कागजातको टिपोट उतार्न दुई वर्षयता सक्रिय हिरारत्न वज्राचार्यले राजकाजमा चलेका बिर्ता र मोहीको हिसाब, सतुंगलदेखि साँखुसम्मको राजकीय जग्गाजमिनको भोगचलनसम्बन्धी कागजात पाएको जानकारी दिए । ‘यहाँ इतिहासको भण्डार छ,’ उनले भने । उनले दरबारमा थुप्रिएका सामग्रीको लगत उतार्न र चाहिने/नचाहिने कागजातको फर्स्योट गर्नै अझै केही समय लाग्ने बताए । ‘सतुंगलको बोसीगाउँदेखि कीर्तिपुरको न गाउँसम्म कान्छा मुमा बडामहारानी र अन्य राजकीय सदस्यका नाममा जग्गाजमिन रहेको वृत्तान्त अहिले उतारिरहेका छौं,’ अभिलेखीकरणमा संलग्न अर्की कर्मचारी बिन्दिया भण्डारीले भनिन्, ‘भोगचलन गरिआएको जग्गाबाट आएको धानचामलको लगत, घिउ–तेल र अन्य सामग्रीको हिसाबकिताब पनि यहाँ भेटिएको छ ।’
अभिलेखीकरणमा राजेन्द्रमान स्थापित पनि खटिएका छन् । संग्रहालयका कार्यकारी निर्देशक दाहालका अनुसार यी ऐतिहासिक कागजातको अभिलेखीकरणका लागि अभिलेखालयले वार्षिक ५ लाख रुपैयाँ बजेट दिएको छ । केही स्वयंसेवी कर्मचारीलाई दरबार संग्रहालयले समेत खटाएको छ । राष्ट्रिय अभिलेखालयकी प्रमुख सौभाग्य प्रधानांगले बजेटको अभावका कारण अहिले दरबारमा भेटिएका सामग्रीको ‘सूचीकरण’ मात्रै भइरहेको उल्लेख गर्दै डिजिटल–स्क्यानिङ वा ‘अर्काइभिङ’ को थप काम हुन नसकिरहेको बताइन् ।
‘राजारानीको तस्बिरको बाकसै भेटिएको छ, अरू दुर्लभ सामग्री पनि भेटिएका छन्,’ उनले भनिन्, ‘बजेट अभावका कारण यी ऐतिहासिक सामग्रीको स्थायी अभिलेखीकरण गर्न सकिएकै छैन ।’ अहिलेसम्म छानबिन गरिएका आधारमा कम्तीमा पछिल्ला ५० वर्षको राजकीयसहित नेपाली समाज र घटनाक्रमको इतिहास अध्ययन गर्न सकिने अभिलेखालयले जनाएको छ ।
संग्रहालयका कार्यकारी निर्देशक दाहालका अनुसार नारायणहिटी दरबारमा परराष्ट्र मन्त्रालयको पासपोर्ट शाखा राखिएपछि कुनै व्यवस्थापकीय तर्जुमा र प्रबन्धबिनै तत्कालीन राजदरबारसम्बन्धी कागजात यत्रतत्र फालिएको थियो । ‘त्यो बिजोग देखेर दरबार संग्रहालयको तत्त्वावधानमा अभिलेखालयलाई अनुरोध गर्दै कागजातको सूचीकरण थालिएको हो, तर यत्तिकै सीमित जनशक्ति र साधनस्रोतका भरमा यो काम सक्न अरू ५/७ वर्ष लाग्न सक्छ,’ दाहालले भने ।
दरबारको भण्डारणमा भेटिएको पोका–पोकामा तत्कालीन राजा वीरेन्द्र र महेन्द्र शाहले पढ्ने पुस्तक–पत्रिकाको सूची पनि छ । उत्तर कोरियाली नेता किम इल सुङका ‘सेलेक्टेड वर्क’ देखि ‘धिमाल लोक जीवन अध्ययन’ सम्म राजाहरूको अध्ययन सूचीमा भेटिएका छन् । ‘श्री ५ युवराजाधिराज वीरेन्द्रको शुभविवाह समारोह समिति (२०२६) को बैठक निर्णय’ देखि ‘श्री ५ अधिराजकुमारी श्रुति राज्यलक्ष्मी देवी सरकारको शुभविवाहसम्बन्धी फाइल (२०५४)’ सम्मका कागजात पनि यही थुप्रोमा भेटिएका छन् ।
