बागलुङमा बजेनन् राग

झन्डै ३ सय वर्षअघि काठमाडौं उपत्यकाबाट आएका नेवारले आधुनिक बागलुङको बसाइसँगै संस्कृति पनि संरक्षण गरेका थिए । उनीहरूले ल्याएका संस्कृतिहरू हराउने जोखिम बढिरहेको सामाजिक अभियानकर्मी गुनासो गर्छन् । ‘मालश्री, चाँचरी र वसन्त राग ठप्पै भएको छ, युवा पुस्तालाई थाहै छैन,’ नेपाल भाषा मंका खल बागलुङका पूर्वअध्यक्ष तथा संस्कृतिकर्मी महेशचन्द्र प्रधानले भने, ‘युवा पलायन र हस्तान्तरण अभावले यो अवस्था आयो ।’ मनोरञ्जनका लागि टेलिभिजन, मोबाइल र युट्युब भित्रिएकाले कला र संस्कृति सहभागिताविहीन हुँदै हराउने संघारमा पुगेको उनले गुनासो गरे ।

उपत्यकाबाट आउँदा नेवारी जात्रा, परम्परा र संस्कृति पनि बोकेर ल्याएकाले उपत्यकामा नभेटिने जात्रा बागलुङमा भेटिन्थे । अहिले पनि हनुमान नाच र जोगी नाच बागलुङमै मात्र देखिइन्छन् । तर ती नाचका लागि धेरै कलाकार चाहिन्छ । ‘कलाकारिता जानेका युवा पढाइ र रोजगारीको खोजीमा विदेशिएका छन्, यहाँ ती जात्रा देखाउन नसकिने भएको छ,’ अगुवा कलाकार मुकुन्द शाक्यले भने, ‘दुई–चार जनाले चाहेर पनि जोगाउन सकिँदैन ।’ हनुमान नाचमा कम्तीमा १७ जोडी हनुमान, बाजागाजा, गीत गाउने, कजी र पुजारीसमेत गर्दा ४० जना चाहिने उनले बताए ।

जोगी नाच देखाउनुपर्दा पनि कम्तीमा ३० जना चाहिन्छ । तर कलाकार नपाएर तीन वर्षदेखि नाच देखाउन नपाएको शाक्यले बताए । ‘आफैं मृदंग बजाउने, ढोलक र सनई बजाउने युवा पनि छैनन्,’ शाक्यले भने, ‘अन्य दर्जी खोज्दा नाच्ने र गाउनेको तालसमेत मिल्दैन ।’ जात्रा देखाउने काम गर्दा लाखौं खर्च हुने भएपछि आयोजना नगर्ने चलन बढिरहेको छ ।

साउन र भदौभरि जात्रैजात्रा देखाउने नेवारी समाज अहिले सुनसान भयो । कोभिडको कारण देखाएर २ वर्षदेखि कुनै क्रियाकलाप भएनन् । त्यसअघि पनि महत्त्वपूर्ण संस्कार र संस्कृति प्रदर्शन हुन छाडेका छन् । ‘बागलुङमा चर्चा कमाएका भजन थरी, थेयचर नाच, नागनागिनीजस्ता जात्रा अहिले कथा भइसकेका छन्,’ प्रधान भन्छन्, ‘‘मौसमी रागहरू गाइन छाडेपछि नेवारको संस्कार पनि लोप भएका छन् ।’ नेवारहरूले जसोतसो लाखे नाच देखाइरहेका छन् । तर त्यसका लागि पनि दक्ष कलाकार नपाएपछि पोखरा र भैरहवामा पढ्न बसेका युवालाई बोलाउनुपरेको स्थानीय बाबुलाल शाक्यले बताए ।

होली संस्कृति त अबिर दल्ने काम मात्रै बाँकी रहेको छ । बाटो नाप्ने पर्व १५ वर्षमा एकपटक मनाइएको ल्याम पुचका बागलुङका अध्यक्ष जय राजभण्डारीले बताए । कतिपय जात्रा लोप नहोऊन् भनेर कलाकार जुटेको समय पारेर मात्र देखाउने गरिएको छ । नेवारी चाडपर्वमध्ये दर्जन बढी जात्रामा ५ जनादेखि ४० जनासम्म कलाकार आवश्यक पर्छ । एउटा विधा जानेको कलाकारले अर्को विधा जान्दैन । ती सबै जात्रा सफल पार्न न्यूनतम सामग्रीसमेतको खर्च हेर्दा बर्सेनि १० लाख बढी खर्च हुने गरेको छ ।

नेवारी समुदायमा चलेका कतिपय जात्रा, परम्परा र नाच संरक्षणमा युवा जुटेका छन् । नेवारी युवाको संस्था ‘ल्याम पुच’ ले केही तालिम र युवा जम्मा गरेर संस्कृतिबारे जानकारी दिने काम थालेको राजभण्डारीले बताए । उनीहरूले १ सय युवाको समूह बनाएका छन् । ती युवालाई आवश्यक पर्दा तालिम सञ्चालन गर्ने उनले बताए । ‘दुई वर्षदेखि कोभिडले मानिस जम्मा हुने अवस्था पनि भएन, नत्र केही तालिम सञ्चालन गर्ने योजना थियो,’ राजभण्डारीले भने, ‘कोरोना संक्रमण कम भयो भने केही काम गर्ने योजना छ ।’

विशेष गरी संस्कृति लोप हुन नदिने गरी केही गर्ने योजना उनले सुनाए । गत चैतेदसैंमा कालीगण्डकीदेखि बागलुङ बजारसम्म बाटो नाप्ने जात्रा गरेको उनले स्मरण गरे । बाटो नाप्ने संस्कृति पनि बागलुङमा झन्डै १५ वर्षपछि मनाइएको थियो । त्यसका लागि नदीदेखि नै सुतेर आफ्नो शरीर बराबर नाप्दै देवीदेवताको पूजा गर्दै यात्रा गर्नुपर्छ । झन्डै १० किमि लामो यात्रा गर्दा ५० युवा सहभागी थिए ।