दक्ष हुँदा पनि महिला मारमा

जागिर लगाइदिने आफ्नो मान्छे नहुँदा समस्यामा परेको उनले गुनासो गरिन् । ‘सकिनसकी परिवारले लगानी गरेर पढाएँ,’ उनले भनिन्, ‘जागिर खान जाँदा तालिम गरेर मात्र पाइन्छ भन्छन् ।’ तालिम गरे पनि जागिरको समस्या भएको उनले बताइन् ।

यस्तै, नवलपरासीकी २७ वर्षीया उषा भुसाल काडमाडौंको एक गैरसरकारी संस्थामा कार्यरत थिइन् । गर्भवती भएपछि कार्यालयमा छुट्टी माग्दा बिनाकारण कामबाट निकालिएको उनले बताइन् । ‘उक्त संस्थामा ४ वर्षसम्म काम गरेँ,’ उनले भनिन्, ‘४५ दिन बिदा माग्दा कामबाट निकालिएँ ।’

काम गर्ने क्षमता भए पनि महिला दक्ष जनशक्ति विभिन्न बहानामा कार्यस्थलमा अपहेलित हुने गरेको उल्लिखित घटना उदाहरण मात्रै हुन् ।

राष्ट्रिय महिला आयोगका अधिवक्ता तथा मुद्दा व्यवस्थापक विमला खड्काका अनुसार पुरुषको तुलनामा महिलालाई सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, शैक्षिक र राजनीतिक कारणले गर्दा महिलाको अवस्था तुलनात्मक रूपमा कमजोर बनेको हो । महिला राज्यको मूलप्रवाहमा अझै पनि आउन नसकेको उनले बताइन् । दक्ष जनशक्ति प्रयोग भएका निजी क्षेत्रहरूमा समान कामको समान ज्याला महिलाले पाउँदैनन् ।

उनले भनिन्, ‘समान काम भए पनि महिलालाई अक्षम देखाउने परिपाटी छ ।’ बोर्डिङ स्कुल, बैंक, गैरसरकारी संघसंस्था, मिडिया र औद्योगिक क्षेत्रमा काम गर्ने दक्ष महिला जनशक्तिहरूको समस्याका गम्भीर खालका उजुरी आयोगमा आउने गरेको उनले बताइन् । गर्भ अवस्थापछि कामको स्थायित्व नहुँदा महिलाहरू समस्यामा छन् । कार्यस्थलमा महिला प्रत्यक्षपरोक्ष रूपमा यौनहिंसाको सिकार बन्ने गरेको पनि उनले बताइन् । ‘काम गर्ने ठाउँमा असुरक्षित भएको भन्दै आउँछन्,’ उनले भनिन्, ‘एचआईभी/एड्सजस्ता रोगबाट पीडित महिलाहरू कार्यस्थल र बाहिर पनि अपहेलित हुन्छन् ।’

काम गर्ने स्थानमा शिशु स्याहार केन्द्र नहुँदा महिलाहरू झन् समस्यामा फस्ने गरेको उनले बताइन् । जागिरबाट अन्यायपूर्ण तरिकाबाट निकालिएका दक्ष श्रमिक महिलालाई काममा पुनर्बहाली गर्नेसँगै क्षतिपूर्तिको व्यवस्थामा आयोग पनि सहयोग गर्दै आएको उनले बताइन् । ‘काम गर्ने क्षेत्रमा महिलाले क्षमता अभिवृद्धि गर्न आवश्यक छ,’ उनी भन्छिन्, ‘समयको मागसँगै आफ्नो नेतृत्व विकासका लागि अग्रसर आफैँ हुनुपर्छ ।’ काम गर्ने विषय विज्ञता हासिल गरेको खण्डमा अपहेलित हुन नपर्ने जानकारहरू बताउँछन् ।

केन्द्रीय तथ्यांक विभागका अनुसार नेपालमा महिला दक्ष जनशक्ति शिक्षण संस्था, बैंक तथा वित्तीय, औद्योगिक, यातयात, स्वास्थ्य संस्था, उडान, कृषि वन पशुपालन क्षेत्र, फार्म, सामाजिक परिचालक, प्राविधिक आदि क्षेत्रमा काम गर्ने २६ लाख ४० लाख श्रम बजारमा दक्ष जनशक्ति बजारमा छन् ।

तर, यी क्षेत्रमा काम गर्ने महिला विभिन्न समस्यामा पर्ने गरेका छन् । रोजगार सम्झौता नगरी काम गर्ने अनि सम्झौता नगरी काम लगाउने प्रवृत्तिले गर्दा महिला झन् समस्यमा परेको नेपाल ट्रेड युनियनका महासचिव जनक चौधरीले बताए । स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गर्ने महिलाको श्रमशोषण अरू क्षेत्रको तुलनामा बढी हुने गरेको छ । अस्पतालमा नर्सका रूपमा काम गर्ने महिलाहरूको पछिल्लो समय मारमा परेको महासचिव चौधरीले बताए ।

‘तालिमका नाम अस्पतालले श्रम शोषण गरेको छ,’ उनले भने, ‘वर्षौंसम्म तालिमका नाममा न्यूनतम पारिश्रमिकबाट वञ्चित भएका छन् ।’ सरकारले तलबका विषयमा मापडण्ड नबनाउँदा अपवादमा बाहेकका नर्सहरू समस्या परेको उनले बताए ।