१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६०

हनुमानढोका भ्रमण अब ‘भर्चुअल’

‘हनुमानढोका दरबार र त्यसवरपरका धेरै ठाउँ इतिहासका अन्वेषकका लागि चाखलाग्दो ठाउँ हो’
दामोदर न्यौपाने

काठमाडौँ — हनुमानढोका दरबार क्षेत्रको अब घरमै बसेर पनि ‘टुर’ गर्न सकिने भएको छ । त्यसका साथै दरबार क्षेत्रका विषयमा केही जानकारी चाहिएको खण्डमा पनि दिने व्यवस्थासमेत गर्न लागिएको हनुमानढोका दरबार संग्रहालयले जनाएको छ । ‘काम अन्तिम चरणमा पुगेको छ,’ संग्रहालयका कार्यकारी निर्देशक सन्दीप खनालले भने, ‘अब घरमा बसेरै हनुमानढोका दरबारको भर्चुअल टुर गर्न पाइनेछ ।’

हनुमानढोका भ्रमण अब ‘भर्चुअल’

कोरोना महामारीको समयमा पर्यटकलाई वसन्तपुर क्षेत्र घुम्न समस्या भएको थियो । यसबाट पाठ सिकेर अब बन्दको बेलामा पनि दरबार क्षेत्र भर्चुअल माध्यमबाटै पनि घुम्ने व्यवस्था गर्न लागिएको खनालले जनाए । ‘यसो गर्दा अनुसन्धानकर्तालाई बढी नै फाइदा पुग्छ,’ खनालले भने ।

खनालका अनुसार तत्कालका लागि ‘भर्चुअल टुर’ निःशुल्क हुनेछ । तर केही समयपछि शुल्क लाग्ने उनले बताए । ‘अहिले परीक्षण गर्दै छौं,’ खनालले भने, ‘यो अवधिमा सेवा निःशुल्क हुनेछ ।’ वसन्तपुर घुम्न ‘डब्लूडब्लूडब्लू डट हनुमानढोका डट जीओभी डट एनपी’ मा लगइन गर्नुपर्नेछ । ‘अनुसन्धान गर्नेहरूले अब हनुमानढोका आउनु नै परेन,’ खनालले भने, ‘यसले आगन्तुकको समय बचत भयो । चाहिएको सूचना घरैमा बसी–बसी पाउने भए ।’

हनुमानढोका दरबार क्षेत्रका मुख्य–मुख्य सम्पदा भिडियोमार्फत ‘टुर’ गराइने छ । अनलाइन प्रयोगकर्ताले यहाँको सांस्कृतिक महत्त्व, प्राचीनता, ऐतिहासिकता, वास्तुशैलीलगायत थाहा पाउनेछन् । हनुमानढोका दरबार क्षेत्र मल्ल राजाले बनाएको राजकीय बासस्थानको रूपमा प्रसिद्ध छ । यहाँ रहेका भवन मल्ल र शाहकालका छन् । मल्लकालभन्दा पुरानो भवन भने नपाइएको इतिहासकार गौतमबज्र बज्राचार्यले जानकारी दिए । उनका अनुसार हनुमानढोको नामकरण पनि पछि विक्रमको अठारौं शताब्दीमा मात्र राखिएको हो ।

मल्लकालभन्दा पनि विशाल राजदरबार यहाँ थिए । दरबार मल्लकालका भए पनि यहाँका मठमन्दिर भने लिच्छविकालीन पनि छन् । सातौं शताब्दीमा निर्माण भएको काष्ठमण्डप यही हनुमानढोका दरबार क्षेत्रमै पर्छ । ‘लिच्छविकालको ऐतिहासिक सामग्री केलाएर हेर्‍यो भने दरबार क्षेत्रको प्राचीनताबारे निकै प्रकाश पार्छ,’ बज्राचार्यले हनुमानढोका राजदरबारमा लेखेका छन्, ‘काठमाडौं पनि शासन व्यवस्थाको दृष्टिले केन्द्रको रूप लिइसकेको थियो ।’

‘भर्चुअल टुर’ ले हनुमानढोका दरबार क्षेत्रप्रति झन् चासो बढाउने संग्रहालय अधिकृत जयनारायण कार्कीले विश्वास व्यक्त गरे । ‘यसले वसन्तपुर क्षेत्र घुम्न इच्छासमेत जगाउने विश्वास छ,’ कार्कीले भने । हनुमानढोका दरबारभित्र र बाहिर थुप्रै सम्पदा छन् । दरबारबाहिर कुमारी घर, मरुसत्तल, त्रैलोक्यमोहन मन्दिर, कविन्द्रपुर, सिंहसत्तल, लक्ष्मीनारायण मन्दिर, माजुदेवल, शिवपार्वती मन्दिर, प्रस्तरको विष्णु मन्दिर, प्रतापध्वज, भवतीको मन्दिर, ठूलो घण्टा, कृष्ण्मन्दिर, कालभैरव, चन्द्रपुर, सुवर्णद्वार, ठूलो जलद्रोणी, सिंहढोका, जगन्नाथ मन्दिर, ठूलो नगरा देगुतलेजु, कोटिलिङ्गेश्वर महादेव जस्ता सम्पदा छन् ।

दरबारभित्र पनि दरबार, मन्दिर र चोक छन् । दरबारभित्र आगम्छे, पञ्चमुखी हनुमान, तलेजु जस्ता मन्दिर छन् । त्यसैगरी, नासलचोक, सुन्दरीचोक, वसन्तपुरचोक, मोहनचोक, दाखचोक न्हुच्छेचोक, कह्रेहोलचोक, लामचोक जस्ता चोक छन् । यहाँको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, प्राचीनता र निर्माणको सिलसिला अन्वेषकका लागि चासोको विषय हुने गरेको कार्कीले बताए ।

बज्राचार्यका अनुसार अहिलेको हनुमानढोका दरबार क्षेत्र एकै राजाको पालामा निर्माण भएको नभई समय–समयमा निर्माण भएको हो । मल्लकालमा लेखिएको हस्तलिखित ग्रन्थ र भाषावंशावलीका अनुसार रत्न मल्लले काठमाडौंको शासकलाई हराएर हिटिचोकमा राजदरबार बनाएको उल्लेख छ ।

रत्न मल्लपछि महेन्द्र मल्ल, प्रताप मल्ल र पृथ्वीनारायण शाहले दरबार विस्तारको काम गरे । राजदरबारको नाम हनुमानढोका दरबार राख्ने कामचाहिँ प्रताप मल्लले गरेको भाषा वंशावलीमा उल्लेख छ । प्रताप मल्लले दरबारको ढोकामा हनुमानको मूर्ति स्थापना गरेपछि दरबारको नाम हनुमानढोका रहन गएको थियो । बज्राचार्यका अनुसार वि.सं. १७२९ मा प्रताप मल्लले हनुमान मूर्ति स्थापना गरेका थिए । मल्लकालमा लेखिएका ऐतिहासिक दस्तावेजमा भने यस दरबारलाई राजकुर, लाजकुट, रायकु भनिएको छ ।

अनेक कालखण्डमा बनेको भएर यहाँका कलाकृतिमा पनि अनेक रूप देख्न पाउँछन्, यहाँको भ्रमण गर्नेले । ‘राजा रत्न मल्लदेखि पृथ्वीनारायण शाहसम्म धेरैजसो मल्ल राजा र शाह राजाका कलाकृति यहाँ पाइन्छ,’ बज्राचार्यले लेखेका छन्, ‘यहाँको कलाकृतिमा दरबारमा बसेर शासन गर्ने मल्ल र शाह राजाको राजनीतिक र आर्थिक परिस्थिति प्रतिविम्बित भएको पाइन्छ ।’

प्रकाशित : भाद्र २, २०७९ १०:३८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?