कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२२.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५५

कोरोनापछि काठमाडौं

काठमाडौंमा कोरोना ठीक यहीबेला छिरेको छ, जतिबेला काठमाडौं उपत्यका यहाँको प्राचीनतम सांस्कृतिक जात्रा–पर्वहरूमा पूर्णतः जीवन्त हुनेगर्छ । कोरोनाले काठमाडौंका सबै जात्रापर्वलाई ठप्प पारिदिएको छ ।
सुरेश किरण

काठमाडौँ — कोरोना संक्रमणले मानिसको जीवनलाई त प्रभाव पारेकै छ, सिङ्गो सहरकै जीवनलाई पनि उत्तिकै प्रभाव पारेको छ । नेपालमा सबैभन्दा बढी कोरोना–प्रभावित कुनै सहर छ भने त्यो काठमाडौं नै हो । काठमाडौं उपत्यकाले सास फेर्ने भनेको यहाँको सम्पदा र संस्कृतिमा हो ।

कोरोनापछि काठमाडौं

काठमाडौंमा कोरोना ठीक यहीबेला छिरेको छ, जतिबेला काठमाडौं उपत्यका यहाँको प्राचीनतम सांस्कृतिक जात्रा–पर्वहरूमा पूर्णतः जीवन्त हुनेगर्छ । कोरोनाले काठमाडौंका सबै जात्रापर्वलाई ठप्प पारिदिएको छ ।

यदि कुनै महामारीले नछोएको भए काठमाडौं उपत्यकामा अहिले कुनै पनि जात्रा–पर्व स्थगनको कल्पनासम्म पनि कसैले गर्दैनथ्यो । जात्रापर्व रोकिनु भनेको यो सहर कोभिड–१९ को संक्रमणमा आइसकेजत्तिकैको अवस्था हो । यहाँ बसोबास गर्ने कुनै नागरिक कोरोना भाइरसको संक्रमणमा नआए पनि काठमाडौं सहर आफैँचाहिँ यसको संक्रमणले ग्रसित भइसकेको प्रमाण हो यो । जात्रा–पर्व बन्द हुनुको अर्थ सहरको फोक्सो बन्द हुनुजस्तै हो । कोरोना भाइरसले यदि मानिसको फोक्सोमा आक्रमण गर्ने हो भने यसले काठमाडौंको फोक्सोमा आक्रमण गरी नै सकेको छ । काठमाडौंवासीहरू कोरोनाले बचे पनि काठमाडौं स्वयम् भने यसबाट बच्न सकेको देखिएन ।

कोरोनाबारे धेरैले अझै बुझेका छैनन् । तर, पनि काठमाडौंवासीले कोरोना ठूलै रोग रहेछ भन्ने त्यतिबेला मात्रै बुझे, जब उनीहरूको असीम आस्थाका केन्द्र बनेका ठूला जात्रा–पर्वहरू एकपछि अर्को स्थगित हुँदै गए । काठमाडौंवासीले कोरोनालाई बुझेको स्वास्थ्यमा आएको कुनै खराबीले होइन, संस्कृतिमा आएको गडबडीले हो ।

कोरोनाको कारण सबैभन्दा पहिले बन्द भएको जात्रा पाहाँचःर्‍हे थियो । पाहाँचःर्‍हे काठमाडौंको प्राचीनतम जात्रामध्ये एक हो । काठमाडौं सहर निर्माण हुँदा यसको खड्गाकार भूगोलको आठवटा कुनामा आठै जना अजिमा स्थापना गरिएको थियो । ती सबै अजिमाको सामूहिक जात्रा नै पाहाँचःर्‍हेको जात्रा हो । अजिमाहरू काठमाडौंका नितान्त मौलिक देवीहरू हुन्, भारतबाट आयातित होइनन् । हाल इन्द्रजात्राताका रथयात्रा गरिने कुमारीलाई समेत कुनै बेला पाहाँचःर्‍हेकै बेला घोडा चढाई काठमाडौं परिक्रमा गराउने चलन रहेको इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यले लेखेका छन् । कुमारीलाई इन्द्रजात्रामा रथमा राखेर घुमाउने चलन आएपछि पाहाँचःर्‍हेमा कुमारीको घोडालाई मात्रै डुलाउने चलन हुनथाल्यो, जुन पछि ‘घोडेजात्रा’ पर्वमा रूपान्तरण हुन पुग्यो । पाहाँचःर्‍हेमा अजिमाहरूको खट जात्रा रोक्ने निर्णय हुँदासम्म मुलुक लकडाउनमा गइसकेको थिएन, त्यसैले कतिपय स्थानीयवासीले पाहाँचःर्‍हे रोक्ने निर्णयको कडा विरोधसमेत गरेका थिए ।

पाहाँचःर्‍हेपछि काठमाडौंमा अत्यन्त हर्षोल्लासपूर्वक मनाइने जनबहाःद्यः (सेतो मछिन्द्रनाथ) को रथयात्रा बन्द हुन पुग्यो । जनबहाःद्यःको रथयात्रा काठमाडौंको कुमारीको रथयात्राभन्दा पनि पुरानो रथयात्रा हो । किंवदन्ती कस्तो छ भने जनबहाःद्यःको रथयात्रा हेर्नका लागि नै एकपटक कल्पवृक्षसमेत मानिसको भेषमा काठमाडौं आएका थिए । तर, काठमाडौंका तान्त्रिकहरूले उनी पक्कै काठमाडौंवासी होइनन्, को हुन् जान्नुपर्‍यो भनी उनलाई तन्त्रबल प्रयोग गरी कैद गरे । पछि बुझ्दा थाहा भयो, उनी कल्पवृक्ष रहेछन् । कल्पवृक्षले काठमाडौंका लागि एउटा ठूलो कल्पवृक्षको बोट दिने वाचा गरी बन्धनबाट मुक्त भए । उनैले दिएको बोटबाट जुन विशाल कल्पवृक्षको जन्म भयो, त्यही कल्पवृक्षबाट काष्ठमण्डप बनाउने काम भयो । त्यही काष्ठमण्डपबाट यो नगरले ‘काठमाडौं’ भन्ने नाम पायो । काठमाडौंसँग जनबहाःद्यःको कथा यसरी जोडिन्छ । कोरोनाले जनबहाःद्यःको जात्रा पनि रोकियो ।

त्यसपछि साँखुको वज्रयोगिनी जात्रा । साँखुको वज्रयोगिनी जात्रालाई उपत्यकाकै सम्भवतः सबैभन्दा पुरानो जात्राको रूपमा लिइन्छ । काठमाडौंमा प्रचलित वज्रयानी बुद्ध धर्मको उद्गमस्थल नै साँखुको गुँविहारस्थित वज्रयोगिनीलाई मानिन्छ । त्यसैले पनि यो जात्राको महत्त्व गहन छ । नेपालको धार्मिक–सांस्कृतिक इतिहासमा साँखु अर्थात् ‘सक्वदेय्’ सँग स्वस्थानी व्रत, नेमुनि, शंकराचार्य आदि प्रसंग जोडिएका छन् ।

विक्रम संवत्को नयाँ वर्ष सुरु भएसँगै भक्तपुरमा विश्वप्रसिद्ध बिस्काः (बिस्केट) जात्रा सुरु हुन्छ । त्यो पनि अहिले रोकिएको छ । सुरु भएदेखि अहिलेसम्म कहिल्यै नरोकिएको बिस्काःको यो स्थगन स्वयम् कोरोना संक्रमणजत्तिकै ठूलो परिघटना हो । यो कति अविस्मरणीय सन्दर्भ हो भने भोलि मानिसले कोरोनालाई बिर्से पनि इतिहासमा बिस्काः स्थगन भएको प्रसंगले यो महामारी सम्झाइदिन सक्छ । बिस्काः जात्रा रोकिनु इतिहासकै ठूलो घटना भएको छ ।

प्राचीन नगर टोखा र सांस्कृतिक नगरी ठिमीको बिस्काः जात्रा पनि यतिबेला रोकिएको छ । यहीबेला ठिमीमा सिन्दूर जात्रा र बोडेमा जिब्रो प्वाल पार्ने जात्राको रौनक उच्चस्तरमा पुगिरहेको हुन्थ्यो । त्यो अहिले ठप्प भएको छ ।

अब सुरु हुने नेपालकै सबैभन्दा लामो जात्राका रूपमा परिचित बुंगद्यः (रातो मछिन्द्रनाथ) को जात्रा रोकिने क्रममा छ । ललितपुरमा मनाइने मछिन्द्रनाथको यो यात्रा सुरु भएपछि करिब डेढदेखि दुई महिनासम्म चल्छ । यसअघि महाभूकम्प जाँदा, ठूला राजनीतिक आन्दोलन हुँदा पनि नरोकिएको यो जात्रा यसपटक कोरोनाकै कारण स्थगनमा पर्दै छ । वर्षाका देवता मानिने रातो मछिन्द्रनाथको जात्राकै क्रममा ललितपुर नगरभरि पानी बग्ने नहर तथा ढलहरूको सरसफाइ गरिन्छ । यो सफाइ जात्राको निहुँमा गरिने भए पनि यसको खास उद्देश्य वर्षात सुरु हुनुअघि खेतखलियानतिर बग्ने पानीको बहाव कतै पनि अवरुद्ध नहोस् भन्ने नै हो । कृषिलाई संस्कृतिसँग जोडेर उत्पादन बढाउने बुद्धिमत्तापूर्ण सुझबुझ तत्कालीन समाजले गरेको रहेछ ।

आजसम्म चल्दै आइरहेका यी जात्रा बन्द हुनु उपत्यकावासीका लागि पूरै देश बन्द हुनुभन्दा बढी विशादपूर्ण छ । यी जात्रा पर्वहरू बन्द भएका कारण गएको दुई महिना काठमाडौंबाट पूरा काठमाडौं नै गायब भएसरह भएको छ । कोरोना जति लम्बिँदै जानेछ, काठमाडौंवासीले भुल्न नसक्ने घटनाको सूची पनि थपिँदै जानेछ ।

...

काठमाडौंवासी अर्को पनि तीतो अनुभव मनमा खाँद्न विवश भए । कोरोना रोक्ने नाममा सरकारले जसै लकडाउनको तयारी गर्‍यो, लाखौं मानिस काठमाडौं छोडेर बाहिर गए । उनीहरूलाई लाग्यो, कोरोनाबाट बच्ने सबैभन्दा सुरक्षित थलो आफ्नै गाउँ हो, काठमाडौं होइन । जसको गाउँमा घर छ उनीहरू त गए, जसको काठमाडौंमा मात्रै घर छ उनीहरू कहाँ जाने ? काठमाडौंमा लाखौं जनसंख्या भए पनि तिनीहरूबीच ‘काठमाडौं बाहिरका’ र ‘काठमाडौं भित्रका’ भन्ने दुई अलग कित्ता रहेको स्पष्ट झलक यसले अगाडि ल्याइदियो ।

सरकारले पनि अहिलेसम्म यो मुलुकलाई ‘घर’ होइन आफ्नो ‘डेरा’ ठानेको छ । काठमाडौंवासीलाई यही चिन्ता छ ।

प्रकाशित : वैशाख ६, २०७७ १२:२३
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?