एक अमेरिकीले ६ दशकअघि जे देखे

एक साता काठमाडौं बसेर उनी बाराको परवानीपुर पुगेका थिए । त्यहाँ थप एक साता बिताएपछि उनको यात्रा धनुषाको बसैया गाउँ पुगेर रोकिएको थियो । माइकलसँग उति बेलाको मधेश, त्यहाँको जनजीवनका अनेक पहलु, शिक्षा, स्वास्थ्य र यातायातको विकास अनि जनकपुरधामको स्मृतिका सजिव चित्रहरूको ताजा सम्झना छ ।

अमेरिका भियतनामसँगको लडाइँमा होमिएको समय थियो । २२ वर्षे ठिटो माइकलको मन भने सेनामा भर्ती हुने बाटोतिर थिएन । त्यही भएर ग्य्राजुएसनको पढाइ सकिनेबित्तिकै उनले पिसकोर भोलेन्टियर भएर काम गर्ने मनसायसहितको आवेदन दिएका थिए । त्यति बेला उनी अफ्रिकी देशमा जान चाहन्थे । किनकि विश्वविद्यालयमा उनले अफ्रिकाको इतिहास पढेका थिए । तर रोजेको देश जान केही महिना कुर्नुपर्ने भयो । उनले कुर्ने धैर्य देखाएनन् । तुरुन्त जाने भए नेपाल जान सकिने जानकारी पाए । त्यसपछि उनले दक्षिणी एसियाको एउटा सानो देश नेपालबारे बुझ्न थाले । नेपाल आउनुअघि उनले नियमअनुसार कृषिमा काम गर्न कनिष्ठ प्राविधिक सहायक (जेटीए) को तीनमहिने तालिम लिए ।

अमेरिकाबाट उनी कोलकाता आइपुगे । त्यहाँको भीडभाड र घन्चमन्च देखेरै उनी आत्तिए । कोलकाताबाट काठमाडौं ओर्लिंदा उनलाई अनौठो ग्रह पुगे जस्तो लाग्यो । उनी पुराना दिन सम्झिन्छन्, ‘काठमाडौं बडो विचित्रको थियो । सडकमा गाडीभन्दा धेरै गाईबस्तु थिए । मान्छे थोरै थिए । सफा र सुन्दर थियो ।’ एक साता काठमाडौं बसेर उनी आफूजस्तै पिसकोर भोलेन्टियर भएर आएका साथीहरूसँग टाटा ट्रकको पछाडि बसेर त्रिभुवन राजपथको घुमाउरो बाटो हुँदै बाराको परवानीपुर पुगे । त्यहाँ उनी एक साता मात्रै बसे । जीवनमै पहिलोपल्ट उनले परवानीपुरमा लहलह धान देखे । अमेरिकाको पेन्सिलभेनियाको चिसोमा हुर्केका माइकलले धान झुलेको कहिल्यै देखेका थिएनन् ।

एक साता त्यहाँ बसेर उनी वीरगन्जबाट रक्सौल हुँदै रेल चढेर जयनगर पुगे । अनि त्यहाँबाट जनकपुर । उनीसँगै गएका साथीहरू कसैको कार्यक्षेत्र महेन्द्रनगर थियो, कसैको लालगढ । तर उनको कार्यक्षेत्र थियो, जनकपुरबाट नजिकैको गाउँ बसैया । करिब २ देखि अढाई सय घरधुरी भएको बसैया विशुद्ध देहाती बस्ती लाग्थ्यो । ‘भूमिहार, बाहुन, यादव, तेली र चमारदेखि मुसलमानहरूसम्म सबैको मिश्रित बसोबास थियो,’ उनले सुनाए ।

माइकललाई बस्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो, स्थानीय तुलसीमेयर आश्रमको नेतृत्व सम्हालेका गान्धीवादी स्थानीय बतहु शर्मा भूमिहारको घरमा । बतहुका छोरा उपेश्वरप्रसाद शर्मालाई माइकल अहिले पनि सम्झिन्छन् । केही वर्ष मात्र जेठा उपेश्वर उनका निम्ति साथी भएका थिए ।

बसैयाका निम्ति माइकलको गोरो अनुहार र अंग्रेजी मात्रै बोल्ने मान्छे कुनै फरक ग्रहबाट आए जस्तो थियो । ‘बसैयामा पुगेको म पहिलो गोरो अनुहार भएको अंग्रेज थिएँ,’ माइकलले भने । बसैया नजिकैको जनकपुर चुरोट कारखानामा आएका केही रसियन देखेको भएकाले स्थानीयले माइकललाई पनि रसियन नै भन्ठान्थे । अंग्रेजहरूलाई म्लेच्छ भन्दै छोइछिटो गर्नुपर्ने सोच स्थानीयमा थियो । माइकलले खासखुस सुनेका थिए, ‘म्लेच्छलाई बास दिएको, भात खुवाएको भन्दै घरधनी बतहुको जात गएको कुरा स्थानीयले गर्थे । तर माइकलबारे स्थानीयले गरेको यस्तो प्रतिक्रिया शर्माजीले कहिल्यै उनलाई सुनाएनन् । अमेरिकाको चिसोमा हुर्किएका माइकललाई धनुषाको गर्मीले केही दिनमै हैरान बनायो । सुरुमा त उनलाई लागेको थियो, यही गर्मीले मरिन्छ कि क्या हो । तर बिस्तारै उनलाई मधेशको धुप बानी पर्दै गयो । उनका लागि मधेशको चिल्लोपिरोयुक्त खाना विशुद्ध नयाँ थियो । त्यहीं पुगेर उनले दालभात देखेका थिए । काँटा–चम्चामा अभ्यस्त हातलाई हातैले मुछेर सपासप खाने बानी लगाउनै केही दिन लाग्यो । नयाँ ठाउँ, नयाँ परिवेश, नयाँ मान्छे, नयाँ संस्कृति र भोजन सबै कुरामा बानी पार्न माइकलले राम्रै धैर्य देखाए । ‘खान्की नमिलेर ८० किलोको शरीर घटेर ७० भइसकेको थियो,’ माइकल सम्झिन्छन् ।

बसैयामा माइकलले धान, गहुँ र आलु बालीमा काम गरे । उन्नत र नयाँ जातका बीउ स्थानीयलाई चिनाउँदै खेती प्रणालीमा सुधार ल्याउने काममा उनी लागे । जेटीए माइकलले पुस्तौंदेखि खेती किसानी गर्दै आएका स्थानीयलाई कृषि कर्ममा सघाइरहेका थिए । स्थानीय किसानले लगाउने धान र गहुँ अग्लो खालको थियो, जुन हावा लाग्नेबित्तिकै ढल्थ्यो र उत्पादन घट्थ्यो । माइकलले मेक्सिकोको एक संस्थाले अनुसन्धानपछि विकास गरेको नयाँ गहुँको प्रजाति स्थानीयलाई चिनाए । जुन होचो थियो, पुष्ट किसिमका दाना फल्थ्यो र रोटी खान पनि मीठो थियो । धानको नयाँ प्रजातिबारे पनि उनले किसानलाई परिचित गराए । तर धानभन्दा नयाँ गहुँको बाली त्यहाँ राम्रो भयो । उन्नत धानको बीउलाई धेरै विषादी चाहिन्थ्यो । अनि भात पनि गिलो हुने भएकाले स्थानीयले मीठो मानेनन् । तर यो नयाँ धानको चिउरा भने खुबै मीठो बन्यो ।

धार्मिक स्वभावका स्थानीयहरू ग्रामीण कच्ची सडक छिचोल्दै जनकपुरधाम पुग्थे । दर्शन गर्थे र फर्किन्थे । माइकल पनि कहिलेकाहीं हिँडेरै साइकलमा जनकपुरधाम पुग्थे । त्यति बेला जनकपुरमा एकाध संख्यामा मात्र रसियन जिप देखिन्थे । उनले सम्झिए, ‘जनकपुर खुबै सफा थियो । पोखरी पनि सफा थिए । प्लास्टिकको प्रयोग पनि देखिन्थेन । मान्छेहरू पात वा कागजका सोलीमा सामान किनेर लगिरहेका भेटिन्थे ।’

तर अहिले समय फेरिएको छ । जनकपुर पनि त्यसैगरी परिवर्तन भएको छ । उनी चार वर्षअघि पुग्दा आफूले ०२३ सालतिर देखेको जस्तो जनकपुर भेटेनन् । जनकपुर पूरै बदलिइसकेछ । जनसंख्या कैयौं गुणा बढेछ । फोहोर सुरु भइसकेछ । उनले उति बेला देखेको बाह्र बिघा पहिल्याउन सकेनन् । जनकपुर चिन्नै सकेनन् ।

उनी पुग्दा बसैयामा नेपाली बोल्नेहरू एकाध मात्रै थिए । सबका सब मैथिली बोल्थे । कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र थियो । खान पुग्ने अन्न फल्नु नै ठूलो कुरा थियो । बसैयाका दुइतिहाइ स्थानीयको आफ्नै जमिन थियो । जमिन नभएकाले अरूको खेतमा ज्यालामजदुरी गर्थे । स्थानीय सारै दयालु थिए ।

माइकल बेलाबेला उपेश्वर र उनका साथी मोहम्मद अन्सारीसँग जनकपुर जान्थे । बाहिरफेर बसेर खाएको बात लाग्ला भन्ने डरले उनीहरू जनकपुरतिर गएका समयमा मात्रै खाजा खान्थे । गाउँमा जातका आधारमा हुने भेदभाव गहिरो थियो । उनी बस्ने घर छेवैमा स्थानीय धनीमानी गोगुलबाबु शर्माको आँपको बगैंचा थियो । उनले खाने पानी त्यही बगैंचाभित्रको धाराबाट एक जना स्थानीय चमारले हरेक बिहान गाग्रीमा ल्याइदिन्थे । एक दिन एक जना बाहुनले चमार भएर पानी ओसार्ने भन्दै गाली गरेको सुने । माइकललाई यो कुरा चित्त बुझेन । उनले ती बाहुनलाई हकारिदिए ।

गाउँमा धनीमानी गोगुलबाबुको छुट्टै सान थियो । घटनामा संलग्न नभए पनि जनकपुर बमकाण्डमा लागेको भन्दै उनलाई प्रहरीले पक्रेर ६ महिनासम्म थुनेको थियो । माइकललाई लाग्छ, सायद गोगुलबाबुलाई पक्रिनुका पछाडि राजनीतिक कारण थियो ।

माइकल बसैयामा बिस्तारै रमाउन सिक्दै थिए । शिवरात्रिमा खाने भाङ, घरेलु रक्सी सबै उनका लागि नयाँ स्वाद थिए । बसैयामा मात्रै होइन, सबैतिर १० वर्षभन्दा बढी र ६०/७० वर्षभन्दा कम उमेरका महिला विरलै एक्लै घरबाहिर निस्कन्थे । घर नै उनीहरूको संसार थियो । माइकल बसेको घरका आमा र दिदीबहिनीहरू उनलाई देख्दा हतपत सारीको सप्कोले टाउको र अनुहार छोपेर भित्र छिर्थे ।

बसैयामा बसेकै बेला अमेरिकामा उनका हजुरबा बिते । उनले बसैयाकै संस्कृतिअनुसार कपाल मुण्डन गरे । अनि ३० जना जति मानिस बोलाएर खाना पनि खुवाए । बिस्तारै उनी मधेशको रङमा मिसिँदै गए । उनले एक जना झा थरकी महिलालाई आमा पनि बनाएका थिए । जिल्ला अस्पतालमा काम गर्ने झा माइकलकै भाषामा ‘अच्छा कुक’ थिइन् । माइकल बेलाबेला त्यहाँ खाना खान निम्त्याइन्थे । त्यहाँ खाएको घिउ र दाल उनी अहिले पनि सम्झिरहन्छन् ।

त्यति बेला जनकपुरमा कृषि सामग्री संस्थान थियो, जहाँ सबै पहाडिया कर्मचारी मात्रै थिए । ती कर्मचारी स्थानीय मधेशी किसानलाई हेप्थे ।

माइकलले जनकपुरमै भेटेका थिए, अमेरिकी माइक फ्रेमलाई । माइक कृषि फार्ममा सल्लाहकारका रूपमा कम गर्थे । माइक पिसकोर भोलेन्टियरको पहिलो समूहमा सन् १९६३ मै नेपाल आएका थिए । माइकल भने १२औं समूहमा । माइक तिनै व्यक्ति हुन्, जसले पछि लैनचौरमा माइक ब्रेकफास्ट खोलेर काठमाडौंवासीलाई अमेरिकी ब्रेकफास्टमा बानी पारेका थिए । हरेक साता जस्तो उनी अरू गाउँमा रहेका अमेरिकी भोलेन्टियरसँग भेला हुन्थे र त्यसमा रमाउँथे ।

बसैयामा एउटा सरकारी विद्यालय थियो । उनको अनुमानमा त्यहाँ माध्यमिक तहसम्म मात्रै पढाइ हुन्थ्यो । स्कुलमा ५ कक्षाभन्दा माथिका कक्षामा छात्रा थिएनन् । स्कुल पढ्ने छात्र पनि उपल्लो जातका मात्रै हुन्थे । तत्कालीन राजा महेन्द्रको जन्मदिनमा स्कुलमा एउटा कार्यक्रम गरिएको थियो । माइकल पनि रैथाने जस्तै देखिन कुर्ता र धोती लगाएर फुटबल खेल्न पुगेका थिए । खेल्दै गर्दा उनको धोती फुस्कियो । त्यो दिन सम्झिँदै माइकलले लामो हाँसो रोकेर भने, ‘धन्न मेरो कुर्ता लामो थियो र छोपियो ।’

दुई वर्ष बसैया बसेर काठमाडौं फर्किएपछि माइकलले पिसकोरमा भनेर थप एक वर्ष समय थपे । त्यो एक वर्ष उनले नुवाकोटको रानीपौवा मुन्तिरको थानसिङ गाउँमा बिताए । मधेशमा दुई र पहाडको एकवर्षे बसाइपछि माइकल नेपालसँग सम्मोहित भए ।

फर्केर अमेरिका गएपछि उनले अमेरिकाको क्यालिफोर्नियास्थित पिसकोर सेन्टरमा एक वर्ष काम गरे । त्यसपछि मेक्सिको पुगे । फोटोग्राफी सिके । अमेरिका फर्केर झन्डै ५ वर्ष फोटो पत्रकारितामा बिताए । त्यसमा मन नअडिएपछि उनले कानुन पढे । त्यसपछिका झन्डै १५ वर्ष उनले वकालती गरेरै बिताए ।

सिलिकन भ्यालीको गतिलो कमाइ हुने ल फर्मको काम चटक्कै छाडेर बिहेपछि सन् १९८५ मा माइकल फेरि श्रीमतीसहित नेपाल फर्किए । कहिले महिला न्यायिक सेवा परियोजना त कहिले हर्क गुरुङसहितले चलाएको अनुसन्धानमूलक संस्था न्यु इरामा कानुनी सल्लाहकारका रूपमा काम गरे । त्यसपछि भने शैक्षिक छात्रवृत्ति दिने अमेरिकी संस्था फुलब्राइटको नेपाल डाइरेक्टर भएर माइकलले १९९८ देखि २००५ सम्म ७ वर्ष बिताए । त्यसपछि पनि उनको मन नेपालबाट हटेको छैन । उनी दुईतिहाइ समय नेपालमै बिताउँछन् । बेलाबखत अमेरिका त गइरहन्छन् । तर उनको मन नेपालतिरै हुन्छ ।

नेपालका ५० भन्दा धेरै जिल्ला डुलिसकेका माइकल मधेशको बदलिँदो अनुहार देखेर छक्क पर्छन् । नेपालको ५० वर्षभन्दा लामो अवधिमा देखिएका परिवर्तनलाई नियालेका माइकल जीविकोपार्जनका तौरतरिका बदलिएको र आम्दानीको स्रोतमा देखापरेको बदलाव देखेर अचम्म मान्छन् । आम्दानीको मुख्य स्रोत रहेको कृषि बिस्तारै सहायक स्रोत बन्दै गएको बताउने माइकल पुरानै सफा, स्वच्छ काठमाडौं र मधेशका दृश्य सम्झिँदा भने आधुनिक बन्दै जाँदा गुमाएका दिन सम्झिएर थकथकाउँछन् ।