१६.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८
बजारको कथा

कटासे लाइभ

त्यो गुलजार कटासे ! यो उराठलाग्दो कटासे ! त्यो कटासे, जहाँ खुट्टा टेक्ने ठाउँ हुँदैनथ्यो ! यो कटासे, जहाँ मान्छे नै दैखिँदैनन् !
दीर्घराज उपाध्याय

पारि बर्दिया । वारी कटासे । बीचमा कर्णाली नदी । कटासेसँगै जोडिएको कुलारिया कुलो । दक्षिणतिर बग्ने जमरा । पूर्व–पश्चिम राजमार्गबाट करिब २/३ किलोमिटर दक्षिणमा पर्ने कटासे, जतिबेला राजमार्ग बनिसकेको थिएन, निकै गुलजार थियो । कटासे बजार त्यतिबेला सुदूर र मध्यपश्चिमका पहाडी जिल्लाका बासिन्दाका लागि व्यापारिक केन्द्र थियो, जहाँ नुनदेखि सुनसम्मै पाइन्थ्यो ।

कटासे लाइभ

पहाडबाट झरेकाहरूले सालघारी फाँडेर २०२२ सालमा बसाएको कटासे गाउँ २०३३ सालदेखि चर्चामा आएको हो । २०३३ देखि २०५३, यो २० वर्षमा कटासेले सबै चीज बेहोर्‍यो– उतारचढाव, उत्थान, पतन । २०२८ सालमा खडकबहादुर सिंह भूमिसुधारमन्त्री थिए । उनले ‘कर्णाली नदीछेउको बसाइ सुरक्षित छैन’ भन्दै बलचौर र पाताभार बजार उठाए । त्यहाँका व्यापारीहरू पसल बोकेर कटासे गए र व्यापार गर्न थाले ।

मिनराजसिंह राठौर थिए– लम्की क्षेत्रका जमिनदार । कटासेमा राठौरका मान्छे कुशल डाँगीको ९ कठ्ठा जग्गा थियो । राठौरकै सल्लाहमा डाँगीको जमिन भाडामा लिएर २०३३ सालमा कटासेमा बजार बस्यो ।

केही समयमै कटासेमा व्यापार चुलियो । भीड थेगिनसक्नु हुन थाल्यो । पसलहरू थपिने क्रम तीव्र भयो । व्यवसायीहरूले स्थानीयसँग सल्लाह गरेर नरी कामीको १३ कठ्ठा जग्गा लिए । स्कुलको ऐलानी खेतीयोग्य जमिन कामीलाई दिए । त्यतिले पनि नपुगेपछि बुँदे कामीको एक बिघा जमिन लिए । यसरी बजार विस्तार भयो । जग्गा सट्टापट्टाबापत व्यापारीहरूले विद्यालयलाई वार्षिक ३५ हजार रुपैयाँ बुझाउन थाले । कटासे बजार व्यवस्थित बनाउन गगनसिंह थापा र टीकाराम भाटको उल्लेखनीय योगदान रहेको बताइन्छ ।

कटासेमा किनमेल गर्नेको उधुमै भीड हुन्थ्यो । सिनेमा हल थियो । बेलाबेला मेला लागिरहन्थ्यो, सर्कसको रमाइलो बेग्लै हुन्थ्यो । पाकाहरू स्मरण गरिरहन्छन्– कटासेको त्यो भीड, सर्कसको रमाइलो (राम), अछामी लवजको थेगो ‘हटँ बाई जाऊँ कटास्याँ बजार, सरकस की राम छ’ । कैलालीका गाँउगाँउबाट सर्कस र देउडाको राम (रमिता) हेर्न पनि कटासेमा ओइरिन्थे मान्छेहरू ।


यहाँ भारतीय व्यापारीका पसल पनि थिए । पहाडबाट सामान किन्न आउनेहरू घ्यू, सुन्तला, जडीबुटी र भेडाका बथान लिएर कटासे आउँथे । ती चीज बेच्थे र नुन, तेल, लुगा, चिनी किनेर घर फिर्थे । तिकुनियाका व्यापारीहरू घ्यू किन्थे अनि अलिगढ र दिल्ली लैजान्थे बेच्न । पश्चिम नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक केन्द्र थियो– कटासे बजार । ४० को दशकमा आइपुग्दा यो बजार सुदूरपश्चिमको अछाम, बाजुरा, डोटीको तल्लो बेल्ट, कर्णालीको मुगु, कालीकोट, हुम्ला, जुम्ला, सुर्खेत र दैलेखका मान्छेका लागि भरपर्दो हाट बनिसकेको थियो । हटारुहरू कर्णाली करिडर हुँदै कटासे पुग्थे ।

पश्चिममा महाकाली किनारमा ब्रह्मदेव मण्डी थियो, जहाँ महाकाली र सेती अञ्चलका पहाडी जिल्लाका मान्छे किनमेल गर्न पुग्थे । अर्को मण्डी थियो– सत्ती । र, त्यसको पारिपट्टि बर्दियामा थियो– राजापुर मण्डी । कैलालीमा घैला बौनिया, तल्लो मुडा, चौमाला, हसुलिया मण्डी थियो । अहिलेको अत्तरिया अस्तित्वमै थिएन । मालाखेतीमा चल्तीको बजार थियो ।

कर्णाली नदीमा पुल बनेपछि त्यसको किनार चिसापानीमा बस्तीसँगै बजार विस्तार भयो । पूर्वपश्चिम राजमार्गले लम्की पनि पूर्वी नेपालसँग सोझै जोडियो । दक्षिणमा रहेको टीकापुर पनि बिस्तारै सहरमा परिणत हुँदै गयो । भनिन्छ, कटासे हुँदै निर्माण गर्ने भनिएको राजमार्ग तत्कालीन केही पहुँचवालाहले आफ्नो जग्गा भएठाउँबाट निर्माण गराए । त्यसपछि कटासेका व्यापारी अन्यत्रै सर्ने क्रम सुरु भयो । कोही लम्की सरे (अहिलेको लम्कीलाई उतिबेला झुंगा भनिन्थ्यो), कोही चिसापानी, कोही बर्दियाको भुरीगाउँ पुगे । कतिपयले टीकापुरलाई थातथलो बनाए ।

यसरी दुई/तीन वर्षमै कटासेले त्यो शान, व्यवसाय, रौनकता सबै गुमायो । अहिले कटासे पुग्दा सबै सोचिबस्छन्– के यो ठाउँ त्यही कटासे हो ?

...

अहिले कटासेमा छ– उराठलाग्दो वस्ती, मक्किएका दलिन, घाँस र रूख उम्रिएका जीर्ण घरहरू । बजारको मध्यभागमा छ एउटा पक्की घर, जहाँ कुनै बेला भाडा पसल थियो । ५० को दशकसम्म यहाँ भाँडा किन्न पालो कुर्थे ग्राहकहरू । ती पसले बर्दिया सरेपछि अहिले त्यो दुईतले घर खण्डहर बनेको छ ।

पुराना सबै व्यापारी यहाँबाट गए । नयाँ आएनन् । ‘पुरानामध्ये दुई जना व्यापारी मात्रै यहाँ छन्’, होटल सञ्चालक रञ्जन थापा सुनाउँछन्, ‘सबैले छोडेर गएपछि कटासे सुनसान बनेको हो ।’

...

२०१५ सालका माननीय लोकेन्द्रबहादुर शाहले २०३५ सालमा कटासेबाट चौगुर्दी भन्सारसम्म बस चलाए । कैलालीको पूर्वी भेगमा सार्वजनिक यातायात सुरुवात गर्ने पहिलो व्यक्ति शाह थिए । कर्णाली किनार भएर बस चल्थ्यो । टीकापुर त्यो रुटमा पर्दैनथ्यो ।

त्यो गुलजार कटासे ! यो विरक्तलाग्दो, उराठलाग्दो कटासे ! त्यो कटासे, जहाँ भीडमा बच्चाहरू हराउने डर हुन्थ्यो । बच्चा हराउलान् भनेर अभिभावकहरू तिनका हात छाड्दैनथे । त्यो कटासे, जहाँ हिउँदमा खुट्टा टेक्ने ठाउँ हुँदैनथ्यो ! यो कटासे, जहाँ मान्छे नै दैखिँदैनन् ।

बहुराष्ट्रिय र राष्ट्रिय कम्पनीका अधिकृत बिक्रेताहरू जति कटासेमा थिए । यहीँबाट सुदूरपश्चिमका अन्य जिल्लामा ती कम्पनीका उत्पादन बिक्री हुन्थे । शिक्षण पेसा छाडेर कौवापुरबाट २०३३ सालमा कटासे पुगेका रंगनाथ ढकालले सुरुमा किराना व्यापार गरे । २०३८ सालपछि कपडा पसल चलाए, ५० सालपछि लम्की सरे । त्यसअघि अहिलेको लम्की बजार अस्तित्वमै थिएन ।

तस्बिरहरू : दीपक सापकोटा

जानकारहरू भन्छन्, ५० को दशकअघि राजमार्ग निर्माणका लागि तीन ठाउँबाट सर्भे भएको थियो । पहिलो, अहिले राजमार्ग भएको कर्णाली– लम्की खण्डमा । दोस्रो, कटासे बजारमा । तेस्रो, कटासेको दक्षिणपट्टि टीकापुरलाई जोड्ने गरी । पञ्चायतमा पहुँच भएकाहरूले कटासेलाई विस्थापितै गर्ने उद्देश्यले उत्तरतर्फ राजमार्ग निर्माण गरे । त्यही राजमार्गअन्तर्गत पर्ने लम्कीमा सहर बस्यो । २०४८ देखि चिसापानीमा फेरी चल्थ्यो । छेउमै कर्णाली नदीमाथि पुल बनेपछि, पुल र राजमार्गसँग जोडिएपछि चिसापानी बजार बिस्तार भयो । यता कटासेका खराब दिन सुरु भए । एकपछि अर्का ठूला व्यापारीले कटासे छोड्ने क्रम तीव्र भयो । र, तीनै वर्षमा कटासे सुनसान भयो ।

कटासेमा कैलालीकै नाम चलेका व्यापारीहरू थिए । तीमध्ये एक थिए, शिवलाल भण्डारी । उनको किराना–होलसेल पसल थियो, जहाँ नुनदेखि सुनसम्मै पाइन्थ्यो । बिँडीको व्यापार पनि उधुमसँग चल्थ्यो, डिजेल पनि बेच्थे उनी ।

कपडाका लागि सुर्खेतका कलाधर पौडेलको ‘पौडेल वस्त्रालय’ र अछामका रंगनाथ ढकालको ‘ढकाल वस्त्रालय’ थियो । दैलेखबाट बल्चौर झरेका तेजबहादुर थापाले कटासे आएर व्यापार सुरु गरेका थिए । कटासेमा दुई दशक बिताएका थापा पनि ५० को दशकपछि व्यापारसहित लम्की सरे ।

टीकाराम कँडेलको भाडा पसल थियो । पसलमा भड्डुमाथि भड्डु राखिएका हुन्थे । भड्डुको चाङ देखेर मान्छेहरू चकित पर्थे । भाँडाकुँडा किन्नेको घुइँचो नै लाग्थ्यो । ०५२ पछि टीकाराम पनि बर्दियाको भुरीगाउँ सरे । उनको त्यो पक्की घर अहिले खण्डहर बनेको छ । जीर्ण भवनमा घाँस उम्रिएको छ । हुने–खाने र ठूलो कारोबार गर्ने व्यापारी धमाधम अन्यत्र सरेपछि कटासे सुनसान हुँदै गएको हो । जसले कटासेबाट अथाह कमाए, ती फर्केरै आएनन ।

रानी कुला, जमरा र कुलरिया– यी तीनवटै कुलाको हब हो कटासे । धुलिकोटकी महारानी पद्मावतीले विस १९५३ मा कर्णाली नदीमा कुलो खनेर सिँचाइको व्यवस्था गर्न हरेक वर्ष दसौँ हजार जनता परिचालन गर्ने नीति बनाइन् । नीति कार्यान्वयन गर्ने त्यो परम्परालाई देशावर भनिन थालियो, जो अहिले पनि यथावत छ ।

कुनै बेला बर्दियाको राजापुर मण्डी सुदूर र मध्यपश्चिमको प्रमुख व्यापारिक केन्द्र मानिन्थ्यो, जहाँ राणाकालमै भन्सार थियो । कटासेले राजापुरको व्यापारलाई समेत प्रभावित पारेको रंगनाथ ढकाल सुनाउँछन् । भन्छन्, ‘हिउँदमा कर्णाली नदी अलि सहजै तर्न सकिन्थ्यो, पाताभार घाटमा सानासाना डुंगाहरू थिए, भौरा टप्पुका बासिन्दा पनि कर्णाली तरेर किनमेल गर्न कटासे आउँथे ।’

कटासेमा ४० को दशकमा प्रहरी चौकी स्थापना भयो । व्यापारीहरूको आग्रह र आर्थिक कारोबार देखेर ०४३ सालमा नेपाल बैंक लिमिटेडले यहाँ शाखा सुरु गर्‍यो । ५० को दशकसम्म आइपुग्दा कटासेमा डेढ सयभन्दा बढि पसल थिए । ५० सालपछि व्यापारीहरू टीकापुर, भुरीगाउँ, लम्की र चिसापानी सरे । माओवादी द्वन्द्व सुरु भएपछि चौकी लम्कीको मोतीपुर सर्‍यो ।

गुलजार हुन दुई दशक लागेको कटासे दुई वर्षमै तासको पत्तीझैं ढल्यो । गुल्जार कटासे, ‘डेड सिटी’ (मृत बजार) मा परिणत भयो ।

लेखक बुद्धिसागरको बाल्यकाल कटासेमै बित्यो । उनका बुवाको मेडिकल पसल थियो । आफ्नो उपन्यास ‘कर्नाली ब्लुज’ मा उनले कटासेको सेरोफेरो र पात्र समेटेका छन् । ‘कर्नाली ब्लुज’ चर्चित छ, कटासे गुमनाम । यहाँ बाल्यकाल बिताएका हिक्मत थापाको आँखामा त्यो गुलजार कटासेको भीड र व्यापार ताजै छ । ‘कटासे यसरी धराशायी होला भन्ने हामीले सोचेकै थिएनौं’, थापा भन्छन्, ‘हेर्दाहेर्दै केही वर्षमै कटासेको अस्तित्व नै समाप्त भयो ।’

अहिले यहाँ केही चिया र नास्ता पसल छन् । यतिबेला न यहाँ सर्कस छ, न सर्कसको राम । तर, कटासे पुग्नेहरू यो थेगो सुनाउँछन् अनायासै, ‘हट्ँ बाईजाउँ कट्यास्याँ बजार, सरकस की राम छ ।’

प्रकाशित : वैशाख ३०, २०८० ०९:५५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?