उपत्यकामै नदी दोहन

अनुमति दिने प्रावधानको आडमा भक्तपुर र काठमाडौंको सिमाना मनोहरा खोलाबाट अवैध रूपमा बालुवा उत्खनन गरी व्यापार गर्ने क्रम बढेको छ ।

मनोहरा खोला आसपासका जडीबुटी, बोडे–मूलपानी, चाँगुनारायण–४ कुइँकेल गाउँ, ब्रह्मखेललगायत क्षेत्रमा दोहन भइरहेको छ । खानी बन्द भएको मौका छोपी व्यवसायीले नै अवैध व्यापार थालेको स्थानीय बासिन्दा बताउँछन् । ‘खानी खोल्दा जिल्ला समन्वय समिति र नगरपालिकालाई कर तिर्नुपर्थ्यो,’ कागेश्वरी मनोहरा ब्रह्मखेलका राजीव थापाले भने, ‘खानी बन्द भएपछि व्यापारीलाई फाइदा भएको छ । रातभर खोलाबाट बालुवा निकालेर थुपार्‍यो, दिनभर बेच्यो ।’

काठमाडौं उपत्यकाका नदीनालामा उत्खनन गरी नदीजन्य पदार्थ ओसारपसार गर्न नपाइने व्यवस्था भए पनि बालुवा व्यापार गर्नेहरू बढेको थापा बताउँछन् । स्थानीय तहले बालुवालगायत नदीजन्य पदार्थको अदृश्य रूपमा कर उठाएर उत्खननलाई प्रोत्साहन गरिरहेको उनले बताए ।

सम्बन्धित स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिहरू भने नगर क्षेत्रभित्र खानीजन्य पदार्थ उत्खननलाई अनुमति नदिएको भन्दै पन्छिरहेका छन् । ‘नगर क्षेत्रभित्र के–कति खानीहरू वैधानिक/अवैधानिक छन् भन्ने यकिन जानकारी नगरपालिकासँग छैन, त्यो छानबिनको पाटोमा छ,’ कागेश्वरी मनोहरा नगरकी उपप्रमुख शान्ता थापाले भनिन्, ‘स्थानीयको गुनासो बढेपछि बालुवा, माटो, क्रसर, नदी कटानको विषयमा छानबिनका लागि प्रहरीलाई अनुरोध गरेका छौं । प्रहरीले अनुसन्धान प्रतिवेदन दिएपछि यकिन हुन्छ ।’ हाललाई खोला नदीबाट खानीजन्य पदार्थ उत्खनन कार्य बन्द भएको उपप्रमुख थापाले बताइन् ।

वाग्मती, मनोहरा, रुद्रमती, विष्णुमतीलगायत नदीको मुहानस्थलका दायाँबायाँका बालुवा उत्खनन भइरहेको स्थानीय बासिन्दा बताउँछन् । अवैध रूपमा उत्खनन गरिएको बालुवा राति ओसारपसार हुने मूलपानीकी रेवती कार्कीले बताइन् । काठमाडौंको शंखरापुर, कागेश्वरी मनोहरा, गोकर्णेश्वर, बूढानीलकण्ठ, भक्तपुरको मध्यपुर थिमि र चाँगुनारायणलगायत नगरपालिकाले आफूखुसी रूपमा व्यक्तिलाई घडेरी सम्याउने अनुमतिको बहानामा कर उठाएरै बालुवा निकासीलाई प्रश्रय दिइरहेको पाइएको छ ।

‘नगरप्रमुखको निकटताको आधारमा वडाध्यक्षहरूलाई नै आफूखुसी पत्र बनाउन लगाएर खानीजन्य पदार्थ निकासी गर्न लगाएको समेत पाएका छौं,’ चाँगुनारायण दुवाकोटका राजेश्वर खत्रीले भने, ‘स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिलाई कसले प्रश्न गर्ने ? सबै मिलेर खल्ती भर्ने काम भएको छ ।’

हिउँदमा हुने नदी/खोला दोहनले वर्षामा किनारसँगै आसपासका जग्गा कटान तथा बस्ती डुबानको समस्या प्रत्येक वर्ष थपिँदै गएको छ । मनोहरा खोला दोहन नियन्त्रण तथा करिडोर निर्माणका लागि कागेश्वरी मनोहरा, शंखरापुर, मध्यपुर थिमि र चाँगुनारायण नगरपालिकाबीच छलफल भइरहेको चाँगुनारायण नगरप्रमुख जीवन खत्रीले बताए ।

‘हिउँदमा हुने नदी दोहनले वर्षामा कटान तथा डुबानको समस्या विकराल बन्दै छ, त्यसको रोकथामका लागि करिडोर निर्माणको विषयमा स्थानीय तहहरूबीच छलफल भइरहेको छ,’ उनले भने । खोलाको अवैध दोहनका कारण नदी गहिरिँदै गएकाले प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम पनि बढाएको उनी बताउँछन् । सम्भावित जोखिम न्यूनीकरणका लागि स्थानीय तहले कुनै कदम नचालेको स्थानीयवासीको गुनासो छ ।

प्रहरीले भने अवैध उत्खनन रोक्न निर्देशन आउने तर अनुसन्धानका क्रममा नगरपालिकाको पत्र प्राप्त भएपछि छाड्न बाध्य भएको बताउँदै आएका छन् । ‘उत्खनन र बिक्रीवितरणमा रोक लगाएको जानकारी आउँछ, ट्रक रोक्यो नगरपालिकाको बिल देखाउँछन्,’ मनोहरा खोला किनारमा खटिएका एक प्रहरी अधिकृतले भने, ‘अनुमतिको कागज नै भेटिएपछि कारबाही प्रक्रिया गर्न मिल्दैन । हामीले रोकेका कतिपय गाडी जनप्रतिनिधिकै निर्देशनमा छाड्न बाध्य भएका छौं ।’

शंखरापुर र कागेश्वरी मनोहरा नगरपालिकाले गत वर्षदेखि बालुवाको कर उठाउन लगाएको संयुक्त ठेक्कालाई यो वर्ष पनि निरन्तरता दिएका छन् । दुवै नगरलाई समेट्ने गरी कागेश्वरी मनोहराले नै ठेक्का लगाएको जनाएको छ ।