काठमाडौँ — महालक्ष्मीको खट यात्रा हराएको ३४ वर्षपछि यो वर्ष सुरु हुँदै छ । ललितपुर महानगरपालिका वडा नं. ५ मा पर्ने देवी महालक्ष्मीको खट यात्रा टोलवासी मिलेर ब्युँताउन लागेका हुन् । यो पर्व सञ्चालन गर्न कायगुननी मंकाः खलः संगठित रूपमा लागेको छ ।

‘कायागुनी मंकाः खलः मा आबद्ध परिवारको सक्रियतामा यो पर्व फेरि सञ्चालन गर्न लागेका हौं,’ महालक्ष्मी जात्रा व्यवस्थापन कार्यदलको संयोजक सन्तराज महर्जनले भने, ‘लामो समयसम्म रोकिएको पर्व भयो । यो अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षणमा ठूलो सफलता हो ।’ यो मन्दिर चक्रपथ उत्तर र लगनखेलको बीचमा रहेको छ ।

रामनवमीको दिन तान्त्रिक र वैद्धिक विधिबाट महालक्ष्मीको पूजा गरेपछि थसिखेलस्थित मन्दिरबाट सुरु हुन्छ खट यात्रा । देवीलाई कलात्मक रूपमा सिँगारिएको खटमा विराजमान गराएर टोल घुमाइन्छ । पाटन सहरको रक्षाका लागि खटमा राखेर देवीलाई विभिन्न टोलमा लैजाने गरीको मान्यता छ । टोलटोल पुर्‍याएर पाटन सहरभित्रका महाशक्तिपीठ लगिन्छ । उत्तरतिर शंखमूलस्थित चामुण्डा माई, पूर्वतिर बालकुमारीस्थित बालकुमारी माई, पश्चिमा नख्खुस्थित विष्णुदेवी माईसम्म पुर्‍याइन्छ ।

खटमा विभिन्न १२ वटा देवी विराजमान गराइन्छ । खट यात्रा सुरु गर्नुभन्दा एक साताअघि नै द्यःला (पुजारी) को घरमा देवीदेवताको मूर्तिलाई रंगरोगन गर्न सुरु गरिन्छ । रंगरोगन गर्न प्रत्येक वर्ष होगल टोलमा रहेका चित्रकारको घरमा लैजाने परम्परा छ । देवीलाई चित्रकारको घरसम्म लैजाने व्यवस्था मंका खलले नै गर्ने महर्जनले जानकारी दिए । चित्रकारको घरबाट खर्पनमा बोकेर फेरि कायगुननी टोलमा रहेको कजी छें घरमा राखिन्छ ।

अष्टमी (चैते दसैं) को दिन कजी छें घरमा राखेपछि नवमीको दिन बिहान भजन सुरु हुन्छ । साइत हेरेर समय तय गरिन्छ । महर्जनका अनुसार यो वर्ष बिहान ६ बजे भजन सुरु हुन्छ । बिहान ७ बजे मूर्ति खटमा राखेर कजी छेंबाट महालक्ष्मी मन्दिरमा लगिनेछ । ८ बजे गुरुजुले वैद्धिक र तान्त्रिक विधिबाट पूजा सुरु गर्नेछन् । दिउँसो १ बजे महालक्ष्मीको प्रसादस्वरूप समय बजी वितरण गरिने तालिका बनाइएको छ । समय बजी खुवाएपछि मन्दिरमा विराजमान मूर्तिलाई फेरि पुजारीले जजमानलाई दिन्छन् । जजमानले खटमा विराजमान गराउँछन् । मूर्ति खटमा राखेपछि पुजारी बेहोस हुन्छन् । बेहोस भएका पुजारीलाई मन्दिर छेउकै पीपलबोटको जल छर्किइन्छ अनि मूर्छित पुजारी ब्युँझिन्छन् ।

मूर्ति खटमा राखेपछि मन्दिरलाई तीन पटक परिक्रमा गराइन्छ । दिउँसो ४ बजे तान्न सुरु हुनेछ । धिमे बाजा, बाँसुरी, नायखी बाजा बजाउँदै टोली अघि लाग्नेछ । त्यसको पछाडि नामसंगीत पाठ गर्दै कलाकार पछि लाग्छन् । थसिखेलस्थित महालक्ष्मी मन्दिरबाट सुरु भएको खट यात्रा कायगुननी चोकमा आएर समापन हुन्छ । त्यसको भोलिपल्ट खटलाई पुजारीको घरमा पुर्‍याइन्छ । पुजारीको घरमा पुर्‍याउने काम थती द्यःला पुचको हुन्छ । थती टोलमा रहेको यो पुचले मूर्तिलाई पाटनका विभिन्न टोलमा परिक्रमा गराएर पुजारीको घरमा पुर्‍याउँछ । खट यात्राको व्यवस्थापन गर्ने जिम्मा ज्यापू समुदायको हो ।

राति हुने यात्रा हो यो । पहिलाको भन्दा केही परिवर्तन गरिएको महर्जनले जानकारी दिए । पहिला राति ९ बजे सुरु हुन्थ्यो । विभिन्न टोल र शक्तिपीठमा खट परिक्रमा गर्दा मध्यराति हुन्थ्यो । अहिले राति नभई दिउँसै सुरु गरेर साँझ समापन गर्ने गरी समय तालिका मिलाइएको छ । पहिला घरमा गएर पूजा माग्ने चलन थियो । अहिले यस्तो नगर्ने महर्जनले जानकारी दिए । ‘म सानो छँदा यो यात्रा हेरेको हुँ । राति अबेला सुरु हुन्थ्यो । रातभरि हुन्थ्यो,’ महर्जनले भने, ‘अहिले व्यवस्थित गरी परिक्रमा गर्ने व्यवस्था मिलाएका छौं ।’

खट सञ्चालनका लागि ललितपुर महानगरपालिकाले आठ लाख रुपैयाँ सहयोग गरेको छ । त्यसबाहेक ज्यापू समाज यल र अरू संस्थाले सहयोग गरेका छन् । खट यात्रा हराउनुको मुख्य कारण आर्थिक नै हो । आर्थिक कारणले फेरि जात्रा हराउन नदिन योजना बनाएको टोल समितिका अध्यक्ष समन्तलाल महर्जनले जानकारी दिए । ‘सुरु गरेर मात्र भएन । दिगो बनाउने चुनौती छ,’ महर्जनले भने, ‘अब लोप हुन नदिनका लागि दिगो आर्थिक स्रोत व्यवस्थापन गर्छौं ।’

हिन्दुले महालक्ष्मी र बुद्धमार्गीले बसुन्धरा भनेर पुज्ने महालक्ष्मीको खटजस्तै हराएको खड्ग यात्रा पनि ब्युँताएका छन् । ज्यापू समाजको अगुवाइमा यो जात्रा हरेक वर्ष हुने गर्छ । २८ वर्ष रोकिएको यो जात्रा पनि महालक्ष्मी मन्दिरसँगै सम्बन्धित छ । दसैंको अवसरमा प्रस्तुत हुने खड्ग जात्रामा देशका विभिन्न भागमा निकाल्ने चलन छ । युद्धमा आफ्नो राज्यको शक्ति वृद्धि गर्न र विजय हासिल गर्न यो जात्रा गरिने परम्परा छ । युद्धका हतियारमा दैवी शक्ति अनुष्ठान गर्न आफ्ना देवघर, आगमघर, कोतघरमा युद्धका औजार पूजा गरेर खड्ग जात्रा मनाइने लेखक तेजप्रकाश श्रेष्ठले नेपालमा जात्रा पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् ।

काठमाडौंको टेबहाल, कोहिटी, महाबौद्ध, बटु, असन, मरु, मखनजस्ता टोल र ललितपुर, भक्तपुर, साँखुलगायतमा आगमघरबाट खड्ग जात्रा निकालिन्छ । देवताले खड्ग बोकेर दानव खोज्दै हिँड्ने गरिन्छ यो जात्रामा । जात्रा गर्ने तरिका भने ठाउँअनुसार केही फरक हुन्छ । ‘हामीले पनि हराएको यो परम्परा ब्युँताएका छौं,’ महर्जनले भने, ‘संस्कृति हाम्रो सम्पत्ति हो । पहिचान हो । यसलाई संरक्षण गर्नु हाम्रो दायित्व हो ।’ शंखमूलको चामुण्डामा हराएको चामुण्डा जात्रा पनि २९ वर्षपछि फर्किएको छ । प्राध्यापक गोपाल शिवाकोटीका अनुसार यसको सुरुवात सन् १६९९ मा भएको हो । मन्दिरका वरिपरि देवताको प्रतीक ढुंगा छन् ।

चामुण्डा पाटनको रक्षा गर्ने शक्तिपीठमध्ये उत्तरतिरको पीठ मानिन्छ । ‘यो मन्दिरमा पनि २९ वर्ष हराएको जात्रा फेरि फिर्ता भएको छ,’ ज्यापू समाजको वरिष्ठ उपाध्यक्षसमेत रहेका सन्तमानले भने, ‘हराएका यस्ता परम्परा ब्युँताउन हामी प्रयासरत छौं । यसमा सरकारले पनि सहयोग गर्नुपर्‍यो ।’ शंखमूलमा रहेको चामुण्डा मन्दिरमा पनि हराएको २९ वर्षपछि चामुण्डा खट यात्रा सुरु भएको छ । हराएका पर्व ब्युँताउन ज्यापू समाजले ललितपुरमा अभियानै चलाएको महर्जनले जानकारी दिए ।