चिउरी र चमेरा जोगाउँदै चेपाङ

चिउरी पाक्ने याम चेपाङका अनुहारमा बेग्लै प्रकारको खुसी हुन्छ । पातको टपरी हुने, दानाको घिउ भुटुन र बत्ती बाल्न काम लाग्ने भएकाले चेपाङ र चिउरी एकअर्काका अभिन्न मानिन्छन् । पछिल्ला केही वर्षयता चिउरीमा दाना लाग्ने क्रम घटेको थियो । धेरैले कारण पहिल्याए चमेराको सिकार । चिउरीको फूलको रस चुस्न आउने चमेराले परागसेचनमा सघाउँछ ।

जब चमेरालाई भुवा (जाल) मा पारेर भटाभट मार्दै खान थालियो, असर चिउरीका रूखमा देखियो । दाना कम लाग्न थालेपछि राक्सिराङमा सामुदायिक वन समूहको अगुवाइमा चिउरी र चमेरा संरक्षणको अभियान सुरु भयो । चिउरीका हुर्केका रूखको संरक्षण र एक घर ५० वटा चिउरीको बिरुवा लगाउने अभियान यतिबेला क्रमिक रूपमा प्रभावकारी देखिएको छ ।

राक्सिराङ गाउँपालिका ६ सिलिङेको सिलिङे सामुदायिक वनले गत वर्ष यो अभियान थाल्ने योजना अघि सार्दा किट विकास निर्देशनालय काठमाडौंले बिरुवा ढुवानी गर्न ५० हजार रुपैयाँ उपलब्ध गराएको थियो । चितवनको भण्डारास्थित मौरीपालन केन्द्रबाट पहिलो खेप ५ हजार बिरुवा ल्याएर सिलिङेमा बाँडियो । ‘त्यो खेपका धेरैजसो बिरुवा हुर्कंदै छन्,’ वन उपभोक्ता समिति अध्यक्ष आइतेसिंह चेपाङले भने, ‘चिउरीको महत्त्व अलि ढिला बुझ्यौं, अझै पनि ढिला भइसकेको रहेनछ ।’ चिउरीको रूखबिरुवा संरक्षणका लागि समूहले दुई जना हेरालु राखेको उनले बताए ।

‘त्यो चमेराको खुट्टामा टाँसिएर चिउरीका फूलमा परागसेचन हुन्छ भन्ने हामीलाई थाहै थिएन, जसले भेट्यो मार्‍यो, खायो,’ उनले भने, ‘गेडा किन लागेनन् भन्ने थाहा पाएपछि अब हामीले चमेरा मार्न रोकेका छौं । चिउरीमा गेडा लाग्न पनि बढेको छ ।’ चेपाङले छोरीचेली घर पठाउँदा चिउरीको एउटा बिरुवा पनि दिएर पठाउने चलन बोटबिरुवा संरक्षण र समुदायको सुखका लागि भएको महत्त्व अहिले बल्ल सबैले बुझ्न थालेको उनले बताए । सिलिङेको जंगल चिउरीकै वन हो । ‘चिउरीका गेडाको घिउ हाम्रो भुटुन र उज्यालोको स्रोत त हो नै, पात र काठ पनि काम लाग्ने नै भयो,’ उनले भने, ‘समुदायलाई कुरा बुझाएपछि अहिले जोगाउनुपर्छ भन्नेमा एकमत छौं ।’ भूक्षय रोकथामका लागि पनि चिउरीको रूखको भर रहेको उनले बताए ।

‘अरू वनस्पतिको फागुन–चैतमा सबै पात झरेर जंगल नै उराठ हुन्छ,’ डिभिजन वन हेटौंडाका सहायक वन अधिकृत अच्युत लामिछानेले भने, ‘तर चिउरीको पात साउन–भदौमा मात्र झर्छ ।’ हरियालीका लागि पनि चिउरीको बेग्लै महत्त्व रहेको उनले बताए । चिउरी फूलको रसपान गरेका मौरीको मह स्तरीय र स्वास्थ्यबर्द्धक मानिन्छ ।

त्यसैले सिलिङेमा धेरै अघिबाट मौरी चराउन ल्याउनेको भीड लाग्ने गरेको थियो । रस चुस्ने मौरीले पनि परागसेचनमा सघाउँछन् । तर कुरा नबुझेका कतिपयले मौरी ल्याउने गरेका कारण पनि चिउरीमा दाना नलागेको ठानेर बाहिरका किसानलाई आउन रोक्दै थिए । सिलिङे सामुदायिक वन समूहका सदस्य स्थानीय आफैं यतिबेला मौरीपालनका लागि कस्सिएका छन् ।

आधुनिक घारमा ६१ घरधुरीले मेलिफेरा जातको मौरीपालन गरेका छन् । विगतमा घरका खापा वा मुढेघारमा सेरेना जातका मौरी पाल्ने फाट्टफुट्ट थिए । ‘सिलिङेका चेपाङ र तामाङले विगतको निर्वाहमुखसी मौरीपालनको शैलीमा परिवर्तन गरेका छन्,’ राक्सिराङ गाउँपालिकाका कृषि शाखा प्रमुख रामेश्वर यादवले भने, ‘व्यावसायिक ढंगले मौरी पाल्दाको फाइदा बुझेका छन् ।’

चिउरीको फूललाई नै लक्षित गरेर गत वर्ष सिलिङेका बासिन्दाले ६ हजार १ सय १३ वटा मौरीघार राखेका थिए । यस क्षेत्रका बासिन्दाले मह बिक्री गरेर मात्रै गत वर्ष करिब डेढ करोड रुपैयाँ हाराहारी आम्दानी गाउँमा भित्र्याएको वन समूह अध्यक्ष चेपाङले बताए । ‘चिउरी जोगाए हुने फाइदा बुझेपछि रोपौं, संरक्षण गरौं भन्न पनि सजिलो भयो,’ उनले भने ।

चिउरीको महको माग व्यापक भएकाले बेच्न समस्या छैन । लोथर बजारका व्यापारी दिनेश चेपाङले किसानसँग मह प्रतिकेजी २ सयदेखि २ सय २५ रुपैयाँमा खरिद गरेर प्रतिकेजी २ सय ५० मा सजिलै बेच्छन् । सिलिङेका आइतेसिंह चेपाङले गत वर्ष १६ लाख रुपैयाँको मह बेचे । सिलिङेका बासिन्दा अहिले चिउरीका पाकेका गेडा संकलन गर्दै सुकाउन जुटेका छन् ।

दसैंअघि काठको परम्परागत चेपुवामा ती दाना पेलेर घिउ निकालिन्छ । त्यही घिउ तरकारीमा भुटुन हाल्ने गरेका छन् । ‘चेपाङहरूको भुटुन चिउरीको घिउ हो,’ वडाध्यक्ष सिंहलाल चेपाङले भने, ‘हामीसँग चिउररीका गेडा पेल्न आधुनिक प्रविधि छैन । जे जानेका छौं, त्यही उपयोगमा छ ।’ चिउरीका रूख संरक्षण गर्दा लिन सकिने लाभको हिसाबकिताब गत वर्षबाट चेपाङ समुदायले राम्ररी बुझेको स्थानीय माविका प्रधानाध्यापक तारा दवाडीले बताए । ‘समुदायले आम्दानी गर्न थालेपछिको लाभ विद्यालयले पनि पाएको छ,’ उनले भने, ‘चेपाङहरूले बालबच्चालाई स्कुल नियमित पठाउने गरेका छन् ।’

पुराना रूख जोगाउनु र आफ्नो भिरालो जमिनमा नयाँ बिरुवा रोप्नु भनेको चिउरीले दिने आम्दानीलाई बुझेका कारण भएको उनले बताए । ‘चेपाङ, चिउरी र चमेरो एक–अर्काका परिपूरक हुन् । एकको अभावमा अर्को संकटमा पर्छ,’ पूर्वसभासद गोविन्दराम चेपाङ भन्छन्, ‘हाम्रो जीवनशैलीको अभिन्न कुराको महत्त्व बुझ्न हामीलाई नै समय लाग्यो ।’

समुदायले चमेरो र चिउरीको संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने बुझेपछिको अवस्था सकारात्मक रहेको उनले बताए । काँकडामा चमेरो संरक्षण समिति गठन गरिएको छ । उक्त समितिले चमेरो मार्न दिँदैन । विगतमा जाल हानेर चमेरो मारेर खाने गर्थे । ‘एकैरातमा एक/एक थुन्से भरी चमेरो मार्ने गरिन्थ्यो,’ संरक्षण समिति अध्यक्ष मोतीराम चेपाङले भने, ‘अहिले एउटा पनि मार्न दिएका छैनौं । चमेरो जोगाउँदाको फाइदा बुझाउने गरेका छौं ।’

मौरीको चरन क्षेत्र जोगाउन र भूक्षयलाई रोक्न मकवानपुरमा मात्र नभई गत वर्ष मुलुकका विभिन्न जिल्लामा चिउरीका ५० हजार बिरुवा रोपिएको थियो । भण्डाराको मौरीपालन विकास कार्यालयले तयार पार्ने बिरुवा मकवानपुरलगायत विभिन्न जिल्लामा पुगेको प्रमुख शिव रिजालले बताए । बिरुवा मकवानपुरका विभिन्न भागसँगै दाङ, चितवन, रौतहट, सर्लाही, बाँके, भक्तपुर र रूपन्देही पुर्‍याइएको छ ।

विगतमा जिल्ला वन कार्यालयले चिउरीको बोट रहेको क्षेत्रका बसोबासीलाई पुर्जी दिने गरेको थियो । जमिनको मालपोत कार्यालयले लालपुर्जा दिन्थ्यो, त्यसरी नै वन कार्यालयले रूखको संख्यासहितको पुर्जा दिने गरेको थियो । ‘२०४६ सालपछि त्यसरी पुर्जा दिन बन्द भयो,’ वडाध्यक्ष चेपाङले भने, ‘सम्बन्धित निकायले चिउरीको बोटको लालपुर्जा दिने व्यवस्था गर्नुपर्‍यो ।’ रूखको लालपुर्जा दिएपछि अपनत्व हुने र चेपाङको संस्कारसँग जोडिएकाले चिउरीको संरक्षण पनि हुने उनले बताए ।

सिलिङेका अधिकांश चेपाङसँग चिउरीका रूखको पुर्जा छ । पुर्जाविहीन चिउरीको बोटबाट हुने लाभ चेपाङले समुदायमा मिलेर लिने गरेका छन् । बिहे गरेर जाने छोरीलाई चिउरीको बोट दिने चलन अझै छँदै छ । विवाह गरेको चौथो वर्षको दसैंमा टीका लगाउन आउँदा दाइजोस्वरूप चिउरीको बिरुवा दिने गरिएको छ । छोरीको घर नजिकै भए बोटै दिन्छन् ।

छोरीको घर पक्का भो भनेर चौथो वर्षमा मात्र चिउरीको बिरुवा दाइजो दिने गरेका छन् । ‘चिउरी हाम्रो जीवनसँग जोडिएको छ,’ पूर्वसभासद चेपाङले भने, ‘चिउरी र चमेरो मासियो भने चेपाङ समुदायको पनि वास्तविक अस्तित्व रहँदैन ।’ जनगणना २०६८ अनुसार ६८ हजार ३ सय ९९ जनसंख्या भएको चेपाङ समुदाय मकवानपुरमा मात्रै १९ हजार १ सय ५२ छन् ।