चोरिएका तीन सम्पदा फर्काइए
काठमाडौँ — सन् १९८० को दशकमा काठमाडौं उपत्यकाबाट हराएका, पाँच वर्षअघि मात्रै अमेरिकाको न्युयोर्कस्थित निजी संग्रहालयमा भेटिएका र न्युयोर्ककै न्यायाधिवक्ता कार्यालयले कानुनी लडाइँ लडेर ‘उत्पत्तिको मुलुक’ फर्काउने सहमतिमा जोडिएका भूस्पर्श मुद्राका बुद्ध, भुइँमा बसेका गणेश र अप्सराको रंगीन टुँडाल आइतबार काठमाडौं ल्याइएको छ ।
‘काठमाडौं उपत्यकाबाट यी सम्पदा कसरी चोरिएर अमेरिका पुगेका थिए भन्नेबारेमा केही नखुलाई हामीलाई न्युयोर्कस्थित नेपाली महावाणिज्य दूतावास कार्यालयले डिप्लोम्याटिक–कार्गो पठाएको सूचना आएको छ,’ पुरातत्त्व विभागका महानिर्देशक दामोदर गौतमले कान्तिपुरसँग भने, ‘अब भन्सार छुटाउने प्रक्रिया पूरा गरेर पुरातत्त्वमा ल्याइनेछ ।’
धातुमूर्तिका रूपमा रहेका चौधौं–पन्ध्रौं शताब्दीको मानिने भूस्पर्श मुद्राका बुद्ध, पन्ध्रौं–सोह्रौं शताब्दीको मानिने भुइँमा बसेका गणेश र १३ औं शताब्दीको रंगीन अप्सरा काष्ठकला (टुँडाल) को तस्करीमा भारतीय मूलका सुभाष कपुर नामका व्यक्ति संलग्न रहेको भन्दै कपुरलाई सुपुर्दगी गर्न अमेरिकाले भारतलाई पत्राचार गरिसकेको जनाइएको छ । पुरातात्त्विक महत्त्वका यी सम्पदाको ‘उत्पत्तिको मूल र पहिचान’ पहिल्याउँदै गत वैशाख महिनायता सम्पदा घर फर्काउने पहल सुरु भएको थियो ।
सन् १९७० को युनेस्को अभिसन्धिअनुसार हराएका वा चोरिएका यस्ता सांस्कृतिक सम्पदा भेटिएमा ‘उत्पत्तिको मुलुक’ (कन्ट्री अफ ओरिजिन) मा फिर्ता गर्नैपर्ने प्रावधान छ । नेपाल र अमेरिका उक्त अभिसन्धिका हस्ताक्षरकर्ता हुन् । गत वैशाख पहिलो साता पाटन, पट्को टोलको वासुदेव–कमलाजा मूर्ति अमेरिकाबाट फर्काइएको खबरले अमेरिका तथा युरोपमा रहेका यस्ता सम्पदाजन्य मूर्तिका ‘कलेक्टर’ ले पुरातत्त्व विभागमा स्वेच्छापूर्वक पत्राचार गर्न थालेको विभागका महानिर्देशक गौतमले बताए । ‘अमेरिका, बेलायत, फ्रान्स, जर्मनीसहितका मुलुकबाट नेपाली सम्पदाको अवस्थितिसहित संग्रहकर्तासँग रहेको नेपाली बहुमूल्य चिजबिजको डिटेल पाउन थालिएको छ,’ गौतमले भने, ‘कतिपय संग्रहकर्ताले आफ्नो परिचय नखुलाई सम्पदा फर्काउनेबारे सरोकारसमेत राखेका छन् ।’
न्युयोर्कस्थित कार्यवाहक महावाणिज्यदूतका अनुसार अहिले फर्काइएका तीन सम्पदालाई गिरोहको हातबाट उम्काउन झन्डै ४ वर्ष अदालती न्यायिक सुनुवाइ गर्नुपरेको थियो । न्युयोर्क, म्यानहटन जिल्ला न्यायाधिवक्ताको कार्यालयले दिएको सूचनामा सुवास कपुर समूहको संग्रहमा २५ सयभन्दा बढी पुरातात्त्विक सम्पदा पाइएको र यसमध्ये उत्पत्तिको मुलुक पहिचान भएर केही सम्पदा श्रीलंका, इजिप्ट पठाइएको छ ।
इतिहासविद् पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार अहिले घर फर्किएकोमध्ये टुँडालमा कुँदिएकी अप्सरा भने ‘सालभन्जिका’ मुद्रामा उभिएकी छन् । उनले यो टुँडाल एउटै सग्लो काठमा कुँदिएको र यसमा रतिरागात्मक बिम्ब नरहेका कारण यो सिर्जना तेह्रौं शताब्दीताकाको हुन सक्ने दाबी गरेका छन् । यस्ता ‘सालभन्जिका’ मुद्राका केही टुँडाल नरदेवीबाट स्वयम्भू जाने बाटोमा पर्ने ‘वास्याद्यो’ नजिकैको नारायण मन्दिरबाट ४ दशकअघि हराएको थियो । पाटनको रुद्रवर्ण महाविहार र काठमाडौंको इटुम्बहालमा पनि यस्तै मुद्राका टुँडाल इतिहासमा थिए, अहिले पाउनै मुस्किल छ ।
न्युयोर्क, म्यानहटन जिल्ला न्यायाधिवक्ता कार्यालयले यसअघि जारी गरेको विज्ञप्तिमा यी सम्पदाको मूल्य दुईवटा मूर्तिको १ लाख डलर र टुँडालको २५ हजार डलर तोकिएकोमा सोहीअनुसार बिमा रकम बुझाएर यी सम्पदा नेपाल ल्याउन सकिएको हो । यसअघि डल्लास म्युजियममा भेटिएको वासुदेव–कमलाजा मूर्ति घर फिर्ता ल्याउन अमेरिकी कार्गो कम्पनीले सहयोग गरे पनि यस पटक नेपाल सरकारले आफ्नै खर्चमा घर फिर्ता ल्याएको हो ।
सम्बन्धित समाचार
प्रकाशित : असार २१, २०७८ ०७:२४
