विश्रामपुर : सपना मरेको क्रान्तिकारीको कथा

त्यही पनि साथीहरूसँग भेटिनेबित्तिकै वा कम्युटरमार्फत सामाजिक सञ्जाल छिर्नेबित्तिकै निरासाले भरिएका लामा-लामा गफ चल्छन् । राजनीतिक मूल्यविहीनता चरमचुलिमा पुगेको वर्तमान अवस्थाप्रतिका गफहरु, ‘तिमीजत्तिको मानिसले राजनीति छोडेपछि यस्तै हुन्छ’ वा ‘हामीजत्तिको मानिसले राजनीति छोडेपछि के कुरा गर्ने’ भन्नेमा गएर टुंगिन्छन् । अनि म अवतार सिंह पाशको सबसे खतरनाक शीर्षकको कविताको ‘सबसे खतरनाक होता हे हमारे सपनोका मर जाना’ सम्झिरहन्छु । र, सोचिरहन्छु हाम्रा सपनाहरु ओइलाउन थालेको समय, जुन विगत एक वर्षमा मात्रै वा भर्खर मात्रै थिएन ।

यिनै ‘ग्लुमी’ दिनहरुमा प्रकाशनमा आएको छ पदम गौतमको उपन्यास विश्रामपुर । जुन “क्रान्तिकारी” भनिने राजनीतिमा किशोर र युवा अवस्था गुजारेको “पुरुष”को नजरबाट (पुरुषको नजर किन भनिएको भन्ने बारेमा समीक्षाको बीचतिर छलफल गरिनेछ) लेखिएको कथा हो । जसले एकसाथ विक्रम सम्बत् २०३० को दशकमा हुर्किँदै गएका राजनीतिक सपना र तीनको अवसानको कथा, नेपाली राजनीति (विशेषगरी वाम राजनीति), तराईमा बाहिरका मानिसहरुको बढ्दो बसाइँसराइँ, र आदिवासीहरु सीमान्तीकरणको प्रक्रियालाई लेखकले रिपोर्टिङ शैलीमा लेखेका छन् ।

उपन्यास तराईको एउटा गाउँमा झापा आन्दोलनपछिका दिनहरुमा गाउँ पसेको पञ्चायती सरकार, सखुवाका रुखको व्यापारमा सरकारको संलग्नता, आफूले झोडा फाँडेर बस्ती बसाउँदा बचाएका सखुवाका रुख र पर्यावरण विनासका बारेमा सरकारसँग आक्रोश र गुनासा एकसाथ गरिरहेका गाउँलेहरुहरुको बीचबाट अगाडि बढ्छ । सरकारप्रति गुनासो गरिरहेका गाउँलेका बीचमा जनमत संग्रहसँगै विभिन्न प्रकारका विचारहरु प्रवेश गर्छन् । साथसाथै प्रवेश गर्छन्, सरकारले गरेका दमनका कथा (छिन्ताङ हत्याकाण्ड, पिस्कर हत्याकाण्ड, नमिता–सुनिता हत्या काण्ड) । जसले समाज परिवर्तन गर्नु पर्ने सवाललाई अझ बलियो बनाउँछन् । त्यसो त गाउँमा सरकारका कुरा मात्रै हुँदैनन्, टुक्रा–टुक्रामा विभाजित कम्युनिस्टहरु पार्टीहरु, उनीहरुले गाउने क्रान्तिकारी गीत र चर्का भाषण र बीपीको मृत्युपछि अलमलिएको कांग्रेसका विषयमा गाउँलेहरु छलफल गरिरहन्छन् ।

गाउँमा बढ्दै गरेको नयाँ विचारलाई विद्यालयको स्थापनाले झन मलजल गरिदिन्छ । विद्यालयमा बिस्तारै नयाँ विचार बोक्ने वामपन्थी विद्यार्थीहरुका विचारोत्तेजक भाषण र गीत सँगसँगै गाउँमा नयाँ मानिसहरुको आगमनले विद्यालय र गाउँको वातावरण गर्मिलो बनाइरहन्छन् । त्यही गर्मिलो विद्यालयको वातावरणमा हुर्किएको एउटा किशोर आफ्नो एसएलसीको रिजल्टसँगै ४६ सालको जनआन्दोलनको समय सुरु हुनै लाग्दा काठमाडौं आइपुग्छ । जब विक्रम सम्बत् २०४६ सालको राजनीतिक आन्दोलन सफल हुन्छ, बिस्तारै पछि प्रगतिशील क्रान्तिकारी सपनाहरु मुर्झाउन थाल्छन् ।

राजनीतिको केन्द्रीय तहबाट भएको क्षयीकरणलाई लेखकले भँगेरीको गुणः पतनको सुरुङ उपशीर्षक दिएका छन् । जुन राजनीतिको केन्द्रीय तहमा मात्रै हुँदैन, स्थानीय तहसम्म फैलिँदै जान्छ र हिजो समानताका गीत गाउने र नारा लगाउनेहरु असमानतालाई निरन्तर कार्यान्वयनमा गर्दै लैजान्छन् ।

क्रान्तिकारी सपना मुर्झाउँदै गर्दा अर्को राजनीतिक पार्टीले भूमिगत राजनीति सुरु गर्छ, केही क्रान्तिकारी त्यता लाग्छन् केही बीचमा नै छुट्छन् । विश्रामपुरको पात्र सहरतिरै छोडिन्छ । २०४६ सालको जनआन्दोलन भन्दा अगाडि मिहीन रुपमा लेखिएका उपन्यासका विषयवस्तुहरु ४६ सालपछिका सन्दर्भमा भने टिपनटापनका रुपमा रहेका छन् । लोकतन्त्रको स्थापनापछि गाउँका आदिवासीको सीमान्तीकरण रोकिँदैन बरु झन् सघन बन्दै जान्छ ।

बिस्तारै नागरिकता र जग्गाको धनीपुर्जाले जीवनको मूल्यांकन गर्न थालेपछि आदिवासीहरुको जीवन थप उजाडिँदै जान्छ । बसाइँ सरेर आउने टाठाबाठा राजनीति गर्नेहरुले आदिवासीमाथि जे गर्दा आफू फाइदा हुन्छ त्यही गर्छन् । कहिले उनीहरुको नाममा बस्ती बनाउँछन्, कहिले सोही बस्तीमा खोलो हुलेर बगर बनाइदिन्छन् । उपन्यासको अन्तिमतिर आउँदा लेखकले विश्रामपुर सुकुम्बासी बस्तीको निर्माण र उक्त बस्ती उजाडिएको सन्दर्भ जोडेर सीमान्तीकृत समुदायलाई सुकुम्बासी बनाउने प्रक्रियालाई जोडेका छन् ।

उपन्यासको ठूलो भाग एउटा विशेष गाउँले ओगटेको छ । तर, कथा पढ्दा लाग्छ उक्त गाउँमा केही नाटकीय जीवन भएका महिला र थारै सन्दर्भमा बाहेक उक्त गाउँ पुरुषहरुले मात्रै भरिएको गाउँ हो । अर्थात् महिलाका दैनिक जिन्दगी उपन्यासको पात्रको सायद चासोको विषय होइन । यतिसम्म कि गाउँमा भूमिगत राजनीतिमा संलग्न भएका नेताहरुको बाक्लो उपस्थिति र विद्यालयमा लामा–लामा आन्दोलन भए पनि विद्यालयका छात्राहरुले ‘कमरेड’ भनेको के हो भन्ने नबुझेका सन्दर्भ उपन्यासमा छन् ।

समाचार लेख्ने शैलीमा लेखिएको भएर होला उपन्यासमा तथ्यहरुको मात्रा धेरै र कल्पनाशीलताको मात्रा निक्कै कम छ । कयौँ ठाउँमा इतिहासका सन्दर्भ र व्यक्तिहरुलाई जस्ताको त्यस्तै राखिएको छ । कथालाई लामो समयको फ्रेममा हालिएको हुँदा उठान गर्न खोजेका विषयहरु छरिएका छन् । कतिपय सन्दर्भ अपूर्ण छन्, कति नराखेका भए पनि हुने सन्दर्भहरु जोडिएका छन् । त्यसैगरी विश्रामपुर किताबको कभर पेजमा जुन स्पष्ट तस्बिर छ, उपन्यास पढ्दा उक्त तस्बिर धुमिल-धुमिल देखिन्छ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा, केही वर्षयता केही आलोचनात्मक चेत भएका मानिसहरुले ‘राजनैतिक मूल्यको ह्रास भइरहँदा किन धेरै मानिस चुपचाप छन्’ भन्ने अर्थ लाग्ने विषयमा बारम्बार प्रश्न उठाइरहेका छन् । यो उपन्यासले देशका परिवर्तनकारी दलहरूभित्र राजनीतिक मूल्यविहीनता मौलाएको अहिले वा गत वर्षदेखि नभई निकै अगाडिदेखि भएको तथ्यलाई आख्यानको कलेवरमा प्रस्तुत गर्छ ।