ठाउँ हेरी लकडाउन खुकुलो पारौं : विज्ञ

सरकारले कोरोना भाइरस संक्रमण नियन्त्रण तथा रोकथामका लागि मुलुक लकडाउन गरेको शुक्रबार ६७ दिन पूरा भएको छ । पछिल्लो पटक थपिएको लकडाउनको म्याद सकिनै लाग्दा संक्रमण झन् फैलिइरहेकाले फेरि पनि लकडाउन थपिनेको हो कि भन्ने अत्यास सबै क्षेत्रमा देखिन थालेको छ ।

यस्तोमा कस्तो खालको मोडालिटी अपनाएर लकडाउन खुकुलो पार्ने भन्नेबारे स्वास्थ्य मन्त्रालयमा दिनहुँजसो बहस र छलफल भइरहेका छन् । मन्त्रालयमा हुने प्राय: बहसमा स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकाल उपस्थित रहने गरेका छन् । केही दिनअघि कान्तिपुरलाई अन्तर्वार्ता दिने क्रममा ढकालले उच्च जोखिम (रेड जोन), मध्यम जोखिम (यल्लो जोन) र न्यून जोखिम (ग्रीन जोन) को अवधारणाअनुसार लकडाउन खुकुला पार्दै लैजाने विषयमा केन्द्रित भएर बहस भइरहेको बताएका थिए ।

‘सबैतिर एकै पटक एकै रूपमा खुकुलो गर्दा समस्या आउन सक्ने देखिन्छ । त्यसैले क्षेत्र छुट्याएर खुकुलो बनाउने भन्नेबारे छलफल भइरहेको छ,’ उनले भनेका थिए, ‘जनस्वास्थ्यविद्हरूसँग पनि सल्लाह गरेर यसलाई खुकुलो बनाउँदै लैजानुपर्छ भन्ने सोचमा हामी पुगेका छौं । अब भ्याक्सिन छैन, त्यसैले संक्रमण देखिए आइसोलेसनमा बस्ने हो । गाह्रो भए अस्पताल जाने हो । धेरै नै गाह्रो भए भेन्टिलेटरको सहायता लिने हो । त्योभन्दा अर्को केही कुरा त विकास भएको छैन ।’

लकडाउनका कारण अर्थतन्त्रमा मात्रै नभई सामाजिक र मानिसको मनोविज्ञान र स्वास्थ्यमै पनि प्रतिकूल असर बढ्दै गएकाले पनि यसलाई अब लम्ब्याउनु उचित नहुने तर्क सबै क्षेत्रका विज्ञहरूले गर्न थालेका छन् ।

स्वास्थ्य मन्त्रालयका विज्ञ सल्लाहकार डा. खेम कार्कीका अनुसार देशको सम्पूर्ण पाटोलाई विचार गरेर लकडाउन के गर्ने भन्ने निर्णय उच्चस्तरीय समितिले गर्ने भए पनि स्वास्थ्य मन्त्रालयका तर्फबाट स्थान विशेषका आधारमा केही खुकुलो बनाउँदै लानु उचित हुने सुझाव दिइएको छ । ‘अब रेड, यल्लो र ग्रीन जोन बनाएर विस्तारै खुकुलो पार्दै लैजानुपर्छ । त्यसैअनुसार स्वास्थ्य मन्त्रालयले आफूले गर्नुपर्ने तयारी पनि गरेको छ र त्यहीअनुसार सुझाव पनि दिएको छ,’ उनले भने, ‘कतिपय हिमाली र पहाडी जिल्लामा संक्रमण देखिएको छैन । त्यस्तो स्थानमा बसोबास नै आइसोलेटेड किसिमको हुन्छ । त्यहाँ किन गर्नुपर्‍यो लकडाउन ? केही समयलाई अझै विद्यालय भने बन्द नै गर्नुपर्छ ।’

उनका अनुसार जोखिमका आधारमा जोन म्यापिङ गरेर कुन अवस्थामा कुन जोनमा पर्ने भनेर मापदण्ड बनाएर लकडाउनलाई खुकुलो पार्न जरुरी भइसकेको छ । ‘स्थानीय तहलाई पनि आफ्नो क्षेत्र कुन जोनमा पर्छ निर्धारण गर्न दिएर कस्तो खालको लकडाउन गर्ने भन्ने निर्णय गर्न दिन सकिन्छ,’ उनले भने, ‘तर उच्च जोखिम भएको क्षेत्रमा भने अहिलेभन्दा पनि कडा लकडाउन गर्नुपर्ने हुन सक्छ । अब सबै तह र क्षेत्रलाई एकै स्तरमा राखेर हेरेर पनि हुन्न ।’

अमेरिकाको जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयमा जनस्वास्थ्यविद्का रूपमा कार्यरत डा. दिनेश न्यौपानेको विचारमा अझै लकडाउन बढाउनुको कुनै तुक छैन । ‘अब गाउँपालिका र नगरपालिका स्तरका क्वारेन्टाइनलाई व्यवस्थित गर्दै, परीक्षणको दायरा बढाउँदै लाने, कन्ट्याक्ट ट्रेसिङ राम्रोसँग गर्ने अनि लकडाउन खुकुलो बनाउने काम गर्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘लकडाउनले संक्रमणलाई नेपालमा भित्रिनबाट रोक्न नसके पनि फैलिने दरलाई धेरै हदसम्म कम गरेको छ ।’

उनका अनुसार लकडाउनलाई क्रमैसँगै खुकुलो बनाउँदै लैजानु उचित हुन्छ । ‘एकै पटक खुकुलो बनाउँदा संक्रमण छिटो फैलिएर हाम्रो स्वास्थ्य पूर्वाधारले धान्नै नसक्ने अवस्था पनि आउन सक्छ, त्यसको जोखिम कायमै छ,’ उनले भने, ‘तसर्थ लकडाउन खुकुलो हुँदा पनि भीडभाड हुन नदिने, सामाजिक दूरी कायम राख्नेजस्ता उपाय अवलम्बन गर्नु जरुरी हुन्छ ।’

स्वास्थ्यमन्त्री ढकालले जनताले पनि सजग भएर लकडाउन खुकुलो बनाएको अवस्थामा पनि भीडभाड नगरी, सामाजिक दूरी कायम गरेर सहयोग गर्नुपर्ने बताएका थिए । ‘समस्या हाम्रो सामाजिक व्यवस्थामा पनि छ, यहाँ सामाजिक दूरी भन्ने नै छैन, त्यो कसरी कायम गर्ने भन्ने चुनौती छ,’ उनले भने, ‘अब हामीले पनि अनुशासित भएर लाइनमा बसिदिने, भीड नगर्नेजस्ता कार्यमा ध्यान दिनु जरुरी छ । नत्र राज्यपक्षले मात्रै जिम्मेवारी लिएर सबै ठीक गर्छु भनेर सक्ने अवस्था पनि छैन ।’

हृदयरोग विशेषज्ञ डा. ओममूर्ति अनिलका विचारमा विश्व महामारीका बेलामा यसलाई नियन्त्रण गर्नका लागि सरकारसँगै आमजनताको पनि उत्तिकै दायित्व हुन्छ । उनका अनुसार सीमित साधन स्रोत भएको हाम्रोजस्तो देशमा सरकारबाट हुन सक्ने कमीकमजोरीलाई जनताले आफ्नो सतर्कता र सावधानीले पूरा गर्नुपर्ने हुन्छ ।

‘सरकारलाई जनताको साथ नभएमा नियन्त्रणका सबै उपायहरू अवलम्बन गरे पनि महामारी नियन्त्रण गर्न सक्ने सम्भावना रहँदैन,’ उनले भने, ‘सरकारले लकडाउन भन्यो । हामी लकडाउनमा बस्यौं । सरकारका यसपछिका प्रत्येक कदममा हामीले साथ दिनुपर्छ । जसरी स्वास्थकर्मी र अन्य प्राविधिकले आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्दैछन्, त्यसरी नै आमनेपालीले पनि आफ्नो भूमिका निर्वाह गरे यो महामारी अवश्य जितिन्छ ।’

स्वास्थ्य मन्त्रालयका विज्ञ सल्लाहकार डा. कार्कीका अनुसार पनि सरकारले लकडाउन खुकुलो बनाएको अवस्थामा जनताले पूर्ण स्वतन्त्रता पाइयो भनेजसरी व्यवहार गर्नु हुँदैन । ‘कोरोना तत्काल गइहाल्ने देखिन्न । त्यसैले सामाजिक दूरी कायम गर्ने, साबुनपानीले हात धुने, भीडभाड नगर्ने, व्यक्तिगत अनुशासन र सरसफाइमा ध्यान दिनेजस्ता कार्यको सदैव पालना गर्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘सबैले सहयोग गरे, अब सम्पूर्ण लकडाउन होइन, परिवर्तित लकडाउनमा जानुपर्छ ।’

डा. कार्कीका अनुसार लकडाउन खुकुलो पार्दै लैजाने कि थप कडा बनाउने भन्ने निर्णय जनताले गर्ने व्यवहारमा पनि भर पर्छ । ‘सबैले अनुशासन कायम राखेर कार्य गरे महामारी नियन्त्रणमा रहन्छ । त्यो अवस्थामा लकडाउन बढाउनै पर्दैन,’ उनले भने, ‘कसैले भनेको मानेनन्, जोखिम बढ्दै गयो भने फेरि पनि लकडाउनलाई कायम गर्नुपर्छ । त्यो सरकारको बाध्यता पनि हो ।’

लकडाउन लम्बिँदै गए आर्थिक वृद्धिदर ऋणात्मक हुने जोखिम बढेको अर्थशास्त्रीहरूले बताएका छन् । केन्द्रीय तथ्यांक विभागले गत वैशाख १७ मा कोभिड–१९ को असरले २.२७ प्रतिशतको न्यून आर्थिक वृद्धि अनुमान गरेको थियो । अर्थतन्त्रलाई त्राण दिन सरकारले विभिन्न नीति लिए पनि लकडाउन भइरहँदा आर्थिक वृद्धिको अनुमानमा झट्का लाग्ने निश्चित छ ।

६७ दिनको लकडाउन अवधि पूरा गरेर ६८ दिनमा प्रवेश गर्दा हामीकहाँ संक्रमितको संख्या हजार नाघेको छ । कोभिड–१९ का कारण ६ जनाको मृत्यु भएको पुष्टि भएको छ । करिब एक लाख नागरिक देशका विभिन्न भागका रहेका क्वारेन्टाइन सेन्टरमा राखिएका छन् भने आइसोलेसनमा रहनेको संख्या पनि तीन अंकमा नै छ । नेपालको सातै प्रदेशमा गरी शुक्रबार बेलुकासम्म कुल ५१ जिल्लामा अहिले कोरोना संक्रमित भेटिएका छन् । जसमध्ये बाँकेमा सबैभन्दा धेरै १४७ जना संक्रमित भेटिएका छन् । यस्तै रौतहटमा ११९ र कपिलवस्तुमा १०८ संक्रमित छन् । यी तीन स्थानपछि झापामा ७५ जना संक्रमित छन् । अन्य स्थानमा भने संक्रमितको संख्या ५० भन्दा कम छ ।