तस्बिरको ‘जग’मा सम्पदा पुनर्निर्माण
काठमाडौँ — हनुमानढोका दरबार क्षेत्रको विष्णु मन्दिर जगैसम्म भत्काएर पुनर्निर्माण भइरहेको छ । यो मन्दिर निर्माण गर्दा जुन शैलीमा भएको थियो, त्यही शैलीमा पुरातत्त्व विभागले पुनर्निर्माण गरिरहेको हो । १९९० सालको भूकम्पअघि खिचिएको तस्बिरका आधारमा पुनर्निर्माण हुन लागेको हनुमानढोका दरबार संग्रहालय विकास समितिका कार्यकारी निर्देशक सन्दीप खनालले बताए ।
पुरानो तस्बिरमा मन्दिर शिखर शैलीको देखिन्छ । पाटनको कृष्ण मन्दिर जस्तै देखिने यो विष्णु मन्दिर ढुंगैढुंगाले बनेको छ । इतिहासकार गौतमबज्र बज्राचार्यले ‘हनुमानढोका राजदरबार’ मा उल्लेख गरेअनुसार १९९० सालको भूकम्पले भत्काएपछि यो मन्दिरको स्वरूप बिगारेर बनाइयो । ‘पहिला निकै सुन्दर देवल थियो,’ उनले लेखेका छन्, ‘अहिलेको मन्दिरको स्वरूप भने भद्दा छ ।’ २०६८ को भूकम्पका क्षतिग्रस्त बनेको यो मन्दिर २०७२ को भूकम्पबाट जोगियो । त्यही बेलादेखि मन्दिरमा टेको लगाएर राखिएको थियो ।
तस्बिरअनुसार ढुंगाको सिँढी चढेर माथि पुगेपछि मन्दिरको पहिलो तला सुरु हुन्छ । पछि बनाइएको मन्दिरमा पनि सिँढी चढेरै पहिलो तला सुरु भएको छ । तर पहिलो तला र दोस्रो तला पूरै बिगारिएको छ । मन्दिरको गजुर राख्ने भाग भने पछिल्लो मन्दिरको पनि शिखर शैलीजस्तै बनाइएको थियो । पछिल्लो मन्दिरमा माथि कौशी जस्तो बनाइएको छ । पुरानोमा यस्तो थिएन । पुरानो मन्दिरमा लहरै ससाना शाखा मन्दिर बनाएका ठाउँमा पछि कौशी बनाइएको थियो । ‘अब यो मन्दिर घुम्दा पाटन कृष्ण मन्दिरकै झल्को आउनेछ,’ खनालले भने, ‘हुनमानढोकामा ढुंगाको मन्दिर यही एउटा हुनेछ । स्वरूप र शैली सबै हिसाबले अब राम्रो हुन्छ ।’ ललितपुर र भक्तपुरमा भने ढुंगाका मन्दिर छन् ।
पुरानो तस्बिर वा स्केचका आधारमा सम्पदालाई पुरानै शैलीमा लैजाने अभ्यास रानीपोखरीबाट सुरु भएको हो । २०७२ को भूकम्पपछि पहिलोपल्ट पुरानो चित्रका आधारमा रानीपोखरीबीचको बालगोपाल मन्दिर पुनर्निर्माण गरिएको थियो । प्रताप मल्लले १७२७ सालमा बनाएको रानीपोखरीको यो मन्दिर समयक्रममा पुनर्निर्माण हुँदै आएको थियो । प्रताप मल्लले बनाएको मन्दिर भत्किएपछि जंगबहादुर राणाले सन् १८५१ मा भत्काएर प्राचीन स्वरूप बिगारेर अर्कै शैलीको बनाए । रानीपोखरी अध्ययन समितिले तयार पारेको प्रतिवेदनअनुसार जंगबहादुरले शिखरशैलीको मन्दिरलाई गुम्बज शैलीको बनाए ।
जंगबहादुरले बनाएको मन्दिर पनि १९९० सालको भूकम्पले क्षति पुर्यायो । राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले यसको पुनर्निर्माण गर्दै गुम्बज शैलीकै बनाए तर जंगबहादुरले बनाएको भन्दा फरक शैलीमा । जंगबहादुरले छाने शैलीको गुम्बज शैली बनाएकामा जुद्धशमशेरले प्याज आकारको बनाएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । जुद्धशमशेरले पुनर्निर्माण गरेको मन्दिर २०७२ को भूकम्पमा क्षतिग्रस्त बन्यो । हाल यसलाई प्रताप मल्लकै पालाको ग्रन्थकुट (शिखर) शैलीबाट पुनर्निर्माण गरिएको छ । ग्रन्थकुट शैलीमा फर्काउने काम चित्रलाई आधार बनाएर गरिएको हो । सन् १८४५ मा तत्कालीन पर्सियाका राजकुमार बाल्डमार नेपाल घुम्न आउँदा साथमै आएका कलाकारले चित्र बनाएका थिए । त्यही चित्र कान्तिपुरमा प्रकाशित भएपति बहस सुरु भएको थियो । पछि अध्ययन टोलीले त्यही चित्रलाई आधार मानेर ग्रन्थकुट शैलीमै बनाउन सिफारिस गर्यो । समितिको सुझावअनुसार राष्ट्रिय पुनिर्निर्माण प्राधिकरणले दुई वर्षअघि रानीपोखरी पुनिर्निर्माण गरिसकेको छ ।
झन्डै आधा शताब्दी नामेट भएको ललितपुर पुल्चोकको समय फल्चाले पनि तस्बिरकै कारण नवजीवन पाएको छ । भत्किएको ४९ वर्षपछि ललितपुर महानगरपालिकाले फाल्चा पुनर्निर्माण गर्यो । गएको चैतमा मेयर चिरीबाबु महर्जनलेले फाल्चा उद्घाटन गरेका हुन् । त्यसक्रममा उनले भनेका थिए, ‘तस्बिर थिएन भने यो फाल्चा फर्काउन सकिने थिएन ।’ महानगरपालिका कार्यालय अगाडिको अशोक चैत्य छेउमै छ फाल्चा । इन्द्रजात्राको अवसरमा यहीं बसेर समय बजी वितरण गर्ने चलन छ । जात्रापर्वमा सांस्कृतिक गतिविधि गर्न र बटुवालाई बस्न बनाइएको फल्चा भत्किएपछि यो क्षेत्र हडपिएको थियो । २०२३ सालमा खिचिएको तस्बिर बोकेर प्रधानमन्त्री कार्यालयदेखि जिल्ला प्रशासन कार्यालयसम्म धाएको महर्जनले बताए ।
तस्बिरका आधारमा सम्पदालाई पुरानै अवस्थामा फर्काउन सक्नु सकारात्मक भएको सम्पदाविज्ञ बताउँछन् । ‘फोटोबाट प्राचीन स्वरुपमा फर्काउनु सकारात्मक छ,’ वास्तुकलाविद् ज्ञानेश्वर देवकोटाले भने, ‘इतिहासमा प्रमाणित सबैभन्दा पुरानो फोटोअनुसार बनाउन सकिन्छ ।’ तर फोटोका आधारमा मात्र बनाउँदा पूरै प्राचीन शैलीमा जान नसक्ने देवकोटाले बनाए । ‘मुख्य कुरा यसको नापजाँच थाहा हुँदैन । कति अग्लो, कति होचो भन्ने थाहा हुँदैन,’ उनले भने, ‘फोटोअनुसार बनाउँदा पनि सम्पदाको प्रमाणित नाप नक्सा खोज्नुपर्छ । त्यहीअनुसार बनाउनुपर्छ ।’
भेनिस चार्टरअनुसार बनाउनुपर्ने उनको सुझाव छ । यो चार्टअनुसार स्वरूप मात्र नभई निर्माण सामग्री, प्रविधि र शैली पहिला जस्तो थियो त्यस्तै हुनुपर्छ । भेनिस चार्टर भनेको सम्पदा संरक्षणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय गाइडलाइन हो । सन् १९६४ मा पारित इन्टरनेशनल भेनिस चार्टरको गाइडलाइन विश्वभर अवलम्बन गर्नुपर्छ । ‘रानीपोखरीको बालगोपाल पनि स्केचका आधारमा बनाइयो । तर यसको उचाइ पहिलाको जस्तो छैन,’ देवकोटाले भने, ‘त्यसको स्वरूप मात्र बनाउने भन्दा पनि निर्माण सामग्री र प्रविधि परम्परागत हुनुपर्छ । तस्बिरले मात्र कुन निर्माण सामग्री प्रयोग भएको हो थाहा नहुन सक्छ ।’
सम्पदा पुनर्निर्माण गर्दा बनाउने स्थानको पनि यकिन हुनुपर्ने देवकोटा बताउँछन् । ‘स्थान थोरै दायाँबायाँ परेमा इतिहासै फरक पर्न सक्छ । जग फरक पर्यो भने यसको प्राचीनता मेटिन सक्छ । यसको पुरानो भुइँतह तलमाथि पार्नुहुँदैन,’ उनले भने, ‘इतिहासमा सम्पदा बन्ने भत्किने भइरहने हुँदा जमिनबाट कति माथि वा कति तल भन्ने कुराले धेरै कुराको अन्वेषण गर्न सहयोग पुग्छ ।’
प्रकाशित : श्रावण १८, २०७९ ०९:४२
