भुसुनाले सार्‍यो पहाडमा कालाजार

तीन वर्षयता कालाजारको परम्परागत थलो ठानिएको तराई र भित्री मधेसका २२ जिल्लामा यो रोगबाट कसैको मृत्यु भएको छैन ।

‘३ वर्षदेखि मधेसमा यो रोगले मृत्यु भएका छैनन् भने पहाडी र उच्च पहाडी जिल्लामा बढ्दै गइरहेको छ,’ इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (ईडीसीडी) का निर्देशक डा. विवेककुमार लाल भन्छन्, ‘यो रोग उत्पन्न गर्ने भुसुना (सैन्ड फ्लाई) पहाडी तथा हिमाली जिल्लामा समेत प्रशस्त देखिन थालेका छन् ।’

ईडीसीडीको तथ्यांकअनुसार ९ महिनायता कालाजारको ४४ मध्ये २८ वटा संक्रमण पहाडी जिल्लामा देखिएको छ । भोजपुर, खोटाङ, ओखलढुंगा, काठमाडौं, मकवानपुर, रामेछाप, सिन्धुली, दोलखा, काभ्रे, भक्तपुर, स्याङ्जा, तनहुँ, अर्घाखाँची, गुल्मी, पाल्पा, प्युठान, रोल्पा, दैलेख, हुम्ला, जुम्ला, कालिकोट, सल्यान सुर्खेत, अछाम, बैतडी, बाजुरा, डडेलधुरा र दार्चुलामा कालाजार संक्रमण भेटिएको हो ।

सरकारी तथ्यांकअनुसार नौ महिनायता ४४ जिल्लाका १ सय ५५ जनामा कालाजार देखिएको छ । सन् २०१६ मा ४८ जिल्लामा कालाजार देखिएकामा २ जनाको मृत्यु भएको थियो । सन् २०१७ मा ४९ जिल्लामा कालाजारको केस रिपोर्ट गरिएकामा ५ जनाको मृत्यु भएको थियो । यी सबै मृत्यु पहाडी जिल्लामा भएको हो ।

ईडीसीडीका भेक्टर कन्ट्रोल निरीक्षक उत्तमराज प्याकुरेल भन्छन्, ‘केही वर्षयता पहाडी र हिमाली जिल्लाका होचो भूभागमा कालाजारको असर देखिन थालेको छ ।’ सरकारले मधेसका जिल्लामा कालाजार नियन्त्रणसँग सम्बन्धित कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको छ तर हिमाली तथा पहाडी जिल्लामा यससम्बन्धी कार्यक्रम खासै छैनन् । सरकारले कालाजार नियन्त्रणका लागि अपनाउँदै आएको मधेस केन्द्रित नीतिमा परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको विशेषज्ञ बताउँछन् ।

जलवायु परिवर्तन र तराईबाट पहाडतिर गाडीमा सामान लानेक्रम बढेका कारण पहाडी जिल्लामा कालाजारको असर देखिन थालेको डा. विवेक औंल्याउँछन् । शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालका डा. अनुप बाँस्तोला भन्छन्, ‘हिमाली, पहाडीलगायत जिल्लामा रोग नियन्त्रणलगायत कार्यक्रम नभएकाले यसको समस्या आएको हो ।

कालाजार सार्ने भुसुनाको आकार लामखुट्टेको दाँजोमा एक चौथाइ मात्र हुन्छ । भुसुनाको शरीरको लम्बाइ १.५ मिलिमिटरदेखि ३.५ मिलिमिटरको बीचमा हुन्छ । यस्ता भुसुना माटाको घरमा राम्ररी हुर्किन्छन् । पोथी भुसुनाले जनावर वा मनुष्यको रगत चुस्ने क्रममा रोगका कीटाणु सार्छ । यो रोग सुरुवाती अवस्थामै पहिचान गरेर उपचार गर्नु उत्तम हो । कालाजार हल्का ज्वरो र कमजोरीले सुरु हुन्छ र थुप्रै सातामा तीव्र ज्वरो, रक्तअल्पता, कलेजो दुख्नु, चिढिनु, छाला कालो हुनु, पेट फुल्नु, कमजोरीजस्तो लक्षणमा परिणत हुन्छ । बेलैमा उपचार नभए बिरामीको मृत्युसमेत हुन्छ ।

सरकारी स्वास्थ्य निकायमा नि:शुल्क पाइने ‘लिपोसोमल एम्फोटेरिसिन बी’ औषधिको एक मात्राले कालाजार निको हुने डा. बाँस्तोलाले बताए ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) का अनुसार लिसमेनियासिसका तीनवटा मुख्य प्रकार छन् । यसअन्तर्गत कालाजारका नामले चिनिने सबैभन्दा गम्भीर रूप भेसरलबाहेक क्युटेनियस र म्युकोक्युटेनियस हो ।

विश्वभरिमा बर्सेनि लिसमेनियासिसको अनुमानित ७ लाखदेखि १० लाख नयाँ केस देखिने गरिएको छ भने २० देखि ३० हजार जनाको मृत्यु हुन्छ ।