सुनसान छ 'कान्छी नेपाल’

८७ वर्षीया जगतलक्ष्मी श्रेष्ठलाई ‘कान्छी नेपाल’ का रूपमा चर्चित सिलगढी बजार देखेर नियास्रो लाग्छ । बजारको चहलपहलमा बितेको बाल्यकाल उनको आँखैअघि घुमिरहन्छ ।

अछामी, बझाङी, बिमकोटे र दर्नाली राजाले किनमेलका लागि सिलगढी आउँदा बाल्यकालमा ओखरको कुटेरो खान दिएको उनले भुलेकी छैनन् । जुम्ला, हुम्ला, अछाम, बाजुरादेखि सुर्खेतका मानिसको चहलपहल हुन्थ्यो । उनका सासूससुरा र दुई देवरका परिवार घरमा ताल्चा लगाएर काठमाडौं गएको वर्षौं भयो ।

७१ वर्षीय गोविन्दप्रसाद श्रेष्ठ पनि सिलगढी सहर अहिले खण्डहर बन्दै गएकामा चिन्ता व्यक्त गर्छन् । बजारको अवस्था देखेर उनी विरक्तिएका छन् । ‘हजारौं भेडाबाख्रा र च्यांग्रा टाढाटाढाबाट आउँथे, भोटको नुन यहीं पुग्थ्यो,’ उनले विगत सम्झिए, ‘५०/६० वटा त कपडा पसल मात्र थिए, एउटा पनि घर खाली थिएनन् । मानिसको आवतजावतले बजार भरिभराउ हुन्थ्यो । अहिले त्यो कहाँ पाउनु ?’ सिलगढीमा शक्तिशाली नेता नभएकाले यस्तो अवस्था आइपरेको उनको भनाइ छ ।

राणाकालमा नेपालका ४ प्रशासकीय गौंडामध्ये डोटीको सिलगढी पनि एक थियो । शिक्षा, स्वास्थ्य, अड्डाअदालत, प्रशासन र बजारका लागि मानिसको चहलपहल काठमाडौंपछि डोटीमा थियो । बडाहाकिम, राजारजौटाहरूको आगमनले काठमाडौंझैं चहलपहल हुने भएकाले सिलगढीलाई नेपालको ‘कान्छी सहर’ भनिएको श्रेष्ठको भनाइ छ ।

सिलगढीमा दुइटा बजार छन् । शैलेश्वरी मन्दिरभन्दा माथिल्लो बजारमा सामान्य चहलपहल हुन्छ । केही पसल बाँकी छन् । माथिल्लो बजार भने सुनसान छ । धेरैजसो घर खाली छन् । केही घर भत्किइसकेका छन् । केही घरपरिवार ग्रामीण क्षेत्रबाट सिलगढीमा पढ्न तथा कुनै कामले बसोबास गर्न आएका व्यक्तिलाई हेरचाहको जिम्मेवारी दिएर अन्यत्र बसाइँ सरेका छन् ।

सिलगढीमा कलिलै उमेरबाट व्यापार व्यवसाय गरिरहेका ओमप्रकाश सिंहले घरमा भाडा बस्ने मान्छेसमेत नपाइने गरेको बताए । ३२ वर्षीय देवराज साउद पनि १० वर्षमै सिलगढीमा धेरै परिवर्तन आएको सुनाउँछन् । सानो छँदा पसलमा सामान किन्न ग्राहक लाइन बस्ने गरेको देखेका उनले अहिले दिनमा ५ सय रुपैयाँको सामग्री बेच्न धौधौ हुने गरेको बताए ।

पछिल्लो समय जिल्लाका विभिन्न ग्रामीण क्षेत्रबाट आएकाहरूले घर बनाए पनि सिलगढीको मूल बजारमा भने नेवार जातिको बाहुल्य छन् । सिलगढीको सिरानमा रहेको नाचन्थलीदेखि पुछारमा रहेको इन्द्रचोकबीचमा झन्डै दुई सय घर छन् ।

मूल थलोबारे अन्योल

विभिन्न समयमा सिलगढी आएका नेवारहरू आफ्नो मूल थलोबारे प्रस्ट छैनन् । धेरैले नेवार जाति चिनाउने श्रेष्ठ थर लेख्थे । समयक्रमसँगै व्यापार छाडेर लेखपढ गर्न थालेपछि पुर्खाको खोजी गर्न थाले । २०४० सालतिर मात्रै धेरैले आफ्नो मूल थलोबारे थाहा पाए । अधिकांशले आफ्नो थर पनि पत्ता लगाए । कोही बिजुक्छे हाडा निस्किए, कोही राजभण्डारी, कोही नेवार मल्ल त कोही जोशी ।

मूल थर पत्ता लागेपछि पछिल्ला पुस्ताले बिजुक्छे थर लेख्न थालेको रेडक्रस सोसाइटीका पूर्वसभापति नरेशमान श्रेष्ठले बताए । ‘हामी हिजोआज छोराछोरीको थर बिजुक्छे लेख्छौं,’ उनले भने, ‘पुर्खा पत्ता लगाउन भक्तपुर जाँदा धेरैले अंश माग्छ भनेर सूचना दिएनन्, पछि अंश माग्दैनौं भनेर लिखित कागजात गरेपछि मात्रै जानकारी दिए ।’