कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६१

हैसियत हेरी साधुलाई दक्षिणा

७ खालको श्रेणी तोकी पशुपति आउने साधुलाई ३ सय ५१ देखि १ हजार ७ सय ५१ रुपैयाँसम्म दिइएको थियो 
दामोदर न्यौपाने

काठमाडौँ — शिवरात्रिका लागि भारतका विभिन्न अखडाबाट आउने साधुमध्ये उच्च श्रेणीका साधु कम आउने गरेको पाइएको छ । गुठी संस्थान पशुपति गोश्वारा कार्यालयका अनुसार यस वर्ष तीन हजार ७२ साधु शिवरात्रिमा पशुपति आएका थिए । कार्यालयकी प्रमुख उमा आचार्यका अनुसार चार सय ३७ नागाबाबा आए । साधुमध्ये नागा साधुलाई उच्च मानिन्छ ।

हैसियत हेरी साधुलाई दक्षिणा

नागा साधुलाई गुठी संस्थानले सबैभन्दा बढी दक्षिणा दिएर बिदाइ गर्ने गरेको छ । नागा साधु पनि विशिष्ट र साधारण श्रेणीका हुन्छन् । गुठीले विशिष्ट नागालाई ९ सय ५१ र साधारण नागालाई ७ सय ५१ रुपैयाँ दिएर बिदाइ गरेको छ ।


नागापछि विभिन्न अखडा र मठका पुजारी, महन्तलगायत पर्छन् । तिनलाई गुठीले ‘ग’ श्रेणीमा राखेर संस्थानले दक्षिणा दिँदै आएको छ । ‘ग’ श्रेणीमा पर्ने साधु यो वर्ष ७ सय ३२ जना आएका थिए । यी साधुलाई ५ सय ५१ रुपैयाँ दिएर बिदाइ गरिएको हो । यीबाहेक अन्य साधुलाई साधारण साधुको श्रेणीमा राखिएको छ । सबैभन्दा बढी साधारण साधु आउने गरेका छन् । संस्थानले साधारण साधुलाई पनि घ, ङ, च श्रेणीमा विभाजन गरेर दक्षिणा वितरण गर्ने गरेको छ । संस्थानले घ श्रेणीकालाई ३ सय ५१, ङ श्रेणीकालाई २ सय ५१ र च श्रेणीकालाई १ सय ५१ रुपैयाँ दक्षिणा दिएको छ ।


अघिल्ला वर्ष पनि नागा साधुको संख्या अन्यभन्दा कम थियो । २०७५ सालमा विशिष्ट र साधारण गरी ५ सय १ नागा साधु आएको संस्थानले जनाएको छ । त्यो वर्ष १२ हजार ७ सय ८१ साधु आएका थिए । २०७४ सालमा विशिष्ट नागा २८ र साधारण नागा १ सय १ गरी १ सय २९ जना मात्र उच्च स्तरका साधु आएका थिए । यस वर्ष पशुपति आउने साधुलाई कम्तीमा ३ सय ५१ देखि बढीमा १ हजार ७ सय ५१ रुपैयाँसम्म दिइएको थियो । यो वर्ष साधुका श्रेणी पनि ७ वटा तोकिएको थियो । विभिन्न अखडामा बसेका साधुका विभिन्न हैसियत हुन्छन् । कोही गुरु हुन्छन्, कोही चेला ।


अखडा, मठ, गुफा, पाटीपौवा, आश्रम लगायतमा कोही महन्तको, कोही पुजारीको हैसियतमा बसेका हुन्छन् । कोही मठको सफाइ गर्ने हैसियतमा हुन्छन् । कोही हेरचाह गर्ने त कोहीचाहिँ टहलुवा हुन्छन् । शिवरात्रिमा आउने साधुलाई पनि यस्तै हैसियतअनुसार दक्षिणा दिएर बिदाइ गर्ने चलन रहेको गुठी संस्थानका अध्यक्ष मीननारायण चौधरीले बताए ।

संन्यासी बन्न मापदण्ड

सामान्यतया संन्यासीले तीन वटा मापदण्ड पूरा गरेका हुन्छन् । लेखक ज्योतिलाल वनका अनुसार पहिलो मापदण्ड हो, क्रम संन्यासी । यस्ता सन्यासीले ब्रह्मचार्य पूरा गरेर गृहस्थ र गृहस्थ भएर वानप्रस्थ, वानप्रस्थपछि संन्यास कर्म लिएका हुन्छन् । यस्ता सन्यासीले आश्रमको अनुष्ठान गर्दागर्दै वृद्धावस्थामा पुगेर मात्र संन्यास लिएका हुन्छन् ।


वानप्रस्थ आश्रम पूरा नभए पनि जुन दिन दृढ वैराग्य प्राप्त हुन्छ, त्यही दिन उसले गृहाश्रमबाट संन्यास भएर आश्रम गर्न सक्छ, यो दोस्रो मापदण्ड हो । दृढ वैराग्य र यथार्थ ज्ञान हुनु नै संन्यासका लागि पर्याप्त आधार भएको मानिन्छ । यदि पूर्ण अदण्डित ब्रह्मचार्य, सच्चा वैराग्य र पूर्ण ज्ञान विज्ञान प्राप्त भएको छ र अरूको उपकार गर्ने इच्छा जागेको छ भने पनि यस्ता व्यक्ति संन्यासी हुन सक्ने मापदण्ड छ ।


१६ खालका जोगी

संन्यासीका तीन वटा विभागमा १६ प्रकारका जोगी हुन्छन् । पहिलो विभागमा वैराग्य संन्यास, ज्ञान संन्यास, ज्ञान वैराग्य संन्यास र कर्म संन्यास गरी चार प्रकारका हुन्छन् । दोस्रो विभागमा कुटिचक्र, बहुदक, हंस, परंहस, तुरीयातित र अवधुत गरी ६ प्रकारका हुन्छन् । तेस्रो विभागमा विधिपरक संन्यास, निषेधपरक संन्यास, सक्रमक संन्यास, अक्रमक संन्यास, अखण्ड ब्रह्मचारी र फल्गु वैराग्य गरी ६ प्रकारका हुन्छन् ।


वनका अनुसार संन्यास कर्म लिनका लागि मानसिक रूपबाट तयार भएको व्यक्तिले ‘म अब संसारिक मोहजलबाट मुक्त भएर कुनै विषय वासनामा नअल्झी आफूलाई पूर्ण रुपले परमब्रह्ममा समर्पित गर्नेछु’ भनेर संकल्प गर्नुपर्छ । संन्यास लिन तयार हुने व्यक्तिले पञ्चगुरुबाट दीक्षा लिनुपर्ने वनले बताए । पञ्चगुरुमध्ये पहिलो गुरुले टुपी काट्छन्, दोस्रोले मन्त्र सुनाउँछन् । तेस्रोले विभूत लगाइदिने, चौथोले वस्त्र फेरिदिने लगौटी गुरु र भिक्षा माग्न भिक्षा पात्र प्रदान गर्ने खप्पर गुरुबाट दीक्षा लिनुपर्छ ।


कोही जोगीले चाहिँ शिखा र टुप्पी परित्याग गर्दैनन् । यस्ता जोगीलाई कुटिचक्र भनिन्छ । दण्ड, कमण्डलु, ठाडो सानो धोती, लगौटी, गम्छा धारण गरेर मातापिताको सेवा गर्दै हिंड्छन् । लेखक वनका अनुसार यी संन्यासीले गौतम, भारद्वाज, याज्ञवल्क्य, वशिष्ठ लगायतका ऋषिले जस्तै आठ ग्रासको भोजन गर्छन् । योगमार्गमार्फत मोक्ष खोजी गर्छन् । यस्ता जोगीले प्रायः गृहत्याग गर्दैनन् ।


संन्यासीका अखडा

शिक्षा र दर्शनअनुसार जोगी थरीथरीका हुन्छन् । कोही सात घरमा मात्र भिक्षा लिएर जीवन निर्वाह गर्छन् । यस्ता जोगी बहुदक सम्प्रदायका हुन् । यिनीहरू योग साधना गर्छन् र शरीरमा भष्म दलेर बस्छन् । गाउँमा एक रात, सहरमा पाँच रात र अन्य क्षेत्रमा सात रातभन्दा बढी नबस्ने संन्यासी हंस सम्प्रदायका हुन् । यिनीहरू गोमूत्र र गोबरको सेवन गर्छन् । यस्ताले ठाडो त्रिपुण्ड लगाउँछन् । गेरुवस्त्र धारण गर्छन् ।


परमहंस संन्यासीचाहिँ राति एक छाकमात्र भोजन गर्छन् । यिनीहरू शिखा र जनै लगाउँदैनन् । पाँच घरमा मात्र भिक्षा माग्छन् । यिनीहरूले साथमा बाँसको डण्डा हुन्छ । विभूत घसेर बस्छन् । दुरीयातीत संन्यासीचाहिँ कसैसँग केही माग्दैनन्, दिए लिन्छन् । सकेसम्म फलाहार गर्छन् । खानैपर्‍यो भने तीन घरमा मात्र भिक्षा मागेर खान्छन् । यिनीहरू नांगै रहन्छन् । ‘यिनीहरूले आफ्नो इन्द्रियलाई मृत समान निष्कृय पारेका हुन्छन्,’ मृगस्थली गोरखनाथ अखडाका योगी व्यग्रवेदनाथ भन्छन्, ‘यिनीहरूले आफ्नो लिंगमा समेत ताल्चा ठोकेका हुन्छन् । यस्ता साधु उच्च साधु हुन् । शिवका सेना हुन् ।’


भारतमा विभिन्न सात वटा ठूला अखडा छन्, संन्यासीका । प्रत्येक अखडाका बेग्लै स्वतन्त्र संगठन पनि हुन्छन् । जोगीका शस्त्रविद्या यिनै अखडामा सिकाइन्छ । विक्रमको सातौंदेखि बाह्रौं शताब्दीसम्म बनेका यी संन्यासीका अखडामा पञ्चदशनामी जुना अखडा, तपोनिधी श्री निरञ्जनी अखडा, श्रीपञ्चायती महनिर्माणी अखडा, पञ्चायती अटल अखडा, श्रीपञ्चायती आनन्द अखडा, श्रीपञ्चायती आह्वान अखडा, श्रीपञ्चाअग्नि अखडा छन् । यी भारतका प्राचीन अखडा हुन् । यी अखडा महन्तले सञ्चालन गर्छन् । कतिपय अखडामा चुनावी प्रक्रियाबाट समेत महन्त छनोट गरिन्छ । पशुपतिनाथललाई आफ्नो कुलदेवता मानेर भारतका सबै अखडाबाट साधुहरू आउने गर्छन् । पहिला साधुलाई शिवरात्रिका बेलामा मात्र आउने पाउने व्यवस्था थियो । अहिले भने जुनसुकै समयमा पनि आउन सक्ने सुविधा छ ।

प्रकाशित : फाल्गुन १५, २०७६ ०८:४४
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?