सम्पदाको काम चौथाइ मात्रै

नेवार व्यापारीले अराध्य देवताका रूपमा पुज्ने मन्दिर स्थानीयको सक्रियतामा बनाउने भन्दै ललितपुर उद्योग वाणिज्य संघ अध्यक्ष कृष्णलाल महर्जनको संयोजकत्वमा समिति गठन गरिएको थियो । मन्दिर दसैंपछि भत्काउन क्षमा पूजासमेत गरिएको थियो । पुरातत्त्व विभागले स्वीकृति नदिएकाले निर्माणबारे अन्योल उत्पन्न भएको स्थानीयले बताउँदै आएका छन् ।

विश्व सम्पदामा सूचीकृत कुम्भेश्वर मन्दिरमा भूकम्पयता पानी चुहिन्छ । ०७४ जेठमा पूर्वप्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले मन्दिरमा क्षमा पूजा गरेर पुननिर्माण शुभारम्भ गरेका थिए । भूकम्पले पाँचतले मन्दिरको माथिल्लो तला (गजुरसहित) भत्केको थियो । मन्दिर पुननिर्माण गर्न तुल्सी/ड्रामा जेभीले ०७४ पुस मसान्तभित्र सम्पन्न गर्ने गरी ०७३ साउनमा भ्याटसहित २ करोड ८५ लाख ९३ हजार ४० रुपैयाँमा ठेक्का पाएको थियो । अहिले मन्दिरमा स्केट फोल्डिङ राखिएको छ ।

भूकम्पले ध्वस्त बनेको पाटन स्वठ: टोलको राधाकृष्ण मन्दिरमा नृत्य पूजा सुचारु हुन सकेको छैन । अहिले ठेकेदार सम्पर्कविहीन छन् । मन्दिर पुनर्निर्माण गर्न राम/विनायक निर्माण सेवाले ४ करोड रुपैयाँमा ठेक्का पाएको थियो । ०७५ असोजमा सकिएको म्याद थप गरिएको छैन ।

भूकम्पले क्षतिग्रस्त सम्पदा पुनर्निर्माण नभएका यी केही उदाहरण हुन् । ललितपुरमा पूर्ण, आंशिक र सामान्य गरेर क्षतिग्रस्त एक सय ४४ सम्पदामध्ये २५ वटाको मात्र पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ । कुम्भेश्वरका पुजारी माधवश्याम शर्मा भन्छन्, ‘सम्पदा पुनर्निर्माणमा ठेकेदारी प्रथाले बिगारेको छ ।’ उनले प्रतिस्पर्धा गरी कम लागतमा निर्माण गर्नेलाई ठेक्का दिने ऐन नै संशोधन नभएसम्म समस्या नसुल्झिने बताए । बुङमतीको रातो मत्स्येन्द्रनाथ मन्दिर पुनर्निर्माण पनि सुस्त गतिमा छ ।

पुरातत्त्व विभाग दरबार हेरचाह तथा स्मारक संरक्षण कार्यालय ललितपुरका अनुसार ठेकेदार कम्पनी प्रेरा/थेगिम/तुल्सी जेभीले दुई वर्षमा सम्पन्न गर्ने गरी २०७३ मा ठेक्का पाएको थियो । नौ महिना म्याद थप गरेको अवधि सकिन पनि तीन महिना मात्र बाँकी छ । ३५ प्रतिशत पनि काम सकिएको छैन । मन्दिर पुनर्निर्माण गर्न श्रीलंकाली दूतावासले सहयोग गरेको छ ।

पुजारी कपिल बज्राचार्यले ठेकेदार र सरकारी निकायको गैरजिम्मेवारीका कारणले समयमा पुनर्निर्माण सम्पन्न नभएको बताए । ‘ठेकेदारलाई मन्दिर बलियो गरी बनाउने भन्दा पनि छिटो सकाएर नाफा कमाउने मात्र ध्यान छ,’ उनले भने ।

पुरातत्त्व विभाग स्मारक संरक्षण तथा दरबार हेरचाह कार्यालय ललितपुर प्रमुख काजी प्याकुरेलले समयमा सम्पन्न नभएका मन्दिरका बारेमा के गर्ने भन्ने विषयमा विभागसँग छलफल भइरहेको बताए । ‘विभागले ठेक्का लगाएको भएकाले ललितपुर कार्यालयले सिधै हस्तक्षेप गर्न मिल्दैन,’ उनले भने ।

कुम्भेश्वरमा अहिले स्केट फोल्डिङ राखिएको छ । समयमा पुनर्निर्माण हुन नसक्दा मन्दिरका मूर्तिलगायत ऐतिहासिक पुरात्तात्विक महत्त्वका वस्तुमा खिया लागेको छ । मन्दिर ढल्नबाट बचाउन गजुरदेखि दोस्रो तलासम्म राखिएको एउटै खम्बामा पानी परेको छ ।

पुजारी शर्माले वर्षामा पानी भित्र नछिरोस् भनेर राखेको त्रिपाल तीन पटक हावाहुरीले उडाइसकेको बताए ।

‘पछिल्लो पटक राखेको त्रिपाल पनि दसैंमा उडायो,’ उनले भने, ‘पुनर्निर्माण अघि गर्नुपर्ने विस्तृत अध्ययन पनि भएको छैन । जापानको टोकियो युनिभर्सिटीबाट अध्ययन गराउन पटक–पटक टोली आइसकेको छ ।’ स्मारक संरक्षण कार्यालय ललितपुरका प्रमुख प्याकुरेलले ठेकेदारलाई काम समयमा सकाउन निर्देशन दिइसकेको बताए ।

भूकम्पले क्षतिग्रस्त पाटन दरबार क्षेत्रका शिखर शैलीको विश्वप्रसिद्ध कृष्ण, विश्वनाथ मन्दिर जीर्णोद्धार र मणिमण्डप पाटीको निर्माण सम्पन्न भइसकेको छ । काठमाडौं उपत्यका संरक्षण कोष (केभीपीटी) ले गरेको पुनर्निर्माणमा मल्लकालीन राजा योग नरेन्द्रको सुर्वण लेपन गरिएको लाइभ साइज सालिक, दुई रानी र सिंह मूर्तिसहित ढुंगाको स्तम्भ, मूल चोकको उत्तरी तलेजु, दक्षिणी तलेजु मन्दिर, सुन्दरी चोकको पूर्वी भाग पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको छ ।

नेदरल्यान्डस्थित प्रिन्स काउसबाट विश्वनाथ मन्दिर पुनर्निर्माण गर्न २० हजार युरो, ब्रिटिस दूतावासबाट २७ लाख रुपैयाँ, चार नारायण मन्दिर पुनर्निर्माण गर्न जर्मनस्थित साउथ एसिया इन्स्टिच्युट हाइडलबर्गले ९० लाख र हरिशंकर मन्दिरका लागि जर्मनी संस्था हेर्कल फाउन्डेसनले पाँच करोड सहयोग गरेका थिए ।