बाँकेका दर्जनौं गाउँ डुबानको जोखिममा 

हरेक वर्ष बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्ने खैरे खोला र मुगा नदीको बहाव उर्लिएर बस्तीसम्म पुग्छ । राजमार्गको बीचमा खैरे खोला छ भने राप्तीसोनारी गाउँपालिका–८ र २ वडाको बीचमा मुगा खोला बगेको छ । यी खोलामा पानी बढेसँगै सिक्टा नहरमा मिसिन्छ । ‘नहरमा पानीको ओभर फ्लो भएर निकास नपाउँदा बस्ती नै डुबानमा पर्ने खतरा बढेको हो,’ वडाध्यक्ष बस्नेतले भने, ‘बाढीको कहरले सधैं सताइरहन्छ । जोगिनै मुस्किल भइसक्यो ।’

पानीको अधिक बहाव थेग्न नसकेर सिक्टा नहर भत्किने सम्भावनासमेत उत्तिकै रहेको सिक्टा सिँचाइ आयोजना प्रमुख लोकबहादुर थापाले बताए । वर्षौंदेखि भोग्दै आएको समस्या समाधान गर्न सोमबार जिल्ला प्रशासन, आयोजना प्रमुख, निकुञ्ज प्रमुखलगायतले स्थलगत अनुगमन गरेका थिए । ‘खोलाको पानी थेग्न नसकेर एकातिर सिक्टा भत्किने डर छ भने अर्कोतिर बस्ती नै डुबानमा पर्ने खतरा बढेको छ,’ आयोजना प्रमुख थापाले भने, ‘ढुंगा, गिट्टी, थुप्रिँदा नदीको एकनासको बहाव नै बन्द भएको छ ।’

अहिले ५० सेन्टिमिटरको हिसाबले दैनिक खोलाको बहाव बढ्दै छ तर निकुञ्जभित्रका संरचना छुन पाइँदैन । खैरी खोलाको पानी पनि बढेको छ । खोलाको पानी पुलसम्म आउन थालेको छ । यसरी पानीको सतह बढेपछि धार परिवर्तन गर्न सक्छ । जसले हाइवे, जंगल, खोला किनारको बस्तीलाई क्षति पुर्‍याउने निश्चित छ । यसले सिक्टा नहरलाई समेत प्रभावित गर्नेछ । जसका कारण नदीको सतहलाई नियन्त्रण गर्नुपर्नेे विषयमा छलफलमा जुटेको प्रमुख जिल्ला अधिकारी रामबहादुर कुरुम्बाङले बताए । ‘बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा पर्ने नदीको स्रोत उत्खनन गर्न वातावरण प्रभाव मूल्यांकनको प्रतिवेदन चाहिन्छ,’ उनले भने, ‘यसका लागि आवश्यक पहल गरेर बाढीबाट जोगिने प्रक्रिया सुरु गरेका छौं ।’

उता निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत प्रमोद भट्टराईले निकुञ्जभित्रका स्रोत सकेसम्म जस्ताको तस्तै राख्नुपर्ने व्यवस्था रहेको बताए । ‘निकुञ्जको कोर एरिया सकेसम्म चलाउन पाइँदैन,’ उनले भने, ‘खोला च्यानलाइज गरेर ढुंगा, गिट्टी केही मात्रामा व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ।’ उनका अनुसार कोर एरियाको खोला क्षेत्र खाल्टो छ । खोलामा गिट्टी र बालुवा भरिएर रहेको छ । त्यसलाई पन्छाउन सके मात्र पानी बगेर जान्छ । बफर जोनका खोलामा रहेका ढुंगा र गिट्टी त्यहींका स्थानीय उपभोक्ताले प्रयोग गर्दै आएका छन् । उत्खनन गर्दा भौतिक संरक्षणको ख्याल गर्नुपर्ने उनले बताए ।

विपत् नआउँदै तयारी तीव्र

बाँके र बर्दियामा बाढी आउन सक्ने सम्भावनाप्रति यहाँको प्रशासन सचेत बनेको छ । जिल्ला प्रशासन कार्यालय बाँकेमा मंगलबार बसेको विपत् व्यवस्थापन समितिको बैठकले बाढीको पूर्वतयारीका लागि खोला च्यानलाइज गर्ने निर्णयसमेत गरेको हो ।

बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा पर्ने खैरी, सुखड मुगुवा खोलाको सतह बढ्दै गइरहेकाले मनसुनसँगै बाढी आउँदा वन क्षेत्रमा प्रवेश गर्दै पूर्व–पश्चिम राजमार्ग र राष्ट्रिय गौरवको आयोजनामा खोलाले विगतमा समेत क्षति पुगेकाले यस वर्ष बाढीको उच्च जोखिम देखिएको हुँदा खोलामा च्यानलाइज गरी सम्भावित जोखिम कम गर्ने निर्णय गरिएको हो । ‘बाढीबाट हुन सक्ने क्षति न्यूनीकरण गर्न खोलाहरू च्यानलाइज गर्ने निर्णय गरेका हौं,’ प्रजिअ कुरुम्बाङले भने, ‘बाढीबाट निकुञ्जभित्रको वनस्पति र जीवजन्तुको संरक्षण, पूर्व–पश्चिम राजमार्ग राष्ट्रिय गौरवको आयोजना सिक्टा सिँचाइको जोखिम कम गर्न वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन गरी वातावरणीय परीक्षण गर्न राष्ट्रिय निकुञ्जलाई अनुरोध गरेका छौं ।’

यस्तै आन्तरिक मामिला तथा कानुन मन्त्रालय प्रदेश ५ बुटवलको सहयोगमा राप्तीसोनारी गाउँपालिका–६, नरैनापुर गाउँपालिका–६, डुडुवा गाउँपालिका–१ मा बाढी र डुबानमा परेका व्यक्तिको खोज र उद्धार गर्न सहज होस् भन्नका लागि हेलिप्याड निर्माणको काम पनि द्रुत गतिमा अघि बढिरहेको छ । हेलिप्याड निर्माणका लागि राप्तीसोनारी–६ मा तीनवटा रूख र नरैनापुरमा दुईवटा विद्युत्का पोलले काममा अवरोध पारेको हुँदा रूख कटान र पोल अन्यन्त्र सार्ने काम सुरु गरिएको प्रजिअ कुरुम्बाङले सुनाए । रूख काट्नका लागि डिभिजन वन कार्यालय र पोल सार्न विद्युत् कार्यालयसँग समन्वय गरी काम अघि बढाएका छौं,’ उनले भने, ‘केही दिनभित्र निर्माण सम्पन्न गरिसक्छौं ।’