नरैनापुरमा कोरोनापछि बाढीको सन्त्रास

पानी पर्‍यो भने छानो चुहिएर चुलो चिसिन्छ । दिनभरि पानी परे नजिकै राप्तीको बहाव भान्साभित्रै पस्छ । त्यसैले १६ वर्षीया नुरीले मंगलबार दिउँसो २ बजे खाना पकाउँदै थिइन् । ‘पानी नपर्दै काँचो र पाकेको जे छ, हतारमा खाइहाल्नुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘भगवानपुरका बासिन्दाको यही बाध्यता छ ।’ मौसम हेरेर चुलो बाल्नुपर्ने, नदीको बहाव हेरेर निदाउनुपर्ने नियति छ । ‘काँचो पाकेको जे हुन्छ, त्यही खाइहाल्नुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘बादल हेरेर कति पानी पर्ला भन्दै हतारहतार खाना बनाउनुपर्छ ।’

उनको जस्तै नरैनापुर गाउँपालिकाका राप्ती नदी छेउछाउ बस्नेहरूको खाने र सुत्ने समय बिथोलिएको छ । कोरोना संक्रमणबाट उम्किन नपाउँदै यहाँका बासिन्दालाई डुबानमा पर्ने त्रास सुरु भएको छ । बर्सेनि बाढीको समस्या हुन्छ । उनीहरूका लागि यो नियतिजस्तै हो । स्थानीय गंगापुरको छेउमै राप्ती नदी सुसाइरहेको छ । तीन दिनअघि परेको पानीले राप्तीको बहाव बढेर यहाँका गंगापुर, भोजभगवानपुर, जमुनी, टेपरीलगायत गाउँका घरहरूको आँगनमा बाढी पुगिसकेको छ । तीन दिनअघि नाजियाको घरभित्रै बाढी पस्यो । त्यसबाट क्षति त भएन, तर नाजियाको परिवार भने रातभर जाग्राम बस्नुपर्‍यो । आमाबुबासहित नौ जनाले रातभरि घरका सामान रुँघे । प्रत्येक वर्षामा उनीहरूको छाप्रोको घर डुबानमा पर्छ । उनकी छिमेकी सवेरा मुखेरीले दिउँसो २ बजे नै खाना खाइसकेकी थिइन् । गत वर्ष आएको बाढीले जमिनको आधा भाग काटेर लगिसकेको छ । स्थानीयले मिलेर बाँस जोडेर नदीमा बाँध लगाएका छन् । त्यो पनि नदीले कटान गरेर घरसम्मै पुगेको सवेराले सुनाइन् ।

नरैनापुर गाउँपालिका–६ का वडाध्यक्ष वीरेन्द्रपाल सिंहका अनुसार वडाका गंगापुर, जमुनी, कोहला, लक्ष्मणपुर, रामपुर जोलजालालगायत गाउँ बाढीले धेरै प्रभावित हुने क्षेत्रमा पर्छन् । झन्डै १ हजार ६ सय घरधुरी बाढी प्रभावित क्षेत्रमा रहेको उनले बताए । जसका अधिकांश घर झिँजा र छेस्काले बारेर बनाइएका झुप्रा छन् । चार वर्षअघि वडा पूरै डुबानमा पर्दा हजारौं मानिस विस्थापित भएका थिए । केही वर्षयता डुबान नपरे पनि बाढीले दैनिक जीवनमा असर गरिरहेको उनले बताए । डुबान भयो भने सुरक्षितसाथ बस्ने सेल्टरको अभाव रहेको उनले सुनाए । भारतको सीमासँगै जोडिएको जमुनीमा जंगल छेउ बस्ती छ । खेत सबै बाढीले बगर बनाएपछि यहाँका स्थानीय युवा भारतमा मजदुरी गर्न पुग्छन् । ‘कोरोनाको त्रासले अहिले धेरै घर फर्किएका छन्,’ वडाध्यक्ष सिंहले भने, ‘खेती गर्ने जमिन बगर बनेको छ, रोजगार केही छैन ।’

सहरी विकासको सहयोगमा एउटा सेल्टर बनाउने योजना रहेको नरैनापुर गाउँपालिका अध्यक्ष इस्तियाक अहमद साहले बताए । पाँच महिनाअघि ठेक्का दिए पनि ठेकेदार बेपत्ता भएपछि काम अलपत्र परेको उनले सुनाए । बाढी आए नरैनापुरमा भएका स्कुलमै व्यवस्थापन गर्नुपर्ने बाध्यता छ । नरैनापुर–६, भोजपुरका ३६ वर्षे सर्जु अहिमदका अनुसार चार वर्षअघि तीन सयको हाराहारीमा बस्ती थियो । ‘डुबानमा परेपछि नयाँ बस्तीमा सरे पनि अझै यहाँ एक सय घरधुरी छन् । अधिकांश घर फुसले छाएका छन्,’ अहिमदले भने, ‘२५ मिटर जति बाँध लगाइएको भए पनि भत्किएर गाउँ नै कटान गर्न लागेको छ ।’ झन्डै २ सय मिटर पक्की बाँध नलगाएसम्म नरैनापुरको वडा ६ र ५ का बस्ती डुबानको उच्च जोखिममा रहने उनले सुनाए ।

नरैनापुर गाउँपालिकाका नदी छेउमा बस्ने स्थानीयलाई यस वर्ष खेती गर्न नपाउँदाको चिन्ता पनि थपिएको छ । कोरोनाले भारत गई मजदुरी गर्ने अवसर गुमेपछि स्थानीय यहीं खेतीपाती गर्न चाहन्थे । तर, राप्ती नदीको बहाव दिनानु दिन बढ्दै गएपछि खेतीयोग्य जमिनमा नदी पसेको छ । भोजभवानीपुरको बस्तीवारि नदी छ भने पारि भारतको सीमा नजिकै खेत छ । ‘अरू बेला डुंगा चढेर नदी पार गरी खेती गर्न पुग्थ्यौं भने यस वर्ष नदी बढेपछि डुंगा चलाउन सम्भव भएन,’ भोजपुरका शुभम तिवारीले भने, ‘खेत पारि छ, नदी बढेर पारि जान सकिएन ।’ हिउँदमा बगरे खेती गर्दै आएका उनले बर्खामा धान रोप्छन् । ६० वर्षे पवित्रा सोनीको सात पुस्ताले यही नदी छेउमै बितायो । खेत कटान भएपछि अहिले उनीसँग बस्ने बास मात्रै छ । त्यो पनि कतिबेला नदीले कटान गर्छ, पत्तो छैन । बचेको केही कट्ठा जमिन नदीपारि छ ।

जोखिम उच्च

बाँकेमा बाढीको उच्च जोखिमको संकेत असार लागेदेखि देखिएको हो । शनिबार राप्ती नदीमा फसेका ११ जनाको उद्धार गरिएको छ । राप्ती सोनारी गाउँपालिका–२, ३ र ४ का उनीहरूलाई सशस्त्र प्रहरी तथा रेडक्रसका सामुदायिक सेवकले उद्धार गरेका हुन् । ५ मिटर ४० सेन्टिमिटरमाथि पानीको सतह आयो भने खतराको संकेत हुने जिल्ला आपत्कालीन कार्ययोजना कार्य सञ्चालन केन्द्र सूचना व्यवस्थापन अधिकृत गौरी बुढाथोकीले बताए । शनिबार राप्ती सोनारीको खतरा संकेतमा ५ मिटर ९० सेन्टिमिटर पानीको सतह पुगेको थियो । अहिले २ मिटर ३० सेन्टिमिटर छ । ०७२ मा सबैभन्दा उच्च ८ मिटर ७५ सेन्टिमिटर बहाव थियो । उनका अनुसार विपत् व्यवस्थापनका लागि तीव्र तयारी भइरहेको छ । स्थानीय तहले ५ लाखदेखि एक करोड रुपैयाँसम्म बजेट छुट्याएका छन् ।

_{नरैनापुर गाउँपालिका-५ स्थित साविकको गंगापुर गाउँमा राप्ती नदीले कटान गर्दै बस्ती छिर्न थालेको अवस्था । तस्बिर : मधु शाही/कान्तिपुर}

जिल्लामा विपत् व्यवस्थापनका लागि जिल्ला विपत् तथा पूर्वतयारी तथा प्रतिकार्य योजना २०७७ बनाइएको छ । जसमा पालिकाभित्रको कुन वडाको कुन गाउँको समुदाय प्रभावित छ भन्ने योजना बनाइएको छ । उनीहरूलाई बाढीको जोखिमबाट बचाउनका लागि वैकल्पिक आवासको व्यवस्थासमेत गरिएको छ । त्यसका लागि राप्तीसोनारी गाउँपालिकामा तीनवटा सेल्टर निर्माण गरिएको छ भने डुडुवा गाउँपालिकामा चारवटा सेल्टर व्यवस्थापन गरिएको छ ।

जिल्लाभरि यस्ता सयवटा सेल्टर स्थापना गरिएको छ । बाढी आउँदा व्यवस्थापन गर्न हेलिप्याड बनाउने योजना रहेको प्रमुख जिल्ला अधिकारी रामबहादुर कुरुम्बाङले बताए । बाँकेका उच्च जोखिमका क्षेत्र राप्तीसोनारी, डुडुवा र नरैनापुर गाउँपालिकामा हेलिप्याड बनाउन लागिएको हो । ‘एक हप्ताभित्र हेलिप्याड बनाउँछौं,’ प्रमुख जिल्ला अधिकारी कुरुम्बाङले भने, ‘विपत् व्यवस्थापनको तयारी तीव्रताका साथ अगाडि बढेको छ ।’