क्यानभासभन्दा ठूला ‘चित्र’

उनलाई यसरी हिँडेको देखेर कोही भावुक भएर हेर्थे त कोही हाँस्थे । मनीषलाल भने आफ्नो हुलिया र गतिविधिप्रति दर्शकको प्रतिक्रिया मनमनै ‘नोट’ गरिरहेका हुन्थे । उनी हिँड्दै थिए, बाटोमा पसल थापेकी एक वृद्धा आइन् र उनलाई २० रुपैयाँ थमाउँदै भनिन्, ‘कठै बरा !’

खासमा चित्रकार मनीषलाल यस्तो पहिरन र गतिविधिबाट कला प्रदर्शन गरिरहेका थिए । तर, उनलाई हेर्ने अधिकांशले कला प्रस्तुति भनेर पत्तो पाएनन् । बरु उनको वास्तविक अवस्था सम्झिएर भावुक बने । ‘दर्शकले वास्तविक ठानेनन् भने पर्फमेन्स आर्ट सफल हुँदैन,’ मनीष भन्छन्, ‘दर्शकले जीवन्त ठाने र कलाकारले प्रस्तुत गर्न खोजेको भावना एकाकार गरे मात्रै कलाकार सफल हुन्छ ।’ उनको प्रस्तुतिसँग दर्शक भावनात्मक रूपमा जोडिएकैले उनलाई सडकमा हेर्ने कतिले मौखिक संवेदना दिए त कसैले गरिब सम्झेर हातमा पैसा थमाइदिए ।

एक साताअघि विशालबजारबाट इन्द्रचोक हँुदै इतुम्बहालसम्म सेतो पहिरनमा हिँड्दा मनीषका साथ अन्य कलाकार पनि थिए । सलिल सुवेदी, चे शंकर, सरोज अर्याल, सन्दीप डंगोललगायत नाट्य कलाकार उनलाई साथ दिइरहेका थिए ।

‘म मेरा धेरै कुरा चित्रबाटै भन्छु तर जुन चित्रकलाले भन्न सक्दैन, त्यसलाई पर्फमेन्स आर्टबाट पूरा गर्छु,’ मनीषले भने । पर्फमेन्स आर्टमा समूहगत रूपमा पनि कला प्रदर्शन वा सहकार्य गर्न सकिने उनले बुझाए ।

पर्फमेन्स आर्ट (प्रतिस्थापन कला) ललितकलाकै एक विधा हो । रंगमार्फत क्यानभासमा व्यक्त गर्न नसकिने अभिव्यक्तिलाई कलाकारहरूले ‘पर्फमेन्स आर्ट’ मार्फत पस्किन थालेका छन् । एक दशकयता नेपाली कलामा फरक माध्यमबाट कला पस्किने प्रवृत्तिमध्ये पर्फमेन्स आर्ट एक हो ।

हालै त्रिभुवन विमानस्थलमा यूएस बंगला जहाज दुर्घटनामा ४९ जनाको ज्यान गयो । त्यो घटनाले उपत्यकावासीलाई दु:खी बनाइरहेको थियो । त्यही बीचमा मनीषलाई मातृशोक पर्‍यो । आमा गुमाउनुको पीडा र संवेदनाले उनको मन थामिएन । ‘कहाँ पोख्ने त पीडा ? मैले पर्फमेन्स आर्ट रोजें,’ उनले भने । मनीष समसामयिक कलाकार हुन् । मनका बह पोख्न उनलाई सबैभन्दा सजिलो लाग्ने चित्रकला हो । यस पटक आफ्नो बीभत्स मनलाई क्यानभासमा सजाउन मन लागेन उनलाई ।

‘किरियापुत्रीको भेषमा हिँड्दा मैले थुप्रै मान्छे भेटें, उनीहरूको भावना बुझें, क्यानभासमा चित्र कोरेको भए त्यो मौका पाउँदैनथँे,’ उनले सुनाए । त्यसरी हिँड्ने क्रममा मनीषलाई मानिसले विभिन्न भाव र दृष्टिले हेरे । कतिले संवेदना व्यक्त गरे भने कतिपयले पैसा दिएर सहयोगी भाव व्यक्त गरे । उनले यसरी संकलित रकममा केही थपेर तिनै वृद्धाको हातमा थमाइदिए, जसले उनलाई सबैभन्दा पहिले पैसा दिएकी थिइन् ।

कतिलाई पर्फमेन्स र पफमिङ आर्ट उही हो भन्ने भ्रम छ । कलाकार सलिल सुवेदीका अनुसार पर्फमेन्स आर्ट कलाकारको व्यक्तिगत धारणा हो, जसलाई उसले विभिन्न शैली अपनाएर स्वयं आफैं प्रस्तुत भई अभिव्यक्त गर्ने प्रयास गरिरहेको हुन्छ । ‘पफमिङ आर्टमा अभिनय हुन्छ । पर्फमेन्समा अभिनय मात्रै होइन, व्यक्तिको आफ्नै धारणा अभिव्यक्त हुन्छ,’ सुवेदी भन्छन् ।

पर्फमेन्स आर्टमा अहिले मनीषसँगै सलिल, सुजन चित्रकार, सुन्दर लामा, अनिल सुब्बा, सविता डंगोल, पृथ्वी श्रेष्ठ, सौरगंगा दर्शनधारीलगायत कलाकारको जमात नै छ । उनीहरू पर्फमेन्स आर्टमार्फत क्यानभासमा पूरा हुन नसकेका अभिव्यक्ति दिने गर्छन् । सिर्जना फाइन आर्ट कलेजमा पढाउने मनीषले पर्फमेन्स आर्टलाई न्यु मिडियाअन्तर्गत राखेर पढाइरहेका छन् । त्यस्तै, सुजन चित्रकारले काठमाडौं विश्वविद्यालयमा पर्फमेन्स आर्ट नभनिए पनि विद्यार्थीको चाहनाअनुरूप कार्यशाला गरिँदै आएको बताए ।

यस्तो प्रस्तुतिले दर्शकको अभिमत तुरुन्तै आफूप्रति आकर्षित गर्न सकिने कलाकार अस्मिना रञ्जित बताउँछिन् । उनले पर्फमेन्स आर्टबाटै आफ्नो बेग्लै पहिचान स्थापित गरेकी छन् । राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक क्षेत्रका विकृतिको उनी पर्फमेन्स आर्टमार्फत विरोध गरिरहेकी हुन्छिन् ।
सुन्दर लामाको झुकाव अहिले पर्फमेन्स आर्टतिरै बढी छ । उनी नाटक, चित्रकला, कविता, संगीतलगायत कलाका विभिन्न पक्षसँग जोडिएर कला प्रस्तुत गर्न चाहन्छन् । केहीअघि उनले सर्वनाम थियटरमा नाटक देखाए । जुन पर्फमेन्स आर्टसँग मिल्दोजुल्दो थियो । ‘पर्फमेन्स आर्टलाई थियटर, संगीत, कलासँग जोड्न सकिन्छ,’ उनी भन्छन् ।

सुन्दर यो कलाबाट आफूलाई चित्त नबुझेको भावना प्रस्तुत गर्न सजिलो हुने ठान्छन् । मन नपरेका कुरा र चित्त नबुझेका व्यक्तिले स्वतस्फुर्त शारीरिक हाउभाउबाट भन्ने शैली नै पर्फमेन्स कला भनेर सुन्दरले बुझेका छन् । चित्रकलामा घुमाउरो तरिकाले विषय बुझाउन खोजिन्छ भने पर्फमेन्स कला सिधा हुन्छ ।

चित्रकार सविता डंगोलले अहिलेसम्म १५ पटकभन्दा बढी पर्फमेन्स आर्ट प्रस्तुत गरिसकेको बताइन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तरमा उनले पर्फमेन्स आर्टमै शोधपत्र तयार पारेकी थिइन् । ‘क्यानभासमा बाँधिएर कलाको कल्पनाशीलता भर्ने काम गरिन्छ भने पर्फमेन्समा वास्तविकता हुन्छ र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता हुन्छ,’ सविता भन्छिन्, ‘पर्फमेन्स आर्ट जोसुकैले गर्न सक्छ ।’

अन्तर्राष्ट्रिय कला जगत्मा पर्फमेन्स आर्ट व्यावसायिक बन्दै गएको उनले बताइन् । विदेशमा टिकट काटेर पर्फमेन्स आर्ट हेर्न आउने चलन छ । त्यस्तै, सिडी बनाएर बजारमा बेच्ने गरिन्छ । नेपालमा भने खुला स्थानमा नि:शुल्क देखाइने गरिन्छ । सविताले केही साताअघि पर्फमेन्स गर्दा समाजमा अन्धविश्वासले जरो गाडेको बोक्सी कुप्रथाविरुद्ध गरेकी थिइन् । काला आँखालाई थिम बनाएर उनले त्यो भाव प्रस्तुत गरेकी थिइन् ।

‘समाजका यस्ता मुद्दा चित्रमा उठाउँदा अपूर्ण हुन सक्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘पर्फमेन्स गर्दा प्रभाव छिट्टै पार्न सकिँदो रहेछ ।’ बोझिलो र जटिल मुद्दालाई पनि पर्फमेन्समार्फत देखाउन सजिलो हुने भएकाले यो विधाले अझै धेरै कलाकारलाई आकर्षित गर्न सक्ने सविता ठान्छिन् ।