म मोक्ष नपाएकी ‘मुवाहजुर’

आफ्नो अनुभव–अतिततिर फर्की हेर्दा सोच्छु– नाटकमा अभिनय गर्नु मेरा लागि दैनिक काम र जीवनबाट फरक केही गर्नु मात्रै थियो, रमाइलोका लागि । आफूले निर्वाह गरेका कुनै पनि पात्र सायद पूर्णतया महसुस र चरितार्थ गर्न सकेको थिइनँ भन्ने लाग्छ । यस मानेमा आफ्नै संस्मरणबाट पनि मलाई सायद बाहिर निस्कनु थियो, त्यसमा डुब्नु थिएन ।

‘विमोक्ष’ मा भने मैले पहिलोपटक मुवाहजुरको भूमिकालाई आत्मसाथ गर्ने प्रयास गरेँ । यस अर्थमा कि यो मलगायत धेरै महिलाको भोगाइको कथा हो, जो बाहिरबाट हेर्दा समृद्ध र भरिपूर्ण भए पनि आफूलाई रिक्त महसुस गर्छन् । लैंगिक र जातीय विभेदले समाजलाई अहिले पनि यसरी जकडेको छ, जसले मानिसलाई खुम्चिन र स्व–अस्तित्वमाथि प्रश्न गर्न बाध्य बनाउँछ ।

१० वर्षको अन्तरालमा समाजमा विद्यमान संरचना, विभेदलाई प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष देख्दा, सुन्दा, भोग्दा, महसुस गर्दा र बुझ्दा थोरै परिपक्वता निश्चय नै आएको छ । ‘विमोक्ष’ ले उठान गरेको मुद्दा जातीय, वर्गीय र लैंगिक विभेद हुन् । यसविरुद्ध विभिन्न माध्यमबाट निरन्तर आवाज उठे पनि आमूल परिवर्तन भने आएको छैन । तर, मलाई भने यी बाह्य विभेदले ल्याउने आन्तरिक पीडा, लाचारी, मानसिक तनाव र दुई मुख्य पात्रको आफूभित्र विद्यमान द्वन्द्व नाटकको सबैभन्दा सबल पक्ष लाग्छ ।

प्रत्येक मानिसको अनुभव र बुझाइ फरक हुन्छ । मेरा लागि मुवाहजुर अर्थात् रश्मिदेवी अपरम्परावादी हुनु र यस पात्रले समाजमा स्थापित मूल्य–मान्यतालाई भत्काउने सामर्थ्य राख्नु नै नाटकको मुख्य आकर्षण थियो । सामान्य तवरमा शैक्षिक र आर्थिक रूपमा सबल हुनु नै महिला स्वतन्त्रताको मानक मानिन्छ, महिलावादले पनि यी दुई विषयको वकालत गर्छ । तर, यी दुवै पक्षमा सबल हुँदैमा के महिला साँच्चै स्वतन्त्र हुन्छिन् त ?

सबैभन्दा ठूलो लडाइँ त उनीहरूको आफ्नो स्पेससँग हुन्छ । पहिले बाबु अनि श्रीमान् र त्यसपछि छोराहरूको संरक्षणमा रहन बाध्य महिलाको घर भन्नु नै जिउँदो रहँदाको शरीरभन्दा बाहेक केही होइन भन्ने मलाईजस्तै धेरैलाई लागेको हुन सक्छ । यस्तोमा वर्ग र सम्पन्नताको आधारमा कसैको जीवन–मापन गर्न सकिन्न । कैयौंपटक सामाजिक, शैक्षिक, आर्थिक रूपले सीमान्तीकृत भनिएका महिलासँग बहसमा सरिक हुँदा मैले आफ्नो जन्म र कहलिएको प्रिभिलेजलाई हीनताबोधका रूपमा स्विकार्न बाध्य भएकी छु । त्यसबेला सरापेको छु आफूलाई किनकि मेरो कथा, मेरो भोगाइ कुनै कथा नै होइन, कुनै भोगाइ नै होइन भन्ने बोध गराइन्छ ।

मुवाहजुर अर्थात् रश्मिदेवीको चरित्र चित्रण गर्दा मैले धेरै तवरमा आफू स्वयम्लाई नियाल्ने मौका पाएँ । यति मात्रै नभई कथा पढ्दा आफूले बुझेको, आफूलाई लागेको विषयमाथि नाटक लेख्दा घिमिरे युवराजले र मञ्चनक्रममा निर्देशक प्रवीण खतिवडाले कसरी परिकल्पना गरे, त्यो विषयमाथि प्रशस्त छलफल हुनेगर्थ्यो । लामो समयदेखि नाटकमा लागेका लेखक, निर्देशक, सह–कलाकार पवित्रा खड्का र सागर कामीसित सहकार्य गर्न पाउनु एउटा सुखद अनुभव–अनुभूति थियो । अनि त्यो सिक्ने मौका पनि थियो । ‘मलाई लाग्छ, यो समाजमा हामी स्वास्नी मानिस र दलितको जीवन उस्तै पीडादायी छ,’ ‘विमोक्ष’ मा मुवाहजुरले बोल्ने यो संवादलाई विभिन्न कोणबाट बुझ्ने प्रयास भयो । रिहर्सलका क्रममा आफूले देखे–भोगेका विषयमाथि बहस हुने गर्थ्यो । नाटकमा पात्रहरूबीच आउने कन्फ्लिक्टमा प्रेम कतै हराएको छ । यसको परिभाषा के हो ? के यो केवल आडम्बर र ढोंग हो ? प्रेम सम्भव छ कि वर्जित ?

उच्च ओहदाका आर्मी अफिसरकी श्रीमती सम्पन्नता, रवाफको आडम्बरमा कस्तो विवश र नीरस जीवन जिउन बाध्य छिन् ? श्रीमान् र घरमा आउने अन्य पुरुषबाट हिंसामा पर्दा पनि परिवारको प्रतिष्ठा, हुर्कंदै गरेका छोरीहरूको संरक्षणका निम्ति राजीखुसी परिवार सम्हाल्न बाध्य छिन् । उनका लागि जागिरबाट बिदामा कहिलेकाहीँ घर आएका श्रीमान्को सामीप्य पति कम, छोरीहरूका पितामै सीमित छ । श्रीमान् बाँचुन्जेल भावनात्मक सम्बन्धको अभाव र मृत्युपश्चात् उनको बाह्य वैवाहिक सम्बन्धबारे जब उजागर हुन्छ, एक महिलाको स्वाभिमान अनि हृदयमाथि कस्तो असह्य चोट पुग्छ होला ?

यस्ता घटना समाजमा नभएका होइनन्, तर कहिल्यै यी विषयमा खुलेर चर्चा हुँदैन । यस्तोमा कुनै एकल महिलाले सामाजिक संरचना अनि त्यसका मूल्यमान्यता भत्काएर स्वच्छन्द भई निर्धक्क जीवनको नयाँ सुरुवात गर्न पाउँछे कि पाउँदिन ? प्रेममा समर्पित हुने स्वतन्त्रता उसलाई छ कि छैन ? कि फेरि पनि त्यही पीडक सम्झेर जीवनयापन गर्न बाध्य हुन्छिन् ? एकल जीवन बिताएर त्यागको प्रतिमूर्ति बनी महान् कहलिने जातले स्वतन्त्रताका लागि विद्रोह गर्नु कत्ति सम्भव छ ? आफ्नै घर, परिवार, आमाबाबु, छोराछोरीले त यस्तो विद्रोहलाई सहजै स्विकारेको पाइँदैन भने यस्ता महिलाप्रति समाजको दृष्टिकोण कस्तो हुँदो हो ? यो समाजमा श्रीमती मरेकी एकल पुरुषका लागि ‘प्रेम’ वर्तमानको अधबैंसे जवानी अनि बूढो भविष्यको आवश्यकता हो भने त्यही उमेरकी अधबैंसे महिलाका लागि किन असहज, किन वर्जित ?

भनिन्छ– एभ्रिथिङ इज फेयर इन लव एन्ड वार । जीवनको उत्तरार्द्धका स्मृतिहरूमा कमल घिमिरेको सम्झना अनि उसैको पर्खाइमा बाँचिरहेकी मुवाहजुरलाई जब दीप दर्नालले दोषारोपण गर्न थाल्छ, त्यसपछि सोच्न बाध्य भइन्छ– के त्यो साँच्चै प्रेम थियो कि केवल भावनात्मक अनि शारीरिक आवश्यकता ? जुन समाजमा महिलाको शरीरमा छिटो आउने परिपक्वताकै कारण छोराहरूको विवाह सक्दो कम उमेरकी केटीसँग गर्ने चलन अझै व्याप्त छ, त्यही समाजमा एक परिपक्व महिलाले आफूभन्दा आधा उमेरको केटोसँग प्रेम गर्दा त्यसमा प्रश्नचिह्न किन उठ्छ ? के यो असम्भव हो कि बिलकुल अस्वाभाविक ? या धृष्टता ?

पुरुषहरूको तुलनामा महिलाहरू मानसिक रूपले सधैं बलियो अनि आँटिला लाग्छन् भन्ने मेरो मान्यता ‘विमोक्ष’ पश्चात् झन् बलियो भएको छ । जब मानिस हीनभावनाबाट ग्रसित हुन्छ तब कमजोरी लुकाउन ऊ अरूमाथि दोषारोपण गर्न थाल्छ । यो महसुस गर्न सकिन्छ दीप दर्नालको ‘मुवाहजुर’ प्रतिको अपमानजनक व्यवहार र कटाक्षबाट । कर्णेलको बन्दुकको गोलीभन्दा केही कम छैनन् दर्नालका बचन । ‘नआउनु थियो आएँ, हजुरलाई देखेँ, अब पुग्यो,’ २० वर्षको अन्तरालमा मुवाहजुरको उमेरसँगै आएको शारीरिक परिवर्तनलाई ऊ स्विकार्नै सक्दैन । यो अन्तरालमा आफू पनि रिसर्चरको रूपमा स्थापित भइसकेको त्यो अधबैंसे पुरुषलाई जवानीमा गल्ती गरेको महसुस हुन्छ सायद ।

फेरि पुरुष भनिने जात कहिले पो आफूलाई अशक्त, कमजोर र बूढो मान्न तयार होला ? पितृसत्ताले पुरुषलाई सधैं प्रोटेक्टर र प्रोभाइडरका रूपमा स्थापित जो गरेको छ । जवानीमा परिपक्व महिलाको प्रेममा लिप्त कमल घिमिरेको प्रेम निःस्वार्थ थियो भन्ने मान्न सकिन्न । सायद त्यो आवश्यकता थियो, गुमाउनु केही थिएन । हो दीप दर्नालले जातीय विभेदका कारण भोग्नुपरेको समस्या र पीडाको भयंकर गाथा छ, सत्य लुकाएर अस्तित्वहीन जीवन बाँच्नुको बेग्लै संघर्ष छ । तर, आफूलाई सहज हुन्जेल रश्मिदेवीको निःस्वार्थ प्रेममा डुबेको दीप दर्नालमा कतै आत्मग्लानि पनि छ । ‘कसरी चिन्ने माया थियो कि थिएन भन्ने ? भ्रम नै सही, महसुस थियो उनी मेरी हुन् भन्ने,’ एक अल्लारे केटोमा भएको यस दुविधा कतै आदत मात्रै पो बन्न पुगेको थियो कि ?

मेरो बुझाइमा रश्मिदेवीको प्रेम निःस्वार्थ छ । यदि त्यो शारीरिक तृष्णा मात्रै रहन्थ्यो भने श्रीमान् छँदै ऊ परपुरुषसँग अनैतिक सम्बन्ध राख्न सक्थी । तर, त्यो अन्य केहीभन्दा पनि एउटा भावनात्मक आवश्यकता थियो । सहारा र आफूलाई सम्हाल्न एउटा काँधको दरकार, टुटेर विक्षिप्त भएको अवस्थाको खाँचो । त्यहाँ कमल नभई जुनसुकै वर्ग, लिंग र जातको अरू कोही हुन्थ्यो भने त्यो नै सहारा हुन्थ्यो सायद । यदि परिस्थितिले निम्त्याएको यस किसिमको सम्बन्ध गलत हो भने गल्ती दुवैको हो । एक परिपक्व महिलाले मात्रै सबै किसिमको जिम्मेवारी बोध गर्नुपर्ने र उत्तिकै भागीदार उमेरले तुलनात्मक रूपमा अपरिपक्व पुरुष दुविधामा किन ? सामाजिक मूल्य, मान्यताविरुद्ध संघर्ष यथावत् छ, तर त्योभन्दा पनि ठूलो संघर्ष प्रत्येक मानिसभित्र लुकेको आन्तरिक द्वन्द्व हो । यसबाट ‘विमोक्ष’ पाउन कत्ति सजिलो होला ?

मैले नाटकमा निर्वाह गरेको चरित्रप्रतिको मेरो बुझाइ यस्तैयस्तै रह्यो । यदाकदा चित्त नबुझेको भने होइन– प्रेममा समर्पित एक महिलाले माया अनि सामीप्यको खातिर आफ्नो स्वाभिमान कुल्चेर दयाको पात्र भई कति गिडगिडाउनुपरेको ? कैयौंपटक ‘अब त अत्ति भयो, म भन्दिन यो संवाद’ भनी जितेरै छाडेँ । हरेकपटक कम्फोर्ट जोनबाट निस्केर नयाँ मानिससँग सहकार्य गर्दा केही तीता–मिठा अनुभव हुन्छन् । ‘विमोक्ष’ को रिहर्सल र नाटक मञ्चन अवधि सम्झिने हो भने सबै अनुभव सुखद रह्यो । मैले गर्दा सह–कलाकारहरूको समेत प्रस्तुति बिग्रिन्छ कि भन्ने डर सधैं लागे पनि प्रतक्ष्य–अप्रत्क्ष्य सबैबाट सधैं हौसला पाएँ, जसले गर्दा काम गर्न सहज भयो । प्रत्येक दर्शकले व्यक्तिगत रूपमा त्यसलाई बुझे र साक्षात्कार गरे । अपवादका रूपमा आएका केही समीक्षामा जातीय र वर्गीय विभेदको मात्रै कुरा आउँदा महिलाका विषय अझै ओझेलमा पर्दारहेछन् भन्ने महसुस गरेँ ।

‘विमोक्ष’ ले दर्शकबाट पाएको मायालाई आत्मसाथ गरेकी छु । अनि ‘विमोक्ष’ नै मैले अभिनय गरेको अन्तिम नाटक हुनेछ भन्ने निधो पनि गरेकी छु ।