‘नागिचा प्याखँ’ मा नयाँ पुस्ता

२०७० बाट रोकिएको नागिचा प्याखँ यो वर्षको भाद्र शुक्ल प्रतिपदादेखि सुरु हुँदै छ । यसका लागि ४ जना बालक छानिएर नृत्य सिकिरहेका छन् । ९ वर्षका आयुष डंगोल र १४ वर्षका उज्ज्वल लामा वैद्य पार्वतीको भूमिकाका लागि छनोट भएका छन् । शिवको भूमिका भने रोनी शाक्य र शुब्लब शाक्यले निभाउँदै छन् । यी चारैजनाका गुरु उनै कृष्णकाजी छन् । ‘नयाँ पुस्ता तयार भए,’ कृष्णकाजीले भने, ‘लोप भइसकेको प्राचीन यो नृत्य अब ब्युँतियो । लोप हुँदैन ।’ रोनी उनकै छोरा हुन् । बाजा पनि सिकेका छन् ।

उनका अनुसार यो नृत्यको मुख्य समस्या पार्वती बन्ने बालक नपाउनु हो । एक पटक बनेकाले अर्को पटक मान्दैनन् । यही कारण १६ वर्षसम्म लगातार नाचेको अनुभव छ कृष्णकाजीसँग । २०३८ मा गुरु लोकरत्न शाक्यसँग नृत्य सिक्न सुरु गर्दा शिव बन्ने वा पार्वती बन्ने टुंगो थिएन । ३ महिनासम्म सिक्ने क्रममा उनले पार्वतीको भूमिका पाए । तर उनको रुचिको भूमिका भने त्यो थिएन । उनी शिव बन्न चाहन्थे । तर गुरुले यही भूमिका दिएपछि नाइँ भन्न सकेनन् । ‘मलाई शिव बन्न मन थियो,’ उनले भने, ‘तर पार्वती बनेर नाच्नुपर्‍यो ।’

कृष्णलाई शिव मन पर्नुको कारणचाहिँ शिवको भूमिका धेरै हुनु हो । पार्वतीको भूमिका नाच्ने बेलामा मात्रै आउँछ । शिवको अभिनयबाहेक नाच पनि उत्साहित खालको हुन्छ । हेर्दा ताण्डव नृत्यजस्तै लाग्ने नागिचा प्याखँमा शिवको नृत्य जोसिलो हुन्छ । पार्वतीले सामान्य गरी हात र गोडाको चाल मात्र मिलाउँछिन् । शिवले अभिनय गर्दा दर्शकलाई जिस्काउँछन्, हसाउँछन् । पार्वती हराएको अभिनय गर्ने बेलामा खोज्न जान्छन् । रुन्छन् । कराउँछन् । भावविह्वल हुन्छन् । रातको समयमा यही हो पार्वती भन्दै अरू महिलालाई देखाउँछन् । ‘बालमनोविज्ञानले यस्तै उट्पट्याङ र रमाइलो मन पराउँदो हो,’ कृष्णले भने, ‘म पनि त्यही रमाइलो भूमिकामा देखिन चाहन्थें ।’

जय वागेश्वरी मन्दिरका पुजारीले जयवागेश्वरीको मूर्तिमा रहेको चाँदीको सिक्री शिवलाई लगाइदिएपछि सुरु हुने यो नाच ३ दिनसम्म चल्छ । नाचलाई देवपतनका डबली–डबलीमा पुर्‍याइन्छ । दोस्रो दिन पशुपति मन्दिर, त्यहाँका भट्टको घरमा नचाइन्छ । अन्तिम दिन पशुपति क्षेत्रका मुख्य शक्तिपीठ, विहारमा नचाएपछि नृत्य सकिन्छ । पहिले प्रत्येक डबलीमा महादेव फेरिने गरेको कृष्ण सम्झन्छन् । पार्वती बनेका कृष्ण भने अभिनय गर्ने बेला लुक्न जान्थे । लुकेको बेलामा शिव नाचिरहेका हुन्थे । उनीचाहिँ कुन शिवले राम्रो नाच्यो भनेर नियालिराख्थे । ‘मलाई शिवमै रुचि थियो । शिव बनेरै नाच्न मन थियो । त्यही भएर प्रत्येक डबलीमा शिव फेरिँदा कसले कस्तो नाचे भनेर नियाल्थें,’ कृष्णकाजीले भने ।

पार्वती बन्ने मान्छे नपाएरै सुरुमा छानिएका थिए कृष्णकाजी । बीचमा शिव फेरिए तर उनको भूमिका फेरिएन । पार्वती बन्न आएका अन्य पनि बीचमै छाडेर गए । ‘जुँगा आउन थालेपछि धेरैले छाड्छन्,’ कृष्णले पार्वतीको भूमिका छाडेर जानुको कारण खुलाए, ‘सुरु गर्दा साना हुन्छन् । सामान्यतया ५ वर्ष नाच्नुपर्ने हो । तर एक–दुई वर्ष नाचेर छाडिदिन्छन् ।’

९ वर्षको हुँदा नृत्य सुरु गरेका उनको पनि १४ वर्षमा जुँगाको रेखी बस्न थाल्यो । १६ वर्षको भएपछि काट्नैपर्ने गरी जुँगा पलायो । उनी पनि भाग्न नखोजेका होइनन् तर नृत्य नै रोकिने भएपछि सर्तसहित नाचे । सर्त थियो– जुँगा काट्ने हो भने पैसा दिनुपर्छ । थकाली राजी भए । जुँगा काटेबापत कहिले डेढ सय कहिले दुई सय पाउने भए । ‘त्यतिबेलाको निकै ठूलो रकम थियो त्यो,’ उनले भने, ‘पैसा लिन्थें तर जुँगाचाहिँ आफैं ब्लेडले काट्थें ।’

कृष्णकाजीका बुबा हेराकाजी शाक्य बाजाका विज्ञ थिए । उनलाई पनि सिकाएका थिए । कृष्णकाजीले मुख्यगरी सिकेको भने नाच थियो । नाच्दानाच्दै बाजा पनि सिक्दै गएका हुन् । बाजा, गीत र नृत्य गरी तीन वटा पक्ष हुन्छन् यो नाचका । खिं बाजा, नापखी धा बाजा, ता, मुस्या, छुस्या, छुवाली, मुवाली र जोगी बाजा हुन्छन् । यीमध्ये जोगी बाजा पशुपतिनाथबाट ल्याइन्छ । यी बाजामा पोख्त भएपछि गीत सिकाइन्छ । गीतमा चो, जति र परताल तीन वटा ताल हुन्छन् । ‘पहिला बाजा अलि अलि आउँथ्यो,’ कृष्णकाजीले सुनाए, ‘नाच्न थालेपछि झ्न प्रस्टसँग आयो ।’ गीतको लय पनि कण्ठै भयो । शब्द भने उनलाई अझैसम्म आउँदैन । शब्दबारे उनकै दाइ रूपकाजी शाक्य जानकार छन् ।

दाइको पछि गाउने हेमराज शाक्य, पूर्ववीर शाक्य, जुजुमान शाक्य, मोहन शाक्यलगायत छन् । ५१ वर्षीय रूपकाजी कृष्णकाजीका माइला दाइ हुन् । रूपकाजी र जेठो दाइ शिवरत्नले पनि शिव बनेर नाचेका थिए । कृष्णकाजीले रूपकाजीसँगै २०३८ बाट यो नाच नाच्न सुरु गरेका हुन् । कृष्णकाजीका अनुसार अरू ६ जना सामेल भए पनि बीचमा सबैले छाड्दै गए । पाँचौं वर्ष (अन्तिम वर्ष) मा आइपुग्दा दाजुभाइ मात्रै बाँकी रहे । ‘सुरु गर्ने धेरै हुन्छन् । कोहीको पढाइ हुन्छ । कोहीको घरायसी काम हुन्छ,’ उनले भने, ‘कोहीको जुँगा आउँछ अनि छाड्दै जान्छन् ।’

रूपकाजीले पनि ५ वर्षपछि छुट्टी पाए । तर कृष्णलाई भने पार्वतीको भूमिकाले छाडेन । हुँदाहुँदा बुबाको मृत्यु भएपछि लगाएको सेतो कपडा फालेर समेत पार्वतीको वस्त्र धारण गर्नुपरेको उनले सुनाए । २०५२ मा उनको बुबाको मृत्यु भएको हो । ‘थकालीले देवताको काम हो, बरखी बारेका बेलासमेत नाच्न हुन्छ भनेपछि पार्वती बन्न राजी भएँ,’ उनले भने, ‘शोकका बेलामा कसरी नाच्नु भनेर सुरुमा त अप्ठेरो लागेको थियो, नाच्न थालेपछि शोक बिर्सिएँ ।’ त्यही वर्ष अर्को पुस्ताका सचिन शाक्यलाई पार्वती बनाएर कृष्णकाजीले बिदा पनि लिए ।