जो कलिलैमा देवतालाई चढाइए

उनी आठ वर्षको उमेरदेखि यही मन्दिरमा छिन् । ‘युवावस्थाका केही वर्षबाहेक बाल्यकालदेखि निरन्तर मन्दिरको सेवकका रूपमा बस्दै आएकी छु ।’ उनका आमाबुबा सानै छँदा बितेका हुन् । ‘दुई बहिनी र एक भाइ हौं,’ उनले भनिन्, ‘अहिले घरबार, आफन्त जे भने पनि यही मन्दिर हो ।’

विष्णाजस्तै निधारभरि अबिर, त्यसमाथि सेतो चन्दन र चामलको सेतो टीका लगाएका केही वृद्धा अहिले पनि बैतडी र डडेलधुराका भगवती मन्दिरमा लिपपोत वा अन्य काम गरिरहेका हुन्छन् । कुनै समय देउकीका रूपमा चढाइएका उनीहरूमध्ये अधिकांशको जीवन कठिन छ । ०४२ सालअघिसम्म रजस्वला नहुँदै विभिन्न भाकल गरेर बालिकालाई मन्दिरमा चढाउने कुप्रथा थियो ।

‘मन्दिरमा चढाइँदा मलाई केही थाहा थिएन,’ विष्णाले भनिन्, ‘केही वर्ष काकासँगै बम्बई बसें, घर फर्किएपछि मात्र थाहा पाएँ म देवकन्या भइसकेकी रहेछु ।’ आफन्तहरू टाढिन थाले । देउकीका रूपमा समाजले नराम्रो दृष्टिकोणले हेर्न थाल्यो । देउकीले विवाह गर्न नपाउने भए पनि उनले यौवन छोप्न सकिनन् । ‘भन्सारमा जागिरे दार्चुलाका एक जना चन्दले विवाह गरेर लगे,’ विष्णाले विगत सम्झिइन्, ‘श्रीमान्को जागिर गयो, देवकन्या बिहे गरेका कारण जागिर गएको भन्दै उनले पनि छाडे । त्यसयता मन्दिरमै गुजारा गरेर बसिरहेकी छु ।’

शारदा चन्दको पीडा विष्णाको भन्दा पीडादायी छ । उनी १४ वर्षको उमेरमा मन्दिरमा चढाइएकी । मन्दिरको कामसँगै उनी यौनहिंसाको सिकार बन्नुपर्‍यो । ‘मन्दिर आसपासका पुरुष मन लागेका बेला आउँथे, आफ्नो भाग्य सम्झिएर उनीहरूका सामु तयार हुनुपर्थ्यो,’ उनले भनिन् । देउकीको उमेर छउन्जेल मन्दिरमा पुरुषहरू बाक्लै आउजाउ गरिरहन्थे । ‘मन्दिरमा चढाइएका हौ भन्थे, नाइँ भन्न सक्ने अवस्था थिएन,’ उनले थपिन्, ‘ती दिन सम्झँदा मन दुख्छ ।’

दशरथचन्द नगरपालिकाकी भावना थापालाई ६ वर्षकै उमेरमा देवकन्याका रूपमा मन्दिरमा चढाइएको हो । युवावस्थामा उनले पनि अस्थायी विवाह गरिन् । ‘अस्थायी विवाह नै हो, समाजले मान्यता दिँदैनथ्यो, लुकिछिपी विवाह भएको हो,’ उनले भनिन्, ‘मन्दिरमा चढाउँदा भगवान्सँग बिहे गरेर सिन्दुर हालिदिने भएकाले देवकन्याले विवाह गर्न पाउँदैनन् । आफन्तबाट टाढा भए पनि तीन सन्तान हुर्काएर जीवनका ५० वर्ष कसरी काटें आफैं अचम्ममा पर्छु ।’

वृद्धभत्ता पाउने उमेरमा औषधिका लागि भिख माग्नुपरेको विष्णा बताउँछिन् । ‘दुई छाक खान मुस्किल छ, औषधि कहाँबाट ल्याउनु ?’ उनले भनिन्, ‘औषधिका लागि मात्रै दिनको ५० रुपैयाँभन्दा बढी जुटाउनुपर्छ ।’ उनका अनुसार मन्दिरमा पूजाआजा गर्न आउनेले दया गरेर दिए भने गुजारा हुन्छ, नत्र भोकै बस्नुपर्छ । ‘मन्दिरनजिकै स्थानीयको खाली रहेको घरमा बस्दै आएकी छु, आफ्नो भन्नु केही छैन । देवकन्याका रूपमा मन्दिरमा चढाइएका प्रायः सबैको अवस्था उस्तै हो,’ उनले पीडा पोखिन्, ‘अरूका लागि सरकार भयो, हाम्रा लागि कोही भएन ।’

यो कुप्रथाको सिकार भएका कति महिला जीवित छन् ? देवकन्याबाट जन्मिएका सन्तान कति छन् ? यिनको अवस्था के छ ? यस विषयमा यकिन तथ्यांक छैन । ‘हलिया, कमैया, दास, राउटे सबैलाई राज्यले पुनःस्थापना गर्‍यो तर देउकीजस्तो जघन्य प्रथाको सिकार भएकाका लागि भने राज्यले प्रयाससम्म गरेन,’ देउकी प्रथाका विषयमा अध्ययन गरिरहेका राजेन्द्रप्रसाद पन्तले भने, ‘यो प्रथालाई लिएर धेरैले अनुसन्धान गरे, चर्चा कमाए, यो कुप्रथाका कारण पूरै क्षेत्र लज्जित बन्यो तर यसबाट प्रभावितको पुनःस्थापनाका लागि केही पनि हुन सकेन ।’

उनका अनुसार देउकीहरूको संख्या दर्जन हाराहारी छ तर उनीहरूबाट जन्मेका सन्तान धेरै छन् । उनीहरू अहिले पनि समाजमा अपहेलित र आर्थिक रूपमा दयनीय जीवन बिताउन बाध्य छन्,’ पन्तले भने, ‘यस विषयमा राज्य गम्भीर हुन आवश्यक छ ।’ बैतडीमा मात्रै करिब एक हजार देवकन्या भएको अनुमान छ । विभिन्न थर लेखेर सामाजिक रूपमा अपहेलित हुनबाट जोगिएर बसेका देउकीका सन्तानमध्ये अधिकांश थातथलोबाट विस्थापित भइसकेका छन् । देउकीबाट जन्मिएका नरबहादुर सिंहले भने, ‘आफू कसको छोरा हुँ भन्ने जानकारी हुँदाहुँदै पनि बुबा चिन्न सकिएन । त्यो समाजमा बस्न कति पीडा हुन्छ, तपाईं कल्पना गर्न सक्नुहुन्न । यो भोग्नेले मात्र अनुभूति गर्न सक्छ । बुझ्ने भएपछि आफूले गाउँ छोडेको र अहिलेसम्म नफर्केको उनले बताए ।

०४२ सालमा देउकी राख्न नपाउने कानुन बनेपछि यो प्रथा हटेको हो । पूर्वसांसद पुरन दयालले कानुन बनेपछि कन्यालाई मन्दिरमा चढाउन बन्देज लागेको बताए । ‘देवकन्या बनाउने केही व्यक्ति त्यसबेला जेल परेका थिए,’ उनले भने । त्यसबेला बैतडीमा मात्रै हजार जनाभन्दा बढी देउकी रहेको उनले बताए । ०४८ सालमा बालबालिकासम्बन्धी ऐन बनेपछि देवीदेवताका नाममा बालबालिकालाई मन्दिरमा चढाउन नहुने तोकेरै उल्लेख छ । कुनै समय त्रिपुरासुन्दरी, मेलौली, निङलासैनी, डागेश्वरीलगायत प्रख्यात भगवतीका मन्दिरमा देवकन्या चढाउने परम्परा थियो । अझै समाजमा देउकी र तिनका सन्तानलाई तिस्कार गर्ने संस्कार रहेको नागरिक समाज बैतडीका जिल्ला सचिव करन दयालले बताए । ‘धार्मिक परम्पराका रूपमा यो कुप्रथा विकसित भएकाले पीडित पनि समस्या सहेरै बसेका छन्,’ उनले भने ।

पछिल्लो समय पनि देउकीबाट जन्मिएका सन्तानले जन्मदर्ता, नागरिकता नभएको, जग्गाको अभावजस्ता थुप्रै समस्या भोग्दै आएका छन् । ‘देउकी चढाउने स्वरूप परिवर्तन भएको छ, अझै केहीले सुन, चाँदीको महिलाको मूर्ति बनाएर मन्दिरमा चढाउने गरेका छन्,’ उनले भने ।