प्रसंग सुरु हुन्छ एउटा अविस्मरणीय नौका यात्राबाट । हामी टीकापुर साहित्य महोत्सवमा जाँदै थियौं । बाटामा यात्राको अद्भुत अनुभव गर्ने अवसर जुर्‍यो । त्यो थियो कर्णालीमा नौका विहार । त्यो दिन कर्णालीको कञ्चन पानीमा आकाशको छाया हेर्दै हामीले लगभग २४ किलोमिटर पार गर्‍यौं । हावासँग लय मिलाउँदै । लहरसँग मित लगाउँदै । कञ्चन नदीमा नौकाविहारको आनन्द के भने, मन नदीजस्तै कञ्चन हुन्छ । छातीभित्र लहरहरू उठ्छन् अनोकौं । सपना नाच्छन् मनमा र त्यसको रङ देखिन्छ आँखामा । त्यो दिन ठ्याक्कै त्यस्तै भयो, हामी कर्णालीमाथि पानीजस्तै बहकिँदै थियौं र मन नाच्दै थियो छमछम ।

जसै नौका अगाडि बढ्दै गयो, हाम्रा भावहरू खुल्दै गए । किनभने साथीहरू बेल्न चाहन्थे बेलगाम । लगभग ५ घण्टाको त्यो यात्रामा हामीले दर्जनौं विषयमा कुराकानी गर्‍यौं । त्यसमध्येका मुख्य विषय थिए ब्रह्माण्ड, किताब, कथा र त्यसभित्र कुँदिएका पात्रहरू । जब कुराकानी किताब र कथामा आइपुग्यो, मेरो मन उड्न थाल्यो अतीततिर । र, मन उड्दैउड्दै गएर स्वयं मैले पढेका कितावहरूको सप्तरंगी बगैंचामा थपक्क बस्नपुग्यो, जहाँ मुस्कुराउदै थिए मेरा मनपसन्द महानायकहरू– देवकीनन्दन कृष्ण र प्रिय मित्र पावेल कर्चागिन ।

...

म आठ वर्षको हुदो हुँ । एक दिन मेरा साना औंलाले थाम्न नसक्ने मोटो पुस्तक पल्टाउँदै पिताजीले भन्नुभयो, ‘यो महाभारत हो छोरा । यो ग्रन्थका रचनाकार हुन् महर्षी वेदव्यास ।’ त्यति भनेर बुबाले संस्कृतको एउटा श्लोक गाउनुभयो । सायद त्यो थियो– ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्’ । उहाँ संस्कृत पढ्नुहुन्थ्यो । तर, ब्राह्मी भाषा नजानेकामा उहाँलाई खेद थियो । पिताजीले भारी स्वर बनाउँदै भन्नुभयो, ‘वेदव्यासले यो ग्रन्थमा सर्वप्रथम एक लाख श्लोकहरू लेखे । त्यसपछि कथाका उपाख्यानहरूलाई हटाई चौबीस हजार श्लोकहरूको भारत काव्य बनाए । श्लोकरचनामा वेदव्यासको गति वायुझैं तीव्र थियो । उनी भ्रमण गर्थे र श्लोक रच्थे । उनले आफ्नो जीवनमा साठी लाख श्लोकहरू रचना गरे, जसमध्ये तीस लाख श्लोकहरू देवलोकमा, पन्ध्र लाख श्लोकहरू पितृलोकमा, चौध लाख श्लोकहरू गन्धर्वलोकमा र एक लाख श्लोकहरू मनुष्यलोकमा लेखिएका थिए ।’

पिताजीले सुनाउनुभयो, ‘महाभारतमा आउने १८ अंकका संयोगहरू । जस्तो महाभारतको युद्ध अठार दिन चल्यो । त्यो युद्धमा सहभागी दुवै पक्षका सेनाहरूको संख्या अठार अक्षौहिणी थियो । युद्धका प्रमुख सूत्रधार थिए अठार जना । महाभारत अठार पर्वमा विभक्त छ । श्रीमद्भगवद्गीतामा छन् अठार अध्याय ।’

अठार अंकको यस्तो अद्भुत संयोग सुनेर मेरो मन चञ्चल भयो ।

९ वर्षको उमेरमा मैले महाभारतको पहिलो पाठ आद्योपान्त सिध्याएँ । जसै पहिलो पाठ सकियो, म त्यसका पात्रहरूबाट सम्मोहित भएँ । अद्भुत लागे पात्रहरू । मेरा लागि सबैभन्दा बेजोड थिए– भीष्मपितामह । जब म उनको अनुहार कल्पना गर्थें, मेरोअघि तेजमय सूर्य झलमलाउँदै उपस्थित हुन्थ्यो । तर, युधिष्ठिरलाई मैले कहिल्यै मन पराइनँ । मलाई भीमसेनको शरीर भद्दा लाग्थ्यो । नकुल र सहदेवप्रति मेरो धेरै चासो थिएन । तर, अर्जुनसँग भने मेरो सानोतिनो दोस्ती नै भयो । अर्जुन, देवराज इन्द्रद्वारा सिञ्चित कुन्ती एवं पाण्डुका पुत्र थिए । एक अतुलनीय धनुर्धर । अर्जुन महाभारतका यस्ता पात्र थिए, जसले स्वयं श्रीकृष्ण र महाभारत दुवैलाई अम्मर बनाइदिए । अर्जुन नभएका भए महाभारत अधुरो हुन्थ्यो, श्रीकृष्ण अधुरो हुन्थे र कर्णको अस्तित्व कुरुक्षेत्रमा त्यसैत्यसै बिलाउँथ्यो ।

महाभारतमा मैले सबैभन्दा धेरै माया गर्ने पात्र थिए द्रौपदी र कर्ण । त्यो बेला द्रौपदी मलाई आमाजस्तै लाग्थिन् । प्यारी र ममतामयी । कर्ण लाग्थ्यो मेरो दाइजस्तो । स्पष्ट, सफा र दृढ । मेरा माता–पिता दुवै कर्णको प्रसंग आउँदा आँसु झार्थे । किनभने उनीहरू कर्णमाथि अन्याय भएको ठान्थे । मैले पछि बुझें, कर्णको निर्माण नै अन्याय सहन भएको थियो । त्यसो त, के एकलव्यलाई अन्याय भएको थिएन ? अम्बालाई अन्याय भएको थिएन ? द्रौपदीमाथि अन्याय भएको थिएन ? यस्ता अनेक श्रापित पात्रहरूले भरिएको छ– महाभारत । जो त्यति भीषण श्रापका लागि किञ्चित् पनि अभिशप्त थिएनन् । यद्यपि ती पात्रहरू यसकारण अमर छन् कि उनीहरू अन्याय सहेरै पनि जीवन्त छन् । महाभारतको कुरा गर्दा छुटाउनै नहुने कुरा के भने, मेरा लागि महाभारतका श्रेष्ठतम पात्र थिए– श्रीकृष्ण, जो थिए मेरा महानायक ।

...

तर, जब ०४१ साल आयो, समय एकाएक बदलियो । म ज्ञानी केटोबाट लहडी किशोरमा फेरिएँ । मनमा कृष्णभन्दा धेरै गोपिनीहरू आउन थाले । त्यतिखेर म संखुवासभाको कुनै एकान्त गाउँमा पढ्दै थिएँ । साधारण थियो जीवन । स्कुल जाने र बिदामा गाई–बाख्रा चराउने । छुट्टीमा कालिज खेद्ने र मनमौजी कल्पनामा रमाउने । बिस्तारै भन्न लाज हुने सपनाहरू देख्न सुरु भएको थियो र मन पर्ने किताब थिए युधीर थापा र प्रकाश कोविदका उपन्यास । त्यसैताका धरान कलेजबाट घर फर्किंदा दाइले केही किताब साथमा ल्याए । तिनैमध्येको एउटा किताब थियो– ‘अग्निदीक्षा’ ।

मैले ‘अग्निदीक्षा’ एक वर्षभित्र लगातार दुई पटक पढेँ । जब मैले पहिलो पटक पहिलो पृष्ठ पढेँ, लाग्यो त्यो पादरी भासिलीको पिठोमा सुर्ती मिसाउने बदमास केटो मै हुँ । अर्थात् पावेल कर्चागिन । मलाई लाग्यो निकोलाई आस्त्रोभस्कीले ‘अग्निदीक्षा’ मेरै लागि लेखेका हुन् ।

सुरुमा यो किताब पढ्दा मैले प्रेमका कथाहरू खोज्दै पढेँ । कथाभित्र आउने अनेकौं बान्कीका प्रेम र यौन कामनाहरूले मलाई लगातार तान्थे र मख्ख पार्थे । तर, दोस्रो पटक अग्निदीक्षा पढ्दा कुरा अर्कै फेला पर्‍यो । त्यहाँ प्रेमभन्दा धेरै सपना थिए । समयको तुफानभित्र लोहाजस्तो थियो जीवन । क्षणक्षणमै मान्छेसँग पौठेजोरी खेल्न आउने अप्ठ्याराहरू थिए । र, थिए ती अप्ठ्याराहरूसँग जुध्न ठिक्क परेर बसेका तेजस्वी युवाहरू । सन् १९३०–१९३४ (पुस्तक लेखनको समय) को सोभियत समय नै त्यस्तै थियो कि युवा कम्सामोलहरूको संघर्षलाई सोभियत कथाबाट अलग गर्नु असम्भव थियो । त्यसैले त्यहाँ थिए– युवा बोल्सेभिकहरू, जो क्रान्तिलाई जोगाउन निरन्तर संघर्ष गर्थे । निश्चय नै प्रेम गर्थे, तर त्योभन्दा धेरै युद्ध, चिसो र भोकमरीबाट मान्छेलाई बचाउन मिहिनेत गर्थे । प्रतिक्रान्तिबाट समाजवादलाई जोगाउने उनीहरूले संकल्प जो गरेका थिए ।

‘अग्निदीक्षा’ सुरु हुन्छ एक बदमास केटो पावेल कर्चागिनको चर्तिकलाबाट । त्यो बदमास केटो किशोर अवस्थामै तोन्या नामकी किशोरीसँग प्रेममा पर्छ । निश्चल, गुलाबी प्रेम । तर, समयले उसलाई प्रेमको त्यो मनोरम बगैंचामा सुबिस्ताले रमाउन दिँदैन । सोभियत क्रान्तिपछिको आँधीमय समयले उसलाई प्रेमको रंगीन संसारबाट निकाल्छ र संघर्षको सुक्खा मैदानमा ल्याइपुर्‍याउँछ । आँधीजस्तो संसार । संघर्षको भट्टीमा रापिएर पावेल जिम्मेवार युवा बन्छ । ऊ इमानदार बोल्सेभिक बन्छ । त्यसपछि लामालामा पठारहरूमा रेलको पटरी ओछ्याउन पुग्छ । मस्कोका जनतालाई चिसोबाट बचाउन दाउरा जम्मा गर्छ । प्रतिक्रान्तिलाई दबाउन संघर्षमा उत्रन्छ । युद्धबाट आफ्नो पितृभूमिलाई जोगाउन हतियार बोक्छ । काम गर्न सधैं उत्साहित हुने ऊ कहिल्यै कसैसँग लत्रिँदैन । प्रेम र युद्धमा उदार पावेल जीवनको उज्यालो खोज्न यसरी समर्पित हुन्छ कि ऊ युवाहरूको वास्तविक नायक बन्न पुग्छ ।

तर, समय सधैं एकनास रहँदैन । एक दिन ऊ रोगले थलिन्छ । बल सकिन्छ, हिँड्ने तागत हराउँछ । त्यसपछि ऊ संघर्षको मोर्चाबाट निकालिन्छ । न उठ्न, बस्न र हिँड्न सक्छ न आँखा देख्छ र लेख्न सक्छ । तर, जीवनलाई माया गर्ने उसको तागत यति बलियो हुन्छ कि उसलाई जीवन अर्थपूर्ण बनाउने नसा चढ्छ । उसले उपन्यास लेख्न सुरु गर्छ– हुरीका सन्तानहरू । यसरी एउटा बदमास पावेल, अन्त्यमा शानदार मान्छे बन्छ । जीवनलाई कलापूर्ण र भव्य बनाउन उसले जे गर्छ, त्यो अद्भुत र अतुलनीय हुन्छ । बस मान्छेभित्र निहित त्यही तागत र मानवीय चेतनाको उज्यालो देखाउने एक अनुपम कृति हो– अग्निदीक्षा । र, मेरो महानायक हो– पावेल कर्चागिन ।

...

‘अग्निदीक्षा’ का लेखक निकोलाई आस्त्रोभस्की स्वयं सोभियत क्रान्तिमा सहभागी थिए । उनी स्वयंले जीवनका अप्ठ्याराहरू भोगेका थिए । गोलाबारुद, कठोर मिहिनेत, चिसो र निमोनिया । परिणाम उनले आँखा गुमाए । उनको श्रवणशक्ति गुम्यो । हलचल गर्न तागत गुम्यो । तर, आफ्नो जन्मको सार्थकता सिद्ध गर्ने भोक आस्त्रोभस्कीमा यसरी जाग्यो कि उनले जीवनको मोर्चामा अन्तिम विन्दुसम्म लड्ने निर्णय गरे । भनिन्छ, ‘अग्निदीक्षा’ स्वयं त्यो किताब हो, जहाँ आस्त्रोभस्कीले आफ्नो मनलाई खोलेर बयान गरेका छन् । स्वयं मृत्युसँग जुघेर जीवनको कथा लेख्नु जति शानदार कुरा के हुन्छ ? मैले जब दोस्रो पटक अग्निदीक्षा पढेँ, मलाई लाग्यो– मान्छेलाई जीवनको अर्थ सिकाउने योभन्दा उत्कृष्ट कथा अर्को हुनै सक्दैन ।

आजका दिनसम्म पनि मलाई यसकारण ‘अग्निदीक्षा’ ले मोहित बनाएको होइन कि म कुनै बेला कम्युनिस्ट थिएँ । बरु यसकारण मेरा लागि यो किताब प्रिय छ कि यसले मलाई आफूमाथि विश्वास गर्ने अनमोल कला सिकाएको छ । त्यसैले म ‘अग्निदीक्षा’ लाई प्रेम गर्छु । त्यसैले पावेल मेरा लागि एक मित्र र महानायक हो ।

निश्चय नै म पात्रहरूबाट मोहित हुने पाठक हुँ । पात्रहरूका विषयमा मेरा आफ्नै अनुभूति छन् । म कहिलेकाहीँ किताब पढ्दा पाठक र पात्रको अनौठो सहयात्रा अनुभव गर्छु । कहिले पात्रसँगै रुन्छु, कहिले हाँस्छु । मानौं, किताबका नायकहरू मेरो जीवनमा प्रवेश गर्दै छन् । चन्द्रमामा ज्योत्स्नाको प्रवेशजस्तो । सूर्यमा प्रकाश मिसिएजस्तो । संगीतमा स्वर भरेजस्तो । मलाई लाग्छ, राम्रा किताबहरू पढ्दा पात्र र पाठक एकाकार हुँदै जानुपर्छ । जस्तो कि को पाठक हो र को पात्र छुट्याउनै नसकियोस् ।

लेखक कथाभित्र जब उम्दा पात्रको रचना गर्छन् मेरो पाठक–मन भुतुक्कै हुन्छ । त्यसपछि म पाठक, कथा र पात्रको सिमारेखाबाट मुक्त हुन्छु । एक ज्ञानी पाठकका रूपमा ‘अग्निदीक्षा’ पढ्दाको मेरो अनुभव के छ भने यसभित्रका पात्रले कसैलाई पनि निरपेक्ष बस्न दिँदैनन् । तिनले पाठकलाई आफैंसँग कथालोकमा लैजान्छन् र शानदार अनुभवले आनन्दित गराउँछन् । यस्तो लाग्छ, ‘अग्निदीक्षा’ मा लेखक आस्त्रोभस्कीले ठ्याक्कै यस्तो जादु गरेका छन् अर्थात्, पाठकलाई पात्रप्रति प्रेम, दया, करुण वा आक्रोश पोख्न बेलगाम छोडिदिएका छन् । त्यहाँ बनावटी केही छैन । न त पाठकमाथि लेखकको नियन्त्रण छ, न त पात्रमाथि । सबै स्वाभाविक । सबै प्राकृतिक ।

पावेलले ‘अग्निदीक्षा’ बनायो कि ‘अग्निदीक्षा’ ले पावेल ? पावेलले लेखकलाई अमर बनायो कि लेखकले पावेललाई ? सायद, यही नै ‘अग्निदीक्षा’ को जादु हो, जहाँ आस्त्रोभस्कीले पात्रहरूलाई अमर बनाए, पात्रहरूले आस्त्रोभस्कीलाई । मेरो निष्कर्ष छ, पात्रहरूको स्वाभाविक गति र चरित्र निर्माण नै आस्त्रोभस्कीको खासियत हो । ‘अग्निदिक्षा’ पढ्दा लाग्छ गतिवान् पात्रहरूको आविष्कारमा आस्त्रोभस्कीले मानक बनाएका छन् । ‘अग्निदीक्षा’ को खास कुरै यही हो कि त्यहाँ लेखक, पात्र र घटनाहरू यसरी एकाकार हुन्छन् जस्तो कि पानीमा रंगहरू घुल्दै छन् । त्यस्तो चमत्कार साधारण उपन्यासमा बिरलै पढ्न पाइन्छ ।

पढन्तेहरू भन्छन्– ‘किताबमा जीवनको सुन्दरता र गति पाइन्छ । यसले बाँच्ने कला र सामर्थ्य दिन्छ ।’ राम्रा किताबहरू जीवनजत्तिकै महत्त्वपूर्ण र गतिशील हुन्छन् । ‘अग्निदीक्षा’ पढेपछि मलाई लाग्यो, राम्रा किताबहरू बोल्छन् र मान्छेलाई सधैं–सधैं आफ्ना कथाहरूले मोहित बनाइरहन्छन् ।

आज पनि कहिलेकाहीं असाध्यै खुसी अथवा निराश भएका बेला म ‘अग्निदीक्षा’ पल्टाएर पावेलसँग कुरा गर्छु । म पावेलको सुन्दर भनाइ कहिल्यै बिर्सिन सक्दिनँ । रोगले थलिएर उठ्नै नसक्ने हुँदा पनी ऊ गल्दैन बरु भन्छ, ‘मान्छेको जीवन एक पटक मात्रै पाइन्छ । त्यसैले उसले यो जीवनलाई यसरी बिताउनुपर्छ कि मर्ने बेला उसले विगत सम्झिएर पछुतो गर्नु नपरोस् । गर्वसाथ ऊ भन्न सकोस्– मैले सम्पूर्ण जीवन मानवताको रक्षा र समृद्धिका लागि बिताएँ ।’

...

टीकापुर साहित्य महोत्सवबाट फर्किएपछिको कुरा हो, काठमाडौंमा त्यो दिन पानी परेको थियो । म पानीका थोपाहरू गन्दै घरको बरन्डामा बसेको थिएँ । मेरो मनमा आफूले पढेका पुस्तक र तिनका पात्रहरू पत्रतत्र आइरहेका थिए । बस्, त्यसै क्षण इन्द्रेणीझैं पर देखा पर्‍यो, मित्र पावेल कर्चागिन । कस्तो अचम्म, ऊसँग थिए हाम्रा लीलाधारी महानायक श्रीकृष्ण । कृष्णको हातमा ‘अग्निदीक्षा’ थियो । पावेलसँग थियो ‘भागवत्गिता’ । उनीहरू दुवै लय मिलाएर गाउँदै थिए– ‘हामी जित्नेछौं एक दिन’ । पावेल हतारमा थिएन । सायद, उसले महाभारतका कथाहरू सुन्न अझै बाँकी थियो । कृष्ण भने मलाई नै हेरेर मुस्कुराउँदै थिए ।

समयसँगै मेरा नायकहरू एकै ठाउँ उभिएका थिए । उनीहरूले एकअर्कोसँग हात मिलाएका थिए । उनीहरूको अनुहारमा अपार मित्रता र विश्वास थियो । त्यो दृश्य मलाई अद्भुत र आनन्ददायक लाग्यो । मैले पावेललाई सोधें, ‘कमरेड, के तिमीले योभन्दा अगाडि काठमाडौंको यात्रा गरेका थियौ ?’

उसले ताजा स्वरमा जबाफ दियो, ‘अवश्य नै । मैले अस्ति भख्खर मात्रै तिम्रा एक जना ठूला नेताको बार्दलीबाट काठमाडौंलाई हेरेको थिएँ । त्यो दिन मान्छेहरू सडकमा नाराबाजी गर्दै थिए ।’

‘तिमी पनि नेताका दैलोदैलो चहार्न थाल्यौ कमरेड ?,’ मेरो मनमा ऊप्रति संशय जाग्यो ।

‘त्यो एक दुर्भाग्यपूर्ण संयोग थियो । खासमा मैले उनीहरूको संगत छोडेको धेरै भयो ।’

‘कस्तो गजब,’ मैले भनें । कृष्ण भने शून्य भावमा हाम्रो वार्तालाप सुनिरहेका थिए ।

‘जब तिम्रा नेताहरू पुस्तकालय छोडेर कमिसनालयतिर धाउन थाले बस् त्यही दिन मैले अग्निदीक्षा झोलामा हालेँ र उनीहरूलाई त्यागिदिएँ । उनीहरू गफाडी भए । मलाई गफ गर्ने मान्छे पटक्कै मन पर्दैन,’ यति भनेर ऊ मुस्कुरायो ।

‘के तिमी अझै तोन्यालाई प्रेम गर्छौ, पावेल ?,’ मैले कुरा मोड्न चाहेँ । मेरो प्रश्न सुनेर ऊ मुस्कुरायो । झर्दै गरेका पानीका छिटा नियाल्यो र चन्द्रागिरितिर हेरेर उल्टै सोध्यो, ‘कमरेड केशव ! के तिमीलाई बिश्वास छ तिम्रो देशमा समाजवाद आउँछ ?’

मसँग उसलाई दिनुपर्ने कुनै जवाफ थिएन । मैले भगवान् श्रीकृष्णतिर हेरेँ । उनी ‘अग्निदीक्षा’ का पानाहरू पल्टाइरहेका थिए । तत्क्षण मेरो कल्पनामा विचित्रको रहर जाग्यो । आज उनीहरूसँगै बसेर झम्सिखेलको कुनै भट्टीमा भोड्का पिउन पाए ? अथवा उनीहरू दुवैसँग मिलेर उता लोमान्थाङ्का पठारहरूमा घोडा कुदाउन पाए ? अथवा कतै बसेर मान्छेले बिर्सिएका जीवनका कथाहरू सुन्न र सुनाउन पाए ?

त्यो दिन निकै अबेरसम्मै कृष्ण र पावेल मेरो कल्पनाको संसारमा निमग्न बसे । साँझ उनीहरूले मसँग बिदा मागे । हिँड्नै लाग्दा कृष्णले भने, ‘जीवनयात्रामा जो कहिल्यै थाक्दैन, त्यही नै समयको नायक हो ।’ उनको कुरा सुनेर म मख्ख परेँ । मेरा नायकहरू भने हात समाउँदै र गीत गाउँदै अघि बढे । पावेल गाउँदै थियो– ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्’ ।। र, कृष्ण गाउँदै थिए– ‘अब मानिसको अन्तर्राष्ट्रिय जाति हुनेछ ।’