पोखरा — ९० सालमा गएको भूकम्पले गोरखा बारपाकको पहाड चर्किन्छ । ९१ सालमा पहिरो खस्दा एकै परिवारका ३ सन्तानको मृत्यु हुन्छ । पहिरो गएको ६ महिनाअघि परिवारका एक सदस्य १३ वर्षीया छोरीको विवाह भइसक्छ । बुबाआमा र एउटा छोरा बाँच्न सफल हुन्छन् । जमिन्दार परिवार चितवन पाङ्गाढेमा बसाइँ सर्छ । १६ वर्षीय छोराको बारपाक माथि लाप्राकी किशोरीसँग विवाह हुन्छ । किशोर बेलायती सेनामा भर्ती हुन्छन् ।

पुर्ख्यौली गाउँ गएको बेला बुबाआमाको पुनः पहिरोमा परेर मृत्यु हुन्छ । बुहारी मात्रै रहन्छिन् । छोरा बेलायती सेनामै । उनी एक वर्षपछि फर्कन्छन् । ५ वटा सन्तान भइसकेकी बुहारीले अरुको गर्भ बोक्छिन् । छोरी जन्माउँछिन् । उनको नाम फूलमाया हुन्छ । आमाले उनलाई बाबाकै घर पठाउँछिन् । सौतेनी आमासँग बस्न नसकी उनी नेपालगञ्ज फुपूको घर जान्छिन् । फुपूले उनको नाम मौसमी राखिदिन्छ ।

यही सेरोफेरोमा गीत गजलकार शितल कादम्बिनी गुरुङको उपन्यास ‘सिन्का पाउँरु’ बग्छ । यसलाई पोखरामा शनिबार गुरुङ साहित्यिक मञ्च नेपाल र गुरुङका युवालाई अध्ययनमा सहयोग पुर्‍याउने संस्था टेकानेटले विमर्श गराएको छ ।

सिन्का नेपाली भाषामा सिन्का नै हो । पाउँरुलाई नेपालीमा पाङ्ग्रा वा अन्य नामले पनि चिनिन्छ । उपन्यासमा सिन्का पाउँरु भेट्न कथाको उत्तरार्द्धमा पुग्नुपर्छ ।

माध्यमिक शिक्षाको उत्तरार्द्धमा नेपालगञ्ज पढ्दा मौसमीको भेट सँगै पढ्ने दीपकसँग हुन्छ । मेला हेर्न गएका उनलाई फुपूले लाठी हान्न खोजेपछि 'फुपूको लाठी खाने कि मसँग बाइकमा जाने ?' भन्ने दीपकको भनाइमा उनले दीपकसँग जाने निधो गर्छिन् । घरमा सौता हुन्छिन् । त्यतिमात्र नभएर दीपकले घरकै कामदार र अरुसँग पनि सम्बन्ध राखेको थाह हुन्छ । दीपकलाई गर्भ रहेको मन पर्दैन । उल्टै मौसमीसँग झगडा गर्छ । श्रीमान् नसच्चिएपछि अलग भएर बस्ने निर्णय गर्दै उनी काठमाडौं फुपूको छोराको घरमा पुग्छ । उनले दीपकसँग कुनै सम्पत्ति दाबी गर्दैन । काठमाडौं एक जना पात्र कुवेरसँग भेट हुन्छ । गुरुङ साहित्यिक मञ्चकी अध्यक्ष गौरी गुरुङले मौसमी र कुवेर पात्रलाई प्रत्यक्ष भेटेको दाबी गर्छिन् । मौसमी नागरिकतामा दीपकको नाम रहेको नागरिकता बोकेर हिँड्छिन् । ‘जो मान्छे मनमा छैन, उसैलाई बोकेर हिँड्नुपर्ने बाध्यता महिलामा हुन्छ’ गौरी थप्छिन्, ‘यो कृति नेपाली महिलाको अनुहार हो । जो आफ्नो पहिचान खोज्न बाउ र श्रीमान्‌बाट चिनिनुपर्छ ।’

पञ्च भलाद्मी बसेर दीपक र मौसमीबीचको पारपाचुके (सम्बन्ध बिच्छेद) गरिएको हुन्छ । यसमा पुरुषको प्रतीकको रुपमा सिन्का र महिलाको प्रतीकको रुपमा पाउँरुको प्रयोग हुन्छ । पञ्च भलाद्मीले सिन्का भाँचिदिन्छ, पाउँरु फुटाउँछ । ‘सदियौंदेखि मान्दै आएको संस्कार, जहाँ अदालत र प्रहरी चाहिँदैन’ अध्यक्ष गुरुङ थप्छन्, ‘सिन्का पाउँरु सम्मुख फर्किएमा फेरि मिलन हुने सम्भावना र नफर्किएमा सधैंको बिछोड हुने मान्यता पनि छ । नत्र दिदीबहिनी सरह नै ।’

कथाको सार लगभग टुंगिन्छ । यसमा गुरुङ समुदायको जन्म, विवाह, बसाइासराइँ, सम्बन्धविच्छेद र मृत्यु अर्थात् नेपालीमा पञ्जिकरणका सबै उदाहरण देखाइएका छन् । ‘सम्भवत यो गुरुङ समुदायको सबै खाले संस्कार समेटिएको पहिलो कृति हो । संस्कार सबै समेटिए पनि अपूर्ण हुन सक्छ । यसलाई लेखकले अर्को संस्करणमा सच्याउनु हुनेछ’ साहित्यकार रोशनी गुरुङले भनिन् ।

नेपालका विभिन्न ठाउँ हुँदै भारतसम्म पुगेको ‘सिन्का पाउँरु’ ले पहिचान र अस्तित्व बोकेको साहित्यकार गनेस पौडेको बुझाइ छ । पोखरामा शनिबार आयोजित ‘सिन्का पाउँरु’ उपन्यासमाथि विमर्शमा उनले थपे, ‘सांस्कृतिक पहिचान र अस्तित्वको लागि संघर्ष गरेको कथाले कृतिलाई जीवन्त दिएको छ । गुरुङलगायत आदिवासी समुदायको मातृसत्ता झल्किन्छ । घटना, पीडा र संघर्ष सत्यमा आधारित छन् ।’ उनका अनुसार सिन्का पाउँरुलाई मौसमीले डोर्‍याएको छ । मौसमीको मन मौसमजस्तै चञ्चल छ । बाध्यताको दलदलमा फसेर पनि उनी जीवनदेखि हार्दैनन् । ‘यो कृतिले पाठकलाई गुरुङसँग साक्षात्कार गराउँछ,’ उनले थपे ।

वातावरण तथा संरक्षण विद्समेत रहेका टेकानेटका संस्थापक डा. हुमबहादुर गुरुङले नेपाली साहित्यमा गुरुङ समुदायको संस्कारले स्थान पाउन थालेको दाबी गरे । ‘चाहे फिल्म हुन्, चाहे साहित्य । यसमा गुरुङ र गुरुङपनाले स्थान लिन खोज्दैछ,’ उनले थपे, ‘गुरुङ साहित्यलाई अन्तराट्रिय करण गर्न जरुरी छ, सिन्का पाउँरु अंग्रेजीमा अनुवाद गरेर प्रकाशन गर्नलायक छ ।’

गत पुस १५ गते ल्होसारको दिन काठमाडौं टुँडिखेलमा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले विमोचन गरेको कृति सिन्का पाउँरुलाई तमू हृयूला छोंज धीं गुरुङ राष्ट्रिय परिषद्ले उक्त दिन नै पुरस्कार प्राप्त गरेको हो । गुरुङ समुदायको वर्गचक्र अनुसार तो ल्हो (बाघ वर्ग) मा प्रकाशित १ सय ७३ पुस्तकमध्येबाट छानिएर शितल कादम्बिनीको उपन्यास ‘सिन्का पाउँरु’ ले ‘तमू वर्ष पुस्तक पुरस्कार–२०२२’ प्राप्त गरेको थियो । परिषद्‌ले गुरुङ समुदायभित्र अध्ययन तथा लेखन संस्कृति अभिवृद्धि गर्ने उद्देश्य राखेर सन् २०२० देखि हरेक वर्ष तमू ल्होसारमा प्रदान गर्ने गरी पुरस्कार स्थापना गरेको छ । मूल्य ४९९ रुपैयाँ रहेको यो उपन्यास यात्रा पब्लिसिङ हाउसले प्रकाशन गरेको हो । लेखक कादम्बिनीका ‘कहाँ थियौ तिमी रंगमञ्च उठेपछि आयौ’, ‘ओए झुमा, झुमा झुम्कावाली’ लगायतका गीत गजल चर्चित छन् । तमु धींका अध्यक्ष हुमबहादुर गुरुङले गुरुङ संस्कृतिलाई साहित्यमार्फत सार्वजनिक गरेको भन्दै पछ्यौरा ओढाएर शितल कादम्बिनी गुरुङलाई सम्मान गरिएको बताए ।