१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

काष्ठमण्डपमा पाँचौं शताब्दीको मेथ

दामोदर न्यौपाने

काठमाडौँ — काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणका क्रममा पाँचौं शताब्दीको मेथ फेला परेको छ । काष्ठमण्डपका काठको ल्याब परीक्षणमा यस्तो तथ्य फेला परेको हो । यसअघि जग परीक्षण गर्दा सातौं शताब्दीको भएको पत्ता लागेको थियो । जगको परीक्षणअघि काष्ठमण्डपको इतिहास १२ औं शताब्दी मानिन्थ्यो । ‘अब सात सय वर्ष इतिहास सर्‍यो,’ काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण समितिका संयोजक राजेश शाक्य भन्छन्, ‘परीक्षण गर्न थप केही नमुना पठाएका छौं । अझै नयाँ तथ्य पत्ता लाग्न सक्छन् ।’

काष्ठमण्डपमा पाँचौं शताब्दीको मेथ

पाँचौं शताब्दीको उक्त मेथ काष्ठमण्डपको माथिल्लो तलाको उत्तरतिरको थाममा प्रयोग भएको छ । मेथ भनेको निदाल र थामको बीचमा राखिने प्राचीन प्रविधि हो । काष्ठमण्डपका पुराना काठलाई कार्बन डेटिङका लागि बेलायतको स्टर्लिर्ङ विश्वविद्यालय पठाइएको थियो । ‘उक्त विधिबाट मूल थाममाथिको मेथ पाँचौं शताब्दीको भएको प्रमाणित भएको हो,’ शाक्य भन्छन्, ‘कष्ठमण्डपको भित्री जगको गारो सातौं शताब्दी र बाहिरी जग नवौं शताब्दीको भएको पत्ता लागेको थियो ।’ कार्बन डेटिङका लागि नमुना संकलन गर्न विश्वविद्यालयका प्राध्यापक इयान सिम्पसन टोलीसहित आएका थिए ।


जगको नमुना परीक्षण पनि सोही विश्वविद्यालयको प्रयोगशालामा भएको थियो । त्यही जग उत्खनन्पछि काष्ठमण्डपको प्राचीनता पत्ता लागेको थियो ।


२०७२ सालको भूकम्पपछि बेलायतको दुराहम विश्वविद्यालय र पुरातत्त्व विभागले काष्ठमण्डपको जग अनुसन्धान गरेका थिए । त्यस क्रममा कोइला, जगको माटो र बालुवा परीक्षण गरिएको थियो । ‘त्यसका लागि ६/७ महिना लाग्यो,’ पुरातत्त्व विभागका प्रवक्ता रामबहादुर कुँवरले भने, ‘यो परीक्षणले हाम्रो इतिहास झन् प्राचीन रहेको तथ्य सार्वजनिक भयो ।’


कुँवरका अनुसार अँगार परीक्षण गर्दा काष्ठमण्डप बन्नु पहिला यो ठाउँमा मानव बस्ती रहेको पाइएको छ । ‘२२ सय वर्ष पुरानो अँगारका आधारमा त्यसबेला यहाँ खेती रहेको पाइयो,’ कुँवर भन्छन्, ‘पहिलाको इतिहास कथा, जनश्रुतिका आधारमा थियो, अहिले वैज्ञानिक रूपमा पुष्टि भयो ।’ उत्खनन् गरेर दुराहम विश्वविद्यालयले जग बलियो रहेको जनाएको थियो । ‘त्यही भएर हामीले जग चलाएनौं,’ काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण समितिका सचिव गौतम डंगोल भन्छन् । वंशावलीअनुसार काष्ठमण्डप लक्ष्मीनरसिंह मल्लको पालामा बनेको हो । त्यसबेला विसेत नाम गरेका तान्त्रिकले गोरखनाथको कृपाबाट पाएको कल्पवृक्षबाट काष्ठमण्डप नामक सत्तल बनाएको र त्यसकै नामबाट काठमाडौं नाम रहन गएको उल्लेख छ । लक्ष्मीनरसिंह मल्ल सोह्रौं शताब्दीका राजा हुन् ।


इतिहासकार डा. महेशराज पन्तले भने ‘जनैपूर्णिमादेखि रानीपोखरीसम्म’ पुस्तकमा लक्ष्मीनरसिंहको पालाभन्दा अगाडि नै काष्ठमण्डप बनेको जनाएका छन् । हरिराम जोशीले निकालेको ‘रोलम्ब’ पत्रिकामा भने काष्ठमण्डप बाह्रौं शताब्दीमा बनेको उल्लेख छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानले २०४४ सालमा निकालेको ‘स्थानमान शब्दकोश’ ले भने काष्ठमण्डप निर्माणको समय ११ औं शताब्दी उल्लेख गरेको छ ।


यज्ञमानपति वज्राचार्यको २०६७ सालमा प्रकाशित ‘नेपालका प्राचीन वज्राचार्य लीलावज्र’ पुस्तकमा भने काष्ठमण्डप सातौं शताब्दीमा लीलावज्रले बनाएको उल्लेख छ । नेपाल भाषा एकेडेमीका प्राज्ञसमेत रहेका वज्राचार्य भन्छन्, ‘हामीले सातौं शताब्दीमा बनेको भन्दै आएका थियौं । विज्ञानले पनि यही पुष्टि गर्‍यो ।’


काष्ठमण्डपको मुख्य टेको थाम हो । चारवटा थाम उठाएर यसको निर्माण भएको छ । थामको चुकुल ढुंगामा खोपिएको प्वालमा छिराएर अड्याइन्छ । ‘जीर्णोद्धार गर्दा एउटा थामको चुकुल ढुंगामा अड्याइएको रहेनछ, त्यही त्रुटिले जगैदेखि भत्कियो,’ योजनाकार तथा वास्तुविद् काई वाइजे भन्छन्, ‘किन भत्कियो भनेर हामीले अध्ययन नै गरेका छैनौं । जीर्णोद्वार गर्दा कतै आधुनिक सामग्री प्रयोग गरियो । त्यही भएर पनि भत्कियो ।’


१९९० सालको भूकम्पमा समेत नभत्किएको काष्ठमण्डपको २०२७ सालतिर पनि जीर्णोद्धार गरिएको थियो । लामो समय रोकिएको काष्ठमण्डप निर्माणको काम उपभोक्ता समितिमार्फत् अघि बढेको छ । समितिका अनुसार काठमाडौं महानगरबाट ५ करोड ५० लाख रुपैयाँ निकासा भएको छ । त्यसमध्ये २ करोड २३ लाख १९ हजार रुपैयाँ खर्च भएको समितिका सचिव गौतम डंगोलले जानकारी दिए । काष्ठमण्डप माटोको जडानबाट निर्माण भइरहेको छ ।

प्रकाशित : कार्तिक ६, २०७६ ०९:३६
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?