महिलालाई महिलाकै भर

बाल्यकालमा भारत निर्वासित हुँदा उनले राजनीति बुझ्ने मौका पाइन् । तर, राजनीतिमै भने ज्यादा अघि बढ्ने अवसर उनलाई भएन । त्यसको शोधभर्ना गर्न अम्बिकाले छोरी पुनमलाई राजनीतिमा लाग्न सदा प्रेरित गरिरहिन् ।

विवाहपछि मात्र नेपाल आएकी अम्बिका छोरीलाई सानैदेखि राजनीतिबारे बुझाउँथिन्, पञ्चायतविरोधी भएकैले आफू भारत निर्वासित हुनुपरेको अन्यायपूर्ण कथा सुनाउँथिन् । परिणामतः पूनम अन्यायी र सामन्ती प्रवृत्तिको विरोधी हुन पुगिन् सानैदेखि । माइतीमा छँदै कांग्रेसका संस्थापक नेता बीपी कोइरालाबाट प्रभावित भएकैले अम्बिकाले छोरी पूनमलाई पनि विभेद र निरंकुशताविरुद्ध कांग्रेसमै लागेर लड्न सुझाइन् । बाबु बलराम भारतीय सेनामा भएकाले प्रारम्भिक पढाइ भारतमै थालेकी पूनमलाई नेपालमा निरंकुश पञ्चायती शासनले आफ्नो परिवारमाथि अत्याचार गरेको बुझ्ने मौका मिल्यो ।

कक्षा ५ बाट नेपाल आएर विद्यालय भर्ना भएपछि उनले विभेदविरुद्ध बोल्नुपर्छ भन्ने सिकिन् । विद्यालय भर्ना गर्दा बलरामले शालिग्रामजस्तै महत्त्वको बन्नू है भन्दै छोरी पूनमको नाम फेरेर गण्डकी राखिदिए । विद्यालय तहको पढाइ नसक्दै कांग्रेसको भ्रातृ संगठन नेविसंघको सदस्यता लिएकी गण्डकी त्यसपछि सधैं राजनीतिकै बाटो हिँडिराखिन् ।

यिनै गण्डकी थापा अधिकारी अहिले बागलुङको बडिगाड गाउँपालिकाकी अध्यक्ष र कांग्रेस जिल्ला कार्यसमितिको निर्वाचित सचिव छिन् । सानोमा माइती हजुरबुबा र विवाहपछि ससुरा र पतिको प्रेरणाले राजनीतिक नेतृत्वमा आइपुगेकी उनको अनुभव छ, ‘दुवै पदमा बसेर काम गर्दा महिलाको उत्थान, सशक्तीकरण र विकासमा अगुवाइ गर्न पाएको छु ।’

१७ वर्षको उमेरमा बागलुङको बडिगाड गाउँपालिका–७ भीमगिठेका कमल अधिकारीसँग बिहे गरेपछि पनि गण्डकीको राजनीतिक प्रवाह रोकिएन । किनकि, सेनाका निवृत्त बाबु बलरामजस्तै ससुरा कृष्णबहादुरले पनि उनलाई राजनीतिमा लाग्न उत्तिकै साथ थिए । काठमाडौंमा पद्मकन्या क्याम्पस पढ्न आएकी गण्डकी विवाहपछि गाउँ फर्किन् । केही समय पढाइ रोकिए पनि उनले त्यहीबेला बुर्तिबाङमा खुलेको निसीभुजी जनता क्याम्पसबाट बीएडसम्मको पढाइ सकिन् । पाल्पा पुगेर स्नातकोत्तर अध्ययन गर्दा उनी राजनीतिक रूपमा झनै सचेत भइसकेकी थिइन् ।

पढाइ सकेपछि गण्डकीको यात्रा पूर्णकालीन राजनीतिमा भन्दा पनि जागिरतिर मोडिएको थियो । २०५४ सालदेखि २०६३ सालसम्म अस्थायी र त्यसपछिका ११ वर्ष स्थायी शिक्षकको रूपमा उनले काम गरिन् । शिक्षक हुँदा पनि उनको राजनीतिक यात्रा सँगसँगै जारी थियो । भन्छिन्, ‘जसरी आमा र हजुरबुबाले साथ दिएर विद्यार्थीकालमा अगाडि बढ्न सकेँ, त्यसरी नै विवाहपछि पति र ससुराको साथ पाएँ ।’

नेविसंघको सदस्य, महिला संघ र शिक्षक संघमा आबद्ध हुँदै उनको राजनीतिक यात्रा अघि बढिरह्यो । यही यात्राले उनलाई गाउँपालिको नेतृत्वसम्म पुर्‍यायो । संविधान जारी भएपछिको पहिलो स्थानीय चुनाव २०७४ मा गण्डकीले आफूलाई राजनीतिमा परीक्षण गर्ने विचार गरिन् । शिक्षणबाट जागिरबाट राजीनामा गरेर उनले गाउँपालिकाको अध्यक्षको उम्मेदवारी दिइन् तर जित्न भने सकिनन् ।

यद्यपि, यो पराजयले उनलाई राजनीतिबाट पर धकेल्न भने सकेन । नामझैं निरन्तर प्रवाहशील गण्डकीले पार्टीबाट दोस्रो पटक पनि अध्यक्ष पदमै टिकट पाइन् । यस पटक भने उनले जित हात पारिन् । ‘मैले हारलाई हार मानिनँ, बरु जितको खुड्किलो बनाएँ,’ भन्छिन्, ‘यसका लागि मलाई सिंगै पाँच वर्ष मिहिनेत भने गर्नुपर्‍यो ।’

बागलुङका १० वटा पालिकामध्ये ४ नगरमा प्रमुख र उपप्रमुख तथा ४ वटा गाउँपालिकाका अध्यक्ष र उपाध्यक्ष दुवै पुरुष हुँदा उनी मात्रै एक्ली महिला भइन्, गाउँपालिकाको अध्यक्षमा निर्वाचित हुने । गत वर्ष भएको कांग्रेस महाधिवेशनमा पार्टीको जिल्ला सचिव भएकी उनी त्यसलगत्तै भएको स्थानीय तह निर्वाचनमा गाउँपालिका अध्यक्ष चुनिएकी हुन् । ७७ जिल्लाको कांग्रेस जिल्ला कार्यसमितिमा पाल्पा र बागलुङमा मात्रै महिला सचिव छन् । त्यसैले उनी पार्टीको जिल्ला कार्यसमितिको सचिव हुनुको पनि विशेष अर्थ छ ।

महिला भएकै कारण पछि नपर्ने बरु हरेक ठाउँमा हस्तक्षेपकारी रूपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ भन्ने विचार भएकी थापा आफ्नो कार्यकालमा केही विशेष काम गर्ने योजनाका साथ अघि बढेकी छन् । भन्छिन्, ‘मैले अध्यक्षहरूको निरन्तरताको मात्र खोजी गरेकी छैन, केही गरेर देखाउनुपर्छ भन्ने चाहना छ ।’

महिलालाई सशक्तीकरण गर्दै उनीहरूमा नेतृत्व विकास गरेर तिनलाई राजनीतिमा उत्रन प्रेरित गर्न आफू लागिपर्ने उनले बताइन् । त्यसैले, पालिकाका लागि चाहिने सडक निर्माण र भौतिक पूर्वाधारको विकासका परम्परागत कामका अलावा गण्डकीको चासो महिला सशक्तीकरण, महिला स्वास्थ्य र महिला जागरणमा केन्द्रित छ ।

‘प्रसूति व्यथा लाग्दा सडक अभावले उपचार नपाएर मर्नेको संख्या शून्य बनाउन वडावडामा हेलिप्याड बनाउने योजना र त्यसका लागि बजेटसमेत विनियोजित छ,’ गण्डकीको योजना छ्, ‘चालु वर्षभित्रै १० वटा हेलिप्याड त बनिसक्छन् ।’ समयमा अस्पताल लान नसकेर महिलाको मृत्यु हुने अवस्था अब आउन नदिने उनले बताइन् ।

गाउँपालिकामा बर्सेनि ५ देखि ७ जनालाई हेलिकप्टरबाट उद्धार गर्नुपर्ने अवस्था छ । हेलिप्याड नहुनाले उद्धार हुन नसक्दा बागलुङमा बर्सेनि केही महिलाको प्रसूतिकालमा ज्यान जाने गर्छ । गण्डकी कुनै हालतमा पनि यो अवस्था रोक्ने योजनामा छिन् । हेलिप्याडका अतिरिक्त वडा तहमै स्वास्थ्य चौकी र ल्याब बनाउने तथा सुरक्षित सुत्केरी सेवा दिने व्यवस्था सुरु गरिसकेको र १५ शय्याको गाउँपालिका अस्पताल बनाउन जग्गा खरिदसमेत भइसकेकामा गण्डकीलाई गर्व छ ।

हरेक बालबालिकामा शिक्षाको पहुँच पुर्‍याउने मामिलामा पनि उनी लागिपरेकी छन् । त्यसैका लागि गाउँपालिकाले चालु आर्थिक वर्षमा १० वटा बालविकास केन्द्रको स्थापना गरिसकेको छ । यीसहित गरेर अब गाउँपालिकामा ६६ विद्यालय र ६४ बालविकास केन्द्र पुगेका छन् । गाउँपालिकाले यहाँको त्रिभुवन माविसहित १० वटा विद्यालयमा आवासीय सेवा दिने तयारी पनि थालेको छ ।

राष्ट्रिय प्रसारणको विद्युत् नपुगेकाले विद्युत् अभावमा स्वास्थ्य चौकीको सेवा चुस्त नभएपछि गाउँपालिकाले विद्युतीकरण थालेको छ । उनको नेतृत्वमा ‘उज्यालो बडिगाड’ भन्ने नारासहितको नीति कार्यक्रम र बजेट निर्माण भइसकेको छ । ४३ वर्षीया थापाका अनुसार स्थानीय तहको नेतृत्व महिलाको हातमा भए पनि समाजको बुझाइ भने पुरुषप्रधान नै छ । कतिसम्म भने, मानिसहरू उनलाई स्थानीय सरकारको प्रमुख हो भनेर सुरुमा पत्याउनसमेत पनि तयार भएनन् ।

‘कार्यालयमा आउने सेवाग्राहीले सर खोइ भन्छन्,’ भन्छिन्, ‘जब अध्यक्ष म नै हुँ भन्छु उनीहरू तब अकमकिएजस्तो गर्छन् । पार्टीकै कतिपय कार्यकर्ताले पनि प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत र उपप्रमुखको कक्षमा जस्तै अध्यक्षको कक्षमा बसेर छलफल गर्न असहज मानेको अनुभव पनि निकै छ ।’

त्यसो त, हिंसापीडित र अप्ठ्यारोमा परेर राहत खोज्न आउने महिलाहरू भने महिला प्रमुख भएकैले खुलेर आफ्नो समस्या बताउने गरेको अनुभव पनि छ उनीसँग ।

‘महिला भएकाले होला, मलाई यो रोग लाग्यो, यस्तो हिंसा भयो भन्ने कुरा खुलेर बताउने धेरै आए,’ गण्डकी भन्छिन्, ‘त्यतिबेला भने म त अभिभावक बन्न पाएँ भनेर सन्तुष्टि लाग्छ ।’

कान्तिपुर ३० औं वार्षिकोत्सव विशेषांक 'नारी नेतृत्व'का सम्पूर्ण सामग्री :

• प्राथमिकतामा सामाजिक न्याय

• मेयर बन्न उपमेयरको परीक्षा

• कर्णालीकी अब्बल

• आधारभूत स्वास्थ्य सेवा मूल एजेन्डा

• सबैलाई समेट्ने सद्भावना

• महिलाको आत्मविश्वास बढाउन अग्रसर

• ‘अध्यक्षसँग दिदीबहिनी’

• जसले दोहोर्‍याइन् कार्यकाल

• कार्यालय सहायकदेखि मेयरसम्म

• रेनुको ‘रनिङ’

• महिला–बालबालिकालाई छुट्टै अस्पताल

• जसलाई कामले दोहोर्‍यायो

• किसानमुखी कार्यक्रम

• अध्यक्षसँगै सोध्छन्– ‘अध्यक्षज्यू खोइ’

• एकीकृत नमुना बस्ती बसाउँदै

• स्वावलम्बी अभियान

• बालविवाह रोक्ने कदम

• मधेसले गरेको भरोसा

• क्यालेन्डर बनाएरै जनसेवा

• आयआर्जनको आयतन बढाउँदै

• बालविकासमा ध्यान

• स्वयंसेवाबाट राजनीति

• नयाँ बिर्तामोडको परिकल्पना

• पूरा भएको एउटा सपना