ओझेलमा संस्कृत भाषा : ‘धर्मसँग मात्रै जोडियो, बहुउपयोग हेरिएन’

विश्वका विभिन्न विश्वविद्यालयमा संस्कृत भाषा पढाइ भइरहेको छ । तर, नेपालमा भने ओझेलमा पर्दै गएको छ । ‘हरेक मानिसले शिक्षा लिनेबित्तिकै रोजगारी र उत्पादनसँग जोडेर हेर्न थाले । संस्कृत पढ्नेबित्तिकै रोजगार नपाइने भयो,’ नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय (नेसंवि) का कुलसचिव सहप्राध्यापक माधव अधिकारीले भने, ‘यो ब्राहृमणको मात्रै भाषा हो भन्ने बुझाइ भयो ।

यसको उपयोगिता, महिमा र ऐतिहासिक महत्त्वबारे कमैलाई चासो भयो ।’ संस्कृतमा लेखिएका वेद लगायतका महत्त्वपूर्ण धार्मिक ग्रन्थलाई आधार मानेर पश्चिमा देशले विभिन्न साहित्य सिर्जना गरिसकेको भए पनि नेपालमा यसबारे कमै बहस हुने गरेको उनको भनाइ छ । ‘संस्कृत शिक्षा सबैको साझा बन्न सकेन । अन्य समुदायले ग्रहण गर्न सकेनन्,’ उनले थपे, ‘कतिपय निजी विद्यालयले अहिले संस्कृत पठनपाठन सुरु गरेका छन् । बिस्तारै यसको खोजी हुन्छ नै ।’

पहिले लोकसेवा आयोगको परीक्षालगायत अन्य कुनै पनि लेखनमा भाषा शुद्ध हुनुपर्ने ठानिदैनथ्यो । भाषा शुद्ध हुनलाई संस्कृत व्याकरणको अध्ययन उपयुक्त मानिन्थ्यो । ‘अहिले जस्तो लेखे पनि हुन्छ भन्ने भयो, भाषाको शुद्धीकरण खोज्नेभन्दा अर्थ आउने शब्द प्रयोग गर्नेमा सबैको जोड हुन थाल्यो,’ अधिकारीले भने, ‘त्यसपछि संस्कृतको अध्ययनमा कमी आउन थाल्यो, आकर्षण घट्दै गयो । नत्र भाषाको ज्ञानका लागि संस्कृतको विकल्प छैन ।’

अहिले मानिसहरू पैसाले मात्रै सन्तुष्ट नभएपछि फेरि ज्ञानतिर फर्किरहेको अधिकारीको बुझाइ छ । ‘पैसा कमाएर मात्रै मानिस सन्तुष्ट भएको छैन । ज्ञान जरुरी रहेछ भन्ने भएको छ,’ उनले भने, ‘विदेशीसमेत पूर्वीय ज्ञानका लागि आकर्षित भइरहेका छन् । ज्ञान नै सन्तुष्टिको स्रोत हो भन्ने तथ्य स्थापित हुँदैछ ।’ संस्कृत भाषा, साहित्यका पुस्तक तथा ग्रन्थमा अहिले विज्ञानले आविष्कार गरेका धेरै कुरा पहिले नै उल्लेख भएको संस्कृत विश्वविद्यालयका उपप्राध्यापक महेन्द्र भण्डारी बताउँछन् । ‘संस्कृतमा इन्जिनियरिङ, वास्तुशास्त्र, ज्योतिष, खगोलशास्त्र, विज्ञान, गणितजस्ता सबै क्षेत्र समेटिएको छ,’ उनले भने, ‘संस्कृतका ग्रन्थमा अहिलेको विज्ञानले उत्पादन गरेका सबैजसो सूत्र छन् । यसको महत्त्व नबुझेर ओझेलमा परेको हो ।’ विश्वभर संस्कृतकै सूत्र प्रयोगले धेरै प्रगति भइसक्दा पनि हामी महत्त्व नबुझेर पछि परेको उनको ठम्याइ छ । ‘हामीले यसको महत्त्व बुझ्ने प्रयास गरेनौं । यहाँ संस्कृतलाई धर्मसँग मात्रै जोडेर हेरिएको छ । यसको बहुउपयोग हेरिएको छैन,’ उनले भने ।

समयानुकूल संस्कृत शिक्षामा जोड

‘संस्कृत’ शब्दको अर्थ परिष्कृत, परिमार्जित वा राम्ररी बनाइएको भन्ने हुन्छ । प्राचीन समयमा आचार्यहरूले ज्ञानगरिमा, वेदोपनिषद्, व्यवहारशास्त्र, साहित्य आदि रचना आर्यको प्राचीन भाषा संस्कृतमै गरेका हुन् । ब्रहृमाजीका मुखबाट वैदिक मन्त्रका रूपमा संस्कृत भाषाको उद्भव भएको र वैदिक कालदेखि नै विभिन्न कालखण्डमा परिस्कृत र परिमार्जित हुँदै अहिलेको स्वरूपमा आइपुगेको विद्वानहरू बताउँछन् । पौराणिक भाषा भए पनि समयको विकासक्रमसँगै संस्कृत शिक्षामा युग सुहाउँदो परिमार्जन जरुरी रहेको धेरैलाई लाग्छ ।

विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति कुलप्रसाद कोइराला भन्छन्, ‘संस्कृतलाई जतिसक्दो सरल बनाएर मात्र यसको विकास गर्न सकिन्छ । अब एउटा भाषा र भेषमा मात्रै अल्झिएर हुँदैन, युगअनुसार परिमार्जन गराउनु पर्छ ।’ संस्कृत विश्वविद्यालयमा सामान्य पठनपाठनको पाठ्यक्रम मात्रै नभई ज्ञानविज्ञान, दर्शन, कला, साहित्य, भाषा र संस्कृति पनि समेटिएको छ तर यसबारे धेरैलाई ज्ञान नभएको उनले बताए । ‘हामी ज्ञान र संस्कृतिको जति धेरै धनी छौं, त्यसको विपरीत जनशक्ति र आर्थिक स्रोतका हिसाबले कमजोर हुँदा अध्ययन, अनुसन्धान र अध्यापनमा अपेक्षित प्रगति हुन सकेको छैन,’ उनले भने, ‘संस्कृत विश्वविद्यालयमा अध्यापन हुने पूर्वीय दर्शनमा आधुनिक विज्ञानको मिश्रण गरी शिक्षालाई समयानुकूल बनाउनुपर्ने आवश्यकता खड्किएको छ । पौराणिक र आधुनिक ज्ञानलाई एकसाथ मिलाउन सके शिक्षामा ठूलो फड्को मार्न सकिन्छ ।’

संस्कृतबाट विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्नसक्ने दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न सकिने कोइरालाको मत छ । ‘उदाहरणका लागि पौराणिक वास्तुशास्त्र र आधुनिक आर्किटेक्चर इन्जिनियरिङको पाठ्यक्रमलाई मिलाएर नयाँ पाठ्यक्रम बनाउन सकिन्छ,’ उनले भने, ‘वास्तुशास्त्रमा फलित ज्योतिष पनि मिलाएर पढाउन सकेमा अझ राम्रो जनशक्ति तयार हुन्छन् ।’ उनका अनुसार आर्किटेक्चरले भवनको नक्सा, वास्तुले भवनको उपयुक्त डिजाइन मिलाउने र ज्योतिषले साइत पनि हेर्ने ज्ञान एकैसाथ एउटै व्यक्तिलाई दिनसक्छ ।

ऐतिहासिक महत्त्व

दाङमा औपचारिक रूपमा संस्कृत शिक्षाको पठनपाठन विसं १९८४ मा गुल्मी मर्भुङबाट पण्डित चेतोनाथ अर्याललाई ल्याएर सुरु गरिएको थियो । २००८ मा बिजौरीमा जनता प्रधान पाठशालाको स्थापना भयो । २०१० मा जागेश्वर ब्राहृमण, अमरराज शर्मा, दत्तात्रेय शर्मा, टेकनाथ गौतम, गणेशकुमार शर्मालगायतको पहलमा बिजौरीका मजगैया परिवारबाट जनता महाविद्यालय स्थापनाका लागि देउखुरीमा १ हजार २ सय बिघा भूमिदान गरिएको थियो । यसै पृष्ठभूमिमा २०११ मा बिजौरीमा जनता महाविद्यालयको स्थापना भयो ।

संस्कृत भाषा र नेपाली इतिहास एवं संस्कृतिका विद्वान् जुम्लामा जन्मिएका योगी नरहरिनाथले ०२६ सालमा बेलझुण्डीमा चिम्टा गाडेर भूमिदान अभियान सञ्चालन गरेका थिए । उक्त अभियानका क्रममा बेलझुण्डीमा ३ सय २६ बिघा भूमिदान गरिएको थियो । अहिले त्यही ठाउँमा संस्कृत विश्वविद्यालयको केन्द्रीय कार्यालय छ ।

०२४ चैत १ मा दाङको बिजौरीमा अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृत विद्वत् सम्मेलन गरी विश्वविद्यालय स्थापनाको काम सुरु भएको हो । सम्मेलनमा तत्कालीन राजा महेन्द्रका साथै देशविदेशका विद्वान् सहभागी थिए । सो क्रममा संस्कृत विश्वविद्यालय स्थापनाका लागि छलफल भयो र प्रतिवेदन तयार पारियो । विश्वविद्यालयमा पठनपाठन गर्न सकिने विषय र विभागबारे प्रतिवेदनमा उल्लेख थियो ।

०२६ मा सरकारले नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको घोषणा गरी केन्द्रीय कार्यालय जनता विद्यापीठ बिजौरीमा स्थापना गरेको हो । तर, स्थापनाको दुई वर्ष नपुग्दै विघटन गरियो । संस्कृत शिक्षाका पक्षमा निरन्तर आवाज उठेपछि फेरि ०२९ मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत संस्कृत अध्ययन संस्थान गठन गरी केन्द्र दाङमा नै तोकियो । अन्ततः ०४३ मंसिर २५ मा दाङमा महेन्द्र संस्कृत विश्वविद्यालय (नेसंवि) को स्थापना भयो । ०६३ असोज २८ मा विश्वविद्यालयको नाम नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयमा रूपान्तरित भएको हो ।

विश्वविद्यालयको अवस्था

कर्णाली प्रदेशबाहेक सबै प्रदेशमा गरी विश्वविद्यालयका १५ आंगिक र १२ सम्बन्धन प्राप्त क्याम्पस छन् । उपाधिमूलक तहगत पाठ्यक्रमअन्तर्गत प्राक्शास्त्री, शास्त्री (स्नातक), आचार्य (स्नातकोत्तर) र विद्यावारिधि (पीएचडी) स्तरका कक्षाका साथै आयुर्वेद उत्तरमध्यमा (एएचए), आयुर्वेद स्नातक (बीएएमएस) र शिक्षाशास्त्री (बीएड) कार्यक्रम सञ्चालित छन् । निरूपाधिक अर्थात् उपाधि नपाउने कार्यक्रमका रूपमा योग तथा प्राकृतिक चिकित्सा, संस्कृत भाषा प्रशिक्षण, विशेष अनुसन्धान, ग्रन्थ सम्पादन, ग्रन्थ प्रकाशन र अनुवादको पढाइ हुन्छ ।

प्राक्शास्त्री र शास्त्री तहमा शास्त्रीय विषयका साथै आधुनिक विषयको समेत पठनपाठन हुँदै आएको छ । आचार्य तहमा संस्कृतका शास्त्रीय विषयहरूको अध्ययन/अध्यापन भइरहेको छ । विश्वविद्यालयअन्तर्गतका विभिन्न क्याम्पसमा २ हजार ७ सय ४८ विद्यार्थी छन् । १ सय ७२ जना अनुसन्धाताले विद्यावारिधि उपाधि हासिल गरेको विश्वविद्यालयले जनाएको छ ।

विश्वविद्यालयमा संस्कृत अध्ययन गर्नेलाई छात्रवृत्तिको समेत व्यवस्था छ । छात्रले प्रतिमहिना ९ सय, छात्राले १ हजार र दलित जनजाति छात्रले १ हजार ८ सय तथा छात्राले १ हजार ९ सय रुपैयाँ पाउँछन् । छात्रवृत्ति दिएर पढाउँदा पनि संस्कृत अध्ययनमा आकर्षण छैन । विश्वविद्यालयको अर्को महत्त्वपूर्ण संकाय आयुर्वेद हो । विश्वविद्यालयअन्तर्गत आयुर्वेद शिक्षामा चिकित्सक उत्पादन भइरहेका छन् । आयुर्वेद पढेको जनशक्तिलाई विभिन्न क्षेत्रमा सम्भावना भएकाले आकर्षण बढेको आयुर्वेद अध्ययन संस्थानका डीन डा. सञ्जय पोखरेलले बताए । उनका अनुसार नेपालमा जडीबुटी उत्पादन र प्रशोधनको पर्याप्त सम्भावना भएकाले आयुर्वेद क्षेत्रमा ठूलो प्रगति गर्न सकिन्छ । नेसंविको जमिन पर्याप्त छ तर त्यसको उपयोग गर्न सकिएको छैन । अब जडीबुटी उद्यान बनाएर आयुर्वेदको अध्ययन अनुसन्धान केन्द्र बनाउने तयारी भइरहेको विश्वविद्यालयले जनाएको छ ।

विदेशमा संस्कृत शिक्षा

नेपालबाहेक भारत, अमेरिका, बेलायत, जर्मनी, मेक्सिको, अस्ट्रेलिया, बेल्जियम, डेनमार्क, फिनल्यान्ड, फ्रान्स, इटाली, नर्वे, रसिया, स्वेडेन, स्विटजरल्यान्ड, जापान, थाइल्यान्डलगायत देशमा संस्कृत शिक्षाको पढाइ भइरहेको छ । ‘ब्याक टू इस्ट’ अर्थात् ‘पूर्वतिर फर्कौं’ भन्ने नारासहित पश्चिमा मुलुक संस्कृतको अध्ययनमा लागेका छन् ।

संस्कृत शिक्षा अध्यापन भइरहेको बेलायतको सेन्ट जेम्स स्कुलकी सञ्चालक हेलेन हापरले अहिले संस्कृतप्रति मोह बढ्दै गइरहेको बताइन् । ‘संस्कृत शिक्षाले नैतिकता, अनुशासन, मानवीय मूल्य–मान्यता र सभ्यता सिकाउँछ,’ उनले भनिन्, ‘यसले मानिसलाई सभ्य बनाउन सिकाइरहेको छ । पूर्वीय दर्शनका धेरै कुरा पश्चिमाहरूले संस्कृतबाट सिकिरहेका छन् ।’ बेलायतमा संस्कृतका धेरै पुस्तक अंग्रेजीमा अनुवाद गरेर पठनपाठन गराइरहेको उनले बताइन् । हिन्दु विद्यापीठका प्राचार्य भोलानाथ योगीले विदेशीले बरु पूर्वीय दर्शनको महत्त्व बुझेको तर संस्कृतबाट लिन सकिने धेरै ज्ञानगुनका कुरा हामीले छुटाइरहेको बताए ।

अमेरिकी अन्तरिक्ष संस्था नासाका वैज्ञानिक रिक व्रिग्सले सन् १९८५ मा प्रकाशन गरेको ‘वेद विज्ञान : संस्कृत र कृतिम वौद्धिकतामा ज्ञानको प्रतिनिधित्व’ शीर्षकको अनुसन्धानात्मक लेखमा संस्कृतलाई कम्प्युटरमा प्रयोग हुने सबैभन्दा उपयुक्त भाषाका रूपमा उल्लेख गरिएको छ । उनले लेखेका छन्, ‘संस्कृत एक हजार वर्षदेखि आफ्नै उल्लेखनीय साहित्य भएको र बोलिँदै आएको जीवित भाषा हो । साहित्यिक मूल्यका अतिरिक्त यसमा लामो व्याकरण र दर्शनको परम्परा छ । त्यो अहिलेसम्म निरन्तर अस्तित्वमा छ । यो भाषाको स्वरूप हालको कृत्रिम बौद्धिकतासँग मिल्दो छ ।’

उनको अनुसन्धानअनुसार अन्तरिक्षबाट रोबोटमार्फत सञ्चार गर्दा संस्कृत नै सबैभन्दा कम अस्पष्टता र अन्योल हुने भाषा हो । संस्कृत भाषा कम्प्युटर प्रविधि र वैज्ञानिक प्रयोगमा उपयुक्त रहेको उनको निष्कर्ष छ । अन्य भाषामा जस्तो संस्कृतमा एउटै शब्दका धेरै अर्थ र अनर्थ नहुने उनको तर्क छ । यसकारण पनि संस्कृतको विश्वव्यापी महत्त्व बढ्दै गएको बुझिन्छ ।

संस्कृत शिक्षाको सम्भावना

संस्कृत नेपालमा उपेक्षितजस्तो भएको छ । यो पण्डितले पूजापाठ र कर्मकाण्डका लागि मात्रै प्रयोग गर्ने भाषाका चित्रित छ । राज्य र नागरिकको तहबाट यसप्रति आकर्षण हुन सकेको छैन । नेसंविका उपकुलपति रमेशप्रसाद ढकालले संस्कृतको विकासमा सबैको चासो र चिन्ता आवश्यक रहेको बताए । माध्यमिक तहदेखि नै पठनपाठन गराई उच्च शिक्षामा आकर्षण बढाउन सकिने उनको भनाइ छ । ९–१२ कक्षामा नै संस्कृत, ज्योतिष, आयुर्वेदजस्ता विषय पढाउन सकेमा क्याम्पस तहमा विद्यार्थी सहजै आउन सक्ने देखिन्छ ।