१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

आकाश भैरवको जग्गा थकालीले सिध्याए, पर्वपूजा चलाउनै धौधौ

दामोदर न्यौपाने

काठमाडौँ — इन्द्रजात्राका अबसरमा वसन्तपुर क्षेत्रका थुप्रै मन्दिरमा मेला लाग्छ । त्यसमध्ये एक हो आकाश भैरव । इन्द्रचोकैमा छ आकाश भैरव मन्दिर । वसन्तपुर क्षेत्रको थुप्रै मन्दिरको पूजा व्यवस्था गुठी संस्थानले गर्छ ।

आकाश भैरवको जग्गा थकालीले सिध्याए, पर्वपूजा चलाउनै धौधौ

राजगुठीअन्तर्गत चलेका गुठी संस्थान स्थापना भएपछि सरकारको स्वामित्वमा गए । गुठीका नामका जग्गाबाट हुने आम्दानीबाट पर्वपूजा चलाउन खर्च दिन्छ संस्थानले । आकाश भैरव भने निजी गुठीअन्तर्गत थियो ।

आकाश भैरब गुठीका नाइके शरदकुमार डंगोलका अनुसार जग्गाको सञ्चालन गुठीभित्रका थकालीले गर्थे । समय क्रममा थकालीले आफ्ना नाममा जग्गा पार्दै, बेच्दै गए । ‘अहिले गुठीका नाममा एक टुक्रा पनि जग्गा छैन,’ डंगोल भन्छन्, ‘सरकारले एउटा बलिका लागि दुई बोको दिन्छ । अरू खर्च केही दिँदैन । आफैं बेहोर्नुपर्छ ।’

६२ परिवार छन् गुठियार । पहिला ६० परिवार थिए । ६२ परिवारले पालैपालोसँग चलाउनुपर्छ जात्रा । हरेक वर्ष ८ परिवारले सञ्चालन गर्नुपर्छ । यो वर्ष आठ परिवारले चलाएपछि अर्को वर्ष अर्कै आठ परिवारले चलाउँछन् । पूजाको व्यवस्था गर्ने, भोज आयोजना गर्नेलगायत सबै काम त्यही आठ परिवारको काँधमा आउँछ ।

आठदेखि ९ दिनसम्म मनाइन्छ यो जात्रा । वसन्तपुरमा इन्द्रजात्राको यः सिं ठड्याएको भोलिपल्ट आकाश भैरवलाई मन्दिरबाट बाहिर निकालेर खटमा विराजमान गराउने चलन छ । खटमा राखेर हरेक दिन पूजा हुन्छ । दिनको एक पटक जाँड चढाउनुपर्छ । भैरवको मुखबाट बग्ने गरी जाँड चढाइएको हुन्छ ।

मुखबाट निस्केको जाँड भुईं हुँदै बगाउनुपर्छ । जाँडबाट जिउँदो माछा पनि बगाउनुपर्ने चलन छ । माथिल्लो टोलमा कुमारीको रथयात्रा गर्ने दिन पूर्णिमा तिथिमा चाहिँ ५ वटा जिउँदा माछा बगाउनुपर्छ । माछा बग्दै गएर जाँड जम्मा भएको ठाउँमा पुग्छ । जाँड जम्मा भएको ठाउँलाई पातालपुर भनिन्छ ।

इन्द्रजात्रा र आकाश भैरवबीच गहिरो सम्बन्ध भएको डंगोल बताउँछन् । डंगोलका अनुसार आजभोलि गरिने इन्द्रजात्राको प्रदर्शनीमध्ये भैरवको प्रदर्शनी मुख्य हो । नाचमा पनि भैरव नाच, लाखे नाच र सवः भक्कुको नाच प्रसिद्ध छ । कुमारीको रथ तान्ने बेलामा यी नाच दिउँसै देखाइन्छ । कुमारीको रथ तान्ने बेलाको नाचमध्ये हलचोक आकाश भैरवको नाच पनि प्रसिद्ध छ ।

हनुमानढोका नासलचोकमा भैरवलाई राँगा बलि दिने चलनसमेत थियो । अहिले यो चलन भने हराएको छ । राँगालाई रक्सी खुवाइन्थ्यो । रक्सी खाएपछि त्यो उन्मत्त हुन्थ्यो अनि त्यसलाई मैदानमा छाडिन्थ्यो । भैरवको मुखुन्डो लगाएका व्यक्ति हातमा खड्ग लिन्थे । इतिहासकार गौतमबज्र बज्राचार्यका अनुसार खड्गै बोकेर राँगासँग जुध्न जान्थे । यो खतरनाक प्रदर्शनी हेर्न मान्छेको घुइँचो लाग्थ्यो ।

इन्द्रचोकको आकाश भैरवलाई पञ्चमुखी महादेवको दक्षिणमुख मानिन्छ । आकाश भैरवका सम्बन्धमा अनेक आख्यान र मिथक छन् । डंगोलका अनुसार अहिलेको टाउको भएको भैरव महाभारत युद्ध हेर्न गएका थिए । कुनै बेलाका राजा बार्बरी थिए उनी । कौरव र पाण्डबीच भएको महाभारतमा बार्बरी देखेपछि कृष्णले तिमी कसको पक्ष भनेर सोधे ।

बार्बरीले म दुवैको पक्ष भनिदिए । त्यसपछि कृष्णले टाउको काटिदिए । काटिएको टाउको आकाश मार्ग हुँदै खेतमा आइपुग्यो । ‘खेतमा आएका भैरवले हाम्रा पुर्खालाई छाप्रो बनाएर राख, पूजाआजा गर, किसानको कल्याण हुन्छ भने,’ डंगोल भन्छन्, ‘यो मिथक हो । प्रमाण छैन । भैरवले भनेअनुसार पुर्खाले छाप्रो बनाएर राखे । पछिसम्मै छाप्रै थियो । अहिलेको मन्दिर पछि बनेको हो ।’

भैरवको मन्दिर तीनतले छ । यसको वास्तुकला घरको जस्तो छ । कलाकृतिले भरिपूर्ण छ मन्दिर । मूर्ति दोस्रो तलामा छ । मूर्ति चाँदीको छ । भैरवको डरलाग्दो मूर्तिमध्ये पर्छ यो । भैरवको ठूलो पेट, ठूलो नाक, गोलाकार र पहेंला आँखा, दारा निस्केको, सर्पको गहना लगाएको कालो वर्णका छन् आकाश भैरव । त्यसैगरी हात्तीको छाला ओडेको, धेरै हात भएको, लामा लामा नंग्रा भएको, छड्के आँखाले हेरेका छन् । विष्णु धर्मोत्तर ग्रन्थका अनुसार यो शिवको उग्र रूप हो ।

पार्वतीलाई तर्साउन यो रूपमा प्रकट भएको हो । आकाश भैरवलाई न्याय, व्यापार र व्यवसायका देवता मानिन्छ । भैरवको मन्दिरभित्र गणेश, कुमार, भद्रकाली र भीमसेनका मूर्ति छन् । चाँदी र काँसका यी मूर्ति आकर्षक छन् । मन्दिरका पुजारी भने बज्राचार्य छन् । शिवकै प्रतीक मानिने यहाँ शिवरात्रि, दसैंको नवरात्रि, फागुन, जेठ महिनाका पूर्णिमा, बालाचतुर्दशी र इन्द्रजात्रामा दर्शनार्थीको विशेष भिड लाग्छ ।

आकाश भैरवको सम्बन्ध श्वेत भैरवसँग पनि छ । आकाश भैरव गुठीकै गुठियार गएर इन्द्रजात्राभर यहाँ बाजा बजाउनुपर्छ । आकाश भैरवमा पनि जाँड बगाइन्छ । श्वेत भैरवमा पनि जाँड चढाइन्छ । जाँडको प्रसाद लिने तरिका भने फरक छ । आकाश भैरवमा चढाएको जाँड पातालपुरमा जान्छ । श्वेत भैरवमा चढाएको भने मान्छेको मुखमा पार्न भिड लाग्छ । एकादशी तिथिमा यहाँको जाँड मुखमा पार्न महिलाको ठूलो भिड लाग्छ । वर्षमा एक पटक मात्र खुल्छ यो भैरवको मन्दिर ।

देगुतलेजु मन्दिरको उत्तरतिर छ यो । यो आँखीझ्यालभित्र राखिएको छ । मूर्तिको पछाडि जाँड राख्ने माटाको ठूलो घ्याम्पो छ । घ्याम्पाबाट भैरवको मुखमा ठूलो टुटी जोडिएको छ । त्यही टुटीबाट जाँड बगाइन्छ । टुटीभन्दा तल आँ गरेर जाँड मुखमा पार्न ठेलमठेल हुने गर्छ । टुटी बाँसबाट बनाइएको हुन्छ ।

रोगव्याधी नलागोस्, कुनै विघ्नबाधा नपरोस् भनेर प्रसादका रूपमा जाँड ग्रहण गर्ने चलन छ । ‘इन्द्रजात्रामा वसन्तपुर क्षेत्रको आकाश भैरव र श्वेत भैरव अनि इचंकुनारायणको हलचोक आकाश भैरव प्रसिद्ध छन्,’ इन्द्रजात्रा व्यवस्थापन समितिका वरिष्ठ उपाध्याक्षसमेत रहेका डंगोल भन्छन् ।

श्वेत भैरव मूर्ति शाहकालीन राजा रणबहादुर शाहको पालामा बनेको हो । विसं १८५२ मा बनेको यो मूर्ति रणबहादुर शाहले इन्द्रजात्राको शोभा बढाउन बनाएको त्रिरत्न सौन्दर्यगाथामा उल्लेख छ । सुनको यो मूर्तिलाई सरभमुख पनि भन्ने गरिएको छ । सरभलाई बाघभन्दा पनि खतरानाक जनावरका रूपमा लिइन्छ ।

यो जनावर संसारबाट लोप भइसकेको छ । यो मूर्ति बनाउन त्यतिबेलै चार हजार रुपैयाँ खर्च लागेको इतिहासकार बज्राचार्य बताउँछन् । यो मूर्ति पनि शिवको संहारक रूप हो । यसका पनि ठूलाठूला भयानक आँखा, ठाडाठाडा कपाल, तीखा दारा छन् ।

हलचोक भैरव चलाउन पनि समस्या

इन्द्रजात्रामा भैरव नाच देखाउन इचुकु नारायणदेखि आएका छन् देवगण । उनीहरू किलागलमा रहेको द्वव छें मा बसेका छन् । जात्रामा सहभागी हुन १७ जनाको टोली आएको छ । कुमारी यात्राका क्रममा कुमारीको छेउमा बसेर नाच्नुपर्ने चलन छ । वसन्तपुरमा इन्द्र जात्राको यः सिं ठड्याएपछि हलचोकमा पूजा हुन्छ ।

पूजा गरेर त्यसको भोलिपल्ट बाकसमा भैरवको मुकुट राखेर किलागल आउने चलन छ । ३ फिट लामो साढे दुई फिट चौडाइको हुन्छ बाकस । त्यसमा २ फिटको भैरवको मुकुट राखिन्छ । इन्द्रजात्राको यःसिं ढालेपछि देवगण फर्कन्छन् ।

इन्द्रजात्राको अवसरमा तीन वटा देवता निकाल्ने चलन छ । १२ वर्षे मेलामा भने १२ वटा देवता निकाल्नुपर्छ । इन्द्रजात्राका लागि भैरव निकाल्ने कामका लागि विभिन्न परम्परागत कामदारको व्यवस्था हुन्छ । मुकुन्डो मर्मत गर्ने, बाजा मर्मत गर्ने, हातहतियार मर्मत गर्ने, पोसाक धुलाइ गर्ने, चित्रकारसमेत गरी १७ जनाको टोली हुन्छ ।

१७ जनाका लागि गुठी संस्थानले बेहोर्ने दैनिक खर्च भने नगन्य भएको गुठीका नाइके सागर पतुवारले गुनासो गरे । १७ जनाका लागि दैनिक खर्च ७ सय रुपैयाँ मात्र दिन्छ । दामासाहीमा हिसाब गर्दा एकजनाका भागमा ४१ रुपैयाँ मात्र पर्न आउँछ,’ पतुवार भन्छन्, ‘पर्व चलाउने खर्चको अवस्था बिजोगलाग्दो छ । हामी आफैं खर्च गरेर जात्रा परम्परा धान्दै आएका छौं ।’

गुठीको जग्गा संस्थानले लिएपछि पर्वपूजा चलाउन समस्या भएको पतुवार बताउँछन् । भैरवको १३ रोपनी जग्गा रैकर भयो । बाँकी ५ रोपनी जग्गामा पनि मोहीले मुद्दा हालेका छन् ।

प्रकाशित : भाद्र ३०, २०७६ ०९:१४
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?