१४.०६°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५७

गैंडा गणना टुंगो लागेन

सरकारी अधिकारी आवधिक गर्नुपर्ने गैंडा गणना कसरी टार्ने भन्नेमा केन्द्रित भएका छन् ।
अब्दुल्लाह मियाँ

काठमाडौँ — राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागको नेतृत्वले अग्रसरता नलिँदा एकसिँगे गैंडा गणना अन्योलमा परेको छ । हरेक चार/पाँच वर्षबीचमा गैंडा गणना हुँदै आए पनि विभागले बजेट नभएको भन्दै टार्दै आएको छ । यसअघि २०७१ (सन् २०१५) सालमा गैंडा गणना गरिएको थियो ।

गैंडा गणना टुंगो लागेन

विभागका महानिर्देशक मनबहादुर खडका आफ्नो व्यस्तताले गैंडा गणनाको मिति तय गर्न नसकिएको बताउँछन् । ‘गणना गर्नुपर्ने हो,’ खडकाले कान्तिपुरसँग भने, ‘मन्त्रालय र विभागका बैठकमा व्यस्त भएकाले मिति तय गर्न सकिएको छैन ।’ वन तथा वातावरण मन्त्रालयका सचिव विश्वनाथ ओलीले भने गैंडा गणनाको सबै काम विभागकै भएकाले उतै सोध्न सुझाए ।


यस वर्ष साउनदेखि फागुनसम्ममा मात्र प्राकृतिक कारणले निकुञ्ज, मध्यवर्ती क्षेत्र र राष्ट्रिय वनमा गरी ४१ वटा गैंडा मरेका छन् । प्राकृतिक कारणले गैंडा मरेको समाचार बाहिरिइरहेका बेला गणना गर्दा ‘उत्साहजनक परिणाम नआउने मनोवैज्ञानिक त्रास’ समेत रहेको जानकारहरू दाबी गर्छन् । सन् २०१५ को गणनायता चोरी सिकार नभए पनि प्राकृतिक कारणले मर्ने क्रम रोकिएको छैन ।


‘हरेक वर्ष दुई दर्जन हाराहारीमा प्राकृतिक कारणले गैंडा मरिरहेका छन्,’ एक विज्ञले भने, ‘सरकारी अधिकारीहरू संख्या अद्यावधिक गर्नुभन्दा पनि गणना टार्नेतिर केन्द्रित भएको देखिन्छ ।’ विज्ञहरूका अनुसार फागुनदेखि वैशाखसम्म गैंडा गणनाको उपयुक्त समय हो । यो पटक ‘प्रि–मनसुन’ गतिविधि सक्रिय भएकाले गणनाका लागि समय घर्किंदै गएको छ । वैशाख महिनामा अत्यधिक गर्मी हुने हुँदा घण्टौंसम्म हात्ती प्रयोग गरी गणना गर्न गाह्रो हुन्छ । जेठपछि कात्तिकसम्म जंगलभित्र आउजाउ सहज नहुने भएकाले अर्को वर्षको हिउँद कुर्नुको विकल्प छैन ।

विभागको योजना शाखा प्रमुखसमेत रहेका सूचना अधिकारी विष्णुप्रसाद श्रेष्ठले गणनाका लागि संरक्षण साझेदार संस्थाहरू डब्लूडब्लूएफ नेपाल/हरियो वन र जुलोजिकल सोसाइटी अफ लन्डन नेपाल (जेडएसएल नेपाल) लगायतबाट करिब ७१ लाख रुपैयाँ संकलन भए पनि त्यो रकम अपर्याप्त भएको बताए । पर्सादेखि शुक्लाफाँटासम्मका चारवटा निकुञ्जमा गैंडा गणना गर्न १ करोड ९ लाख रुपैयाँ लाग्ने देखिन्छ ।


मन्त्रालयका प्रवक्ता सहसचिव सिन्धुप्रसाद ढुंगाना भने नियमित रूपमा विभागबाट हुनुपर्ने काममा पनि दाताकै भरपर्नु शोभनीय नभएको तर्क गर्छन् । आगामी आर्थिक वर्षका लागि गैंडा, बाघलगायत प्रजाति गणना, वासस्थान व्यवस्थापन लगायतका लागि बजेट बनाउन विभागलाई निर्देशन दिइएको ढुंगानाले बताए । ‘वन्यजन्तु गन्ने, सार्ने काम विभागको हो,’ ढुंगानाले भने, ‘त्यसका लागि अर्को वर्षलाई कति बजेट चाहिन्छ, योजना बनाउनुस् भनेका छौं ।’ यसै साता मन्त्रालयले बजेट बनाउने गोष्ठी आयोजना गरेको थियो ।

एसियामै चितवन निकुञ्ज एकसिँगे गैंडाको दोस्रो ठूलो वासस्थान हो । पहिलो वासस्थान भारतको काजिरंगा नेसनल पार्क हो । चितवनमा गैंडा पर्यटकका मुख्य आकर्षण भएकाले तिनको दिगो संरक्षण र व्यवस्थापनका लागि संख्याका साथै अवस्था पनि अद्यावधिक हुनुपर्छ ।


विभागले गत वर्षको बजेटमा प्रजाति गणनाका लागि रकम छुट्याएको थिएन । गैंडा, बाघ लगायतका वन्यजन्तु अवलोकन गराएर स्वदेशी–विदेशी पर्यटकबाट विभागले बर्सेनि ५० करोड रुपैयाँभन्दा बढी आर्जन गर्दै आएको छ ।


नेपालमा सन् १९९४ पछि सन् २०००, २००५, २००८, २०११ र २०१५ मा गैंडा गणना गरिएको थियो । सन् २०१५ मा भएको गणनाले चितवन निकुञ्जमा सबभन्दा बढी ६०५ गैंडा देखाएको थियो । पर्सा, बर्दिया र शुक्लाफाँटाका सहित ६ सय ४५ गैंडा थिए ।


गणनाको दोस्रो वर्ष सन् २०१६ र सन् २०१७ मा बर्दिया र शुक्लाफाँटामा चितवनका गैंडा स्थानान्तरण गरिएको छ । चितवनबाहेक पनि गैंडाको संख्या विस्तार गरी प्रजाति संरक्षण गर्न स्थानान्तरण सुरु गरिए पनि दुई वर्षयता रोकिएको छ । बर्दियाको बबई उपत्यकामा स्थानान्तरण गरिएका गैंडाबाट संख्या विस्तार गर्ने सरकारको योजना सफल भएको छैन । त्यहाँ स्थानान्तरण गरिएको संख्या थोरै भएकाले वंश विस्तार हुन नसकेको जानकारहरूको तर्क छ ।


सन् २०१५ को गणनापछि चोरी सिकारबाट मर्ने गैंडाको संख्या नगण्य छ । प्राकृतिक कारणले मर्नेको संख्या भने उकालो लागिरहेको छ । गैंडामा विद्यावारिधि शान्तराज ज्ञवाली गैंडा मरेको तथ्यबाहिर आइरहेका बेला गणना, रोगव्याधि परीक्षण, खानपान र दीर्घकालीन वासस्थान व्यवस्थापनमा ढिलाइ गर्न नहुने सुझाउँछन् ।


‘फरकफरक कारणले गैंडा मरेका कारण विस्तृत अध्ययन आवश्यक देखिन्छ,’ उनले भने, ‘परीक्षणका लागि केही गैंडाको रगत जाँच गरे रोगव्याधि पहिचान गर्न सकिन्छ ।’ वासस्थान र घाँसे मैदान हेर्नका लागि ड्रोन प्रयोग गर्न सकिने उनको सुझाव छ । आपसमा जुधेर, खाडलमा परेर, विद्युतीय तार–धारापमा परेर र केही बुढो भएर पनि गैंडा मरेको पाइएको छ । पछिल्ला अध्ययनले चितवन निकुञ्जमा गैंडाका लागि पर्याप्त घाँसे मैदान र घोल (ताल) नभएको देखिएको छ । ‘खानाका लागि अत्यधिक प्रतिस्पर्धा छ,’ गैंडामा विद्यावारिधि नरेश सुवेदीले भने ।

प्रकाशित : चैत्र २३, २०७५ २१:०१
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?