कक्षा ११ मा अब जीवनोपयोगी शिक्षा

जीवनोपयोगी शिक्षा नयाँ विषय हो भने सामाजिकको अध्ययनको पठनपाठन अहिले पनि कक्षा १० सम्म हुने गरेको छ ।

केन्द्रका महानिर्देशक केशवप्रसाद दाहालले कक्षा ११ र १२ मा अनिवार्य रूपमा उक्त विषयको पठनपाठन हुने जानकारी दिए । ‘बालबालिकालाई जे कुरा पढाउँछौं, त्यसलाई जीवन व्यवहारलाई जोड्ने काम यो विषयले गर्छ,’ उनले भने । केन्द्रले ८ कक्षासम्म बालबालिकालाई भने मानव मूल्य मान्यतामा समेटेर जीवनोपयोगी कुरा सिकाउने लक्ष्य लिएको छ । ‘कक्षा ९–१० मा जीवनोपयोगी शिक्षा अध्ययनका लागि पूर्वाधार तयार पार्छौं,’ महानिर्देशक दाहालले भने ।

विद्यार्थीलाई सैद्धान्तिक ज्ञानमात्रै धेरै दिएकाले जीवनोपयोगीलाई अनिवार्य विषयका रूपमा लागू गर्नुपरेको उनले जनाए । ‘धूमपान गर्नु हुँदैन भन्ने पढायौं, तर विद्यार्थी सुर्ती, चुरोट खाने निस्किए,’ उनले थपे, ‘अब धूमपानका असरबारे विद्यार्थीलाई प्रोजेक्ट कार्य दिएर अध्ययन गराउँछौं, धूमपान नगर्ने विद्यार्थी धेरै बनाउनु हाम्रो लक्ष्य हुनेछ ।’ उच्चस्तरीय शिक्षा आयोग २०७५ को प्रतिवेदनले पनि बालबालिकालाई जीवनोपयोगी शिक्षा आवश्यक रहेको सरकारलाई सिफारिस गरेको थियो ।

विद्यालय शिक्षा कक्षा १–१२ को पाठ्यक्रम स्वीकृत भइसकेको छ । यो शैक्षिक सत्रमा कक्षा १ र ११ मा नयाँ पाठ्यक्रमका आधारमा पठनपाठन हुन लागेको हो । पाठ्यक्रम प्रारूपको मस्यौदामा कक्षा ११ मा अनिवार्य जीवनोपयोगी र १२ मा सामाजिक अध्ययन अनिवार्य विषयका रूपमा समावेश गरिएको थियो । दुवै कक्षामा उक्त विषय सय पूर्णांकको हुनेछ । कक्षा ११ र १२ मा नेपाली, अंग्रेजी र सामाजिक तथा जीवनोपयोगी विषय अनिवार्य र अन्य ३ विषय ऐच्छिक गरी ६ विषय पठनपाठन हुने व्यवस्था गरिएको छ ।

शिक्षाविद्हरूले जीवनोपयोगी शिक्षा छुट्टै पाठ्यक्रम बनाएर पठनपाठन गराउन असम्भव हुने र प्रत्येक विषयसँग जोडेर लैजानुपर्ने सुझाव दिएका छन् । विज्ञहरूको सुझावअनुसार नै सामाजिक अध्ययनसँग जीवनोपयोगी शिक्षालाई एकीकृत रूपमा पढाउन लागिएको केन्द्रले जनाएको छ । कक्षा ९–१० मा उक्त विषय नभए पनि अन्य विषयसँग जोडेर जीवनोपयोगी सीप सिकाउने केन्द्रको दाबी छ । विज्ञहरूले पनि छुट्टै विषयभन्दा प्रत्येक विषयसँग जीवनोपयोगी सीप सिकाउन आवश्यक रहेको बताएका छन् । ‘गणित पढ्ने विद्यार्थीले त्यहाँबाट दैनिक व्यवहारमा आवश्यक पर्ने सीप सिक्न सक्छ, अहिलेसम्म हामीले त्यसरी सिकाउन सकेका छैनौं,’ शिक्षाविद् विनय कुसियतले भने ।

केन्द्रले उक्त विषयको पाठ्यक्रम स्वीकृत गरेर पाठ्यपुस्तक छपाइ थालेको छ । केन्द्रका अनुसार सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षासहित ऐच्छिक विषयका पाठ्यपुस्तक निजी क्षेत्रबाट तयार हुन्छ । केन्द्रले तोकेको पाठ्यक्रमअनुसार निजी प्रकाशन गृहहरूले विषय विज्ञहरूबाट पुस्तक तयार पारेर शिक्षक–विद्यार्थीसम्म पुर्‍याउनेछन् । त्यसका लागि केन्द्रको भने स्वीकृति लिनुपर्छ । निजी प्रकाशनबाट पुस्तक तयार भएपछि केन्द्रले अध्ययन गर्ने र पठनपाठनका लागि स्वीकृति दिने प्रावधान छ ।

सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षा विषयको वार्षिक एक सय ६० घण्टा पठनपाठन हुनेछ । पाठ्यक्रममा साप्ताहिक ५ पाठ्यघण्टा पढाइ हुने व्यवस्था गरिएको छ । उक्त विषयको अध्ययनपछि विद्यार्थीले व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा अनुसन्धान र सूचना तथा सञ्चार प्रविधिका साधनहरूको प्रयोगलाई जीवनोपयोगी सीपका रूपमा उपयोग गर्न सक्ने उद्देश्य राखिएको छ । इन्टरनेटको प्रयोगबाट सूचना, तथ्यांक, अध्ययन सामग्रीको खोजी र उत्तरदायी प्रयोगबारे सचेत बनाउन पाठ्यक्रमले जोड दिएको छ ।

कक्षा ११ मा विद्यार्थीले यो विषयको अध्ययनपश्चात् डिजिटल एप्लिकेसनको प्रयोग गरी घर, कार्यालय, अस्पताल र यातायात सेवा लिन सक्ने सीपहरू सिक्नेछन् भने इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको उत्तरदायी प्रयोग, साइबर कानुन तथा अपराधको जानकारी पाउनेछन् । खुला विश्वविद्यालयका उपकुलपति तथा पाठ्यक्रम निर्माणमा संलग्न विज्ञ प्रा.डा लेखनाथ शर्माले अहिलेसम्म विद्यालय तह पार गरेका विद्यार्थी बढी सैद्धान्तिक भएकाले सीपयुक्त जनशक्ति उत्पादन गर्ने लक्ष्य राखिएको जनाए । ‘विद्यार्थीले विद्यालय तहमा सिक्नैपर्ने सीप सिकाउने र यो तह पूरा गर्दा दैनिक क्रियाकलाप गर्न सक्ने बनाउने पाठ्यक्रमको उद्देश्य छ,’ उनले भने ।