कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

आवेगका रङहरू

यी निबन्धमा असलप्रतिको आग्रह र खराबप्रतिको दुराग्रहको अभिव्यक्ति प्रभावशाली छ । एकातिर लेखकको आक्रोश डढेलो सल्काउने खालको छ भने अर्कोतिर उनको स्नेह मुटुमै बस्ने खालको ।
शार्दूल भट्टराई

एउटा निबन्धमा विनोदविक्रम केसी विज्ञानबारे यस्ता प्रश्न गर्छन्– ‘कसको विज्ञान ठीक हो, कसको बेठीक ? विज्ञान कसले चलाउँछ ? विज्ञान कसको हातमा छ ? मालिकको विज्ञान र मजदुरको विज्ञान एउटै हुन्छ ? विज्ञान भनेको प्रविधि र पाटपुर्जा मात्रै हो कि दर्शन पनि हो ?’

आवेगका रङहरू

विज्ञान मात्रै होइन, अन्य अनेक विषयमा धेरैभन्दा धेरै प्रश्न छन् विनोदविक्रमका । प्रश्नसँगै उनी उत्तरको खोजी पनि गर्छन् । विज्ञानकै सम्बन्धमा पनि उनी आफ्नो निष्कर्ष प्रस्तुत गर्छन् – ‘दृष्टिकोणहरूको द्वन्द्व जहीँतहीँ लागू हुन्छ भने विज्ञानमा पनि त हुन्छ ।’

वैज्ञानिक उपलब्धिहरूको प्रयोग, उपयोग र उपभोगलाई वैचारिक र वर्गीय दृष्टिले हेर्नुपर्ने आग्रह उनमा देखिन्छ । हुनसक्छ – यो पनि एउटा बहसकै विषय होला । तथापि, विनोदविक्रमको निबन्धलेखनको धरातल कुन हो भन्ने कुरा विज्ञानलाई हेर्ने उनको दृष्टिकोणबाटै पनि स्पष्ट हुन्छ ।

फ्रान्सका मिसेल मोन्टेनले ‘म आफूले आफैंलाई जति नजिकबाट बुझेको छु, त्यति अरूलाई बुझेको छैन’ भनेर निजात्मक अभिव्यक्तिमा आफ्नै जीवनबारे केही लेखे, तर गहिराइमा लेखे । उनले के लेखे भन्ने कुरो उनैलाई थाहा थिएन, तर पछि समीक्षकहरूले उनको लेखनलाई ‘निबन्ध’ को नाम दिए । कतिले मोन्टेनभन्दा अघि नै निबन्ध लेखिएको बताउने गरेका छन् । प्लेटो र एरिस्टोटलका मन्तव्यलाई नै निबन्ध मान्ने पनि छन् । होरेस र लोन्जाइनसका टिप्पणीहरूलाई पनि निबन्धको रूपमा लिने गरिन्छ । तर, धेरैले मान्दै आएको कुरो हो – निबन्धलेखनको आरम्भ मोन्टेनले गरे ।

त्यसयता विश्वसाहित्यमा धेरै निबन्धकार जन्मिए । निबन्ध लेखनमा परिमार्जन, प्रयोग र विकासका अनेकौं चरण बिते । निबन्धले स्वरूप र शैलीमा नयाँनयाँ आकार पनि पायो । ‘बौद्धिक’ र ‘गम्भीर’ मानिएको यस विधालाई नयाँ ढङ्गले परिभाषित गर्ने काम पनि भयो । सँगसँगै निबन्धलाई ‘गफगाफ’ वा ‘गहिराइ’ को रूपमा लिने बहसहरू पनि चले । नेपाली निबन्ध लेखनमै पनि यस विधालाई अर्थ्याउने विषयमा मतभिन्नता देखिन्छन् । छिटफुट बहस चलेका पनि छन् । यही बहसबीच कवि विनोदविक्रम केसी ‘भेन्टिलेटरमा आमा’ शीर्षक किताबसहित निबन्धकारका रूपमा देखापरेका छन् । नेपाली कवितामा विनोदविक्रमको प्रवेश दर्बिलो थियो । कविता लेखनमा अहिले पनि उनको त्यो शक्ति कायमै छ । कवितासँगै अब उनी निबन्धकारको रूपमा पनि देखिएका छन् । कविता लेखनमा हस्तक्षेपकारी भूमिकामा रहेका उनको गद्यलेखन कस्तो होला ?

पत्रकारितामा सक्रिय विनोदविक्रमका अनुभव/अनुभूति र संस्मरणात्मक अभिव्यक्ति पत्रपत्रिकामा आइरहेकै थिए । तर, तिनले उनको फरक विधासँगको परिचयलाई स्थापित गरिसकेका थिएनन्, जसरी कुनै सङ्ग्रहबिनै पनि उनका थोरै कविताले उनलाई कविको स्थानमा स्थापित गरिसकेका थिए । तथापि, कविताबाहेक उनी गद्यविधाका पनि लेखक हुन् भनेर चिनाउने काम भने उनका फुटकर गद्यरचनाहरूले गरेका थिए ।

‘भेन्टिलेटरमा आमा’ विनोदविक्रमका अधिकांश पूर्वप्रकाशित, मूलतः संस्मरणात्मक निबन्धको सङ्ग्रह हो । निबन्धकार आफैंले यस कृतिलाई ‘अखबारी निबन्धहरूको सङ्ग्रह’ भनेका छन् । ‘अखबारी लेखन’ लाई ‘क्षणिक’ र ‘हल्का’ अर्थमा पनि बुझ्ने गरिएको छ । तर, पुस्तकाकारमा आएका उनका निबन्ध ‘क्षणिक प्रभाव’ को लक्ष्यमा छैनन् । उनका निबन्ध उद्देश्यमूलक छन् र ‘सार्वकालिक’ नभए पनि ‘दीर्घकालीन प्रभाव’ को ध्येयमा छन् । तथापि, निबन्ध के हो– चिन्तन कि गन्थन ? भन्ने प्रश्नमा निबन्धकार आफैं पनि ठाउँठाउँमा ठोक्किन पुगेको महसुस भने हुन्छ । विषयगत दृष्टिले विविधतायुक्त उनका निबन्ध चिन्तनपरकता र गन्थनपरकताको द्वन्द्वबीच अन्ततः चिन्तनमूलक राजमार्गतिर उभिएका छन् ।

कुनै सयम निबन्धलाई असामान्य विधा मानिन्थ्यो । यसलाई साहित्यका विधाहरूमध्ये सबैभन्दा कठिन र बौद्धिक विधा ठानिन्थ्यो । ज्ञानमा कमजोर व्यक्तिले निबन्ध लेख्नै सक्दैन भन्ने मान्यता पनि थियो । बेलायततिर जसरी बर्टेन्ड रस्सेलले विचार, दर्शन र चिन्तनका माध्यमबाट शिक्षा, ज्ञान र सिद्धान्तको महत्त्वलाई निबन्धमा उजागर गरे त्यस्तै क्षमता निबन्धकारले राख्नुपर्छ भन्नेहरू पनि भए । त्यस्तै मान्यताका कारण हुन सक्छ निबन्धलेखनमा लाग्नेहरू अन्य विधाका तुलनामा अत्यन्तै कम हुन्थे । निबन्धलाई ‘सुलभ’ होइन ‘दुर्लभ’ मानिन्थ्यो । तर, एकादेशको एउटा समयको मान्यता सधैंभरि रहनुपर्छ भन्ने छैन । सबै परिवर्तनको फेरोमा निबन्धमा पनि परिवर्तन आएका छन् । अहिलेको परिवर्तनको प्रवाहलाई आत्मसात् गर्नेहरू फैलिएका छन्, त्यसलाई आत्मसात् गर्न नसक्नेहरू खुम्चिएका छन् । यस प्रसङ्गमा ‘भेन्टिलेटरमा आमा’ अग्रगामी चिन्तन र परिवर्तनको प्रवाहमा बलशाली प्रवक्ताको रूपमा देखापरेको छ ।

उपन्यासजस्तै निबन्ध पनि अहिलेको आकर्षणको विधा बन्न पुगेको छ । निबन्धका लेखक मात्रै बढेका छैनन्, यसलाई रुचाउने पाठक पनि बढेका छन् । प्रकाशकहरूले आफ्नो प्राथमिकतामा उपन्यासपछि निबन्धलाई नै राखेका छन् । राष्ट्रियस्तरका दैनिक पत्रपत्रिकाले समेत निबन्धलाई महत्त्व दिएको छ । लोकप्रियतासँगै निबन्ध लेखनको अहिलेको बजार प्रतिस्पर्धात्मक पनि छ । प्रतिस्पर्धाको यस बजारमा नेपाली निबन्धलेखनको प्रवृत्तिलाई नै प्रभावित गर्ने क्षमताका निबन्धकारहरू पनि देखिएका छन् । विनोदविक्रम केसी त्यही पङ्क्तिका निबन्धकार हुन् ।

समकालीन निबन्ध लेखनको ध्येय एउटै छैन, विभिन्न छन् । निबन्ध लेखनको धरातल एउटै छैन, अनेक छन् । निबन्ध लेखनको शैली एउटै छैन, विविध छन् । समष्टिमा निबन्ध लेखनको आमप्रवृत्ति एउटै छैन । निबन्धले नयाँनयाँ विषय पाएको छ । प्रस्तुतिका दृष्टिले निबन्धले नयाँ रूप पनि पाएको छ । निबन्धमा जटिल र क्लिष्ट अभिव्यक्तिलाई विस्थापित गर्दै सरल र सहज सम्प्रेषणीय अभिव्यक्तिले आफ्नो ठाउँलाई बलियो बनाएको छ । शिल्प–शैलीले पनि नवीनता पाएको छ । यस अर्थमा विनोदविक्रमको यो किताब अहिलेको निबन्धलेखनको एउटा उदाहरण पनि हो ।

निबन्धमा जेजस्ता परिवर्तन आएका छन्, सँगसँगै असङ्गति पनि बढेका छन् । निबन्धका नाममा अनेकखालका मिसमासले यसलाई विकृत बनाउने काम पनि भएको छ । कतिका लागि अहिले गद्य–गन्थन नै निबन्ध हो भन्ने भ्रम पनि परेको छ । कुनै विधाको परिभाषामा पर्न नसक्ने लेखोटलाई समेत निबन्धमा पार्न थालिएको छ । यतिसम्म कि सामयिक टिप्पणी, प्रतिक्रिया र निरर्थक गफगाफसमेत निबन्धमा पर्न थालेका छन् । निबन्धकार विनोदविक्रम त्यस्ता असङ्गतिबाट मुक्त छन् । उनको यो किताब निबन्धको नाममा निबन्धलाई नै विकृत बनाउने प्रवृत्तिको विरुद्धमा छ ।

निबन्धलाई सम्पूर्णतामै निजात्मक विधा मान्नेहरू पनि छन् । त्यस्ता निबन्धकारको अभिव्यक्ति शैली मात्र वैयक्तिक हुँदैन, विषयवस्तु पनि आफैं–केन्द्रित हुन्छ । त्यस्ता निबन्धको सामाजिक मूल्य हुँदैन । यस विषयमा विनोदविक्रम सचेत लेखक हुन् । उनले आत्मपरक वैयक्तिक शैली पनि अपनाएका छन्, तर समग्रतामा उनको महत्त्व निर्वैयक्तिक अभिव्यक्तिमा छ, जसमा सामाजिक सरोकारका विषय असीमित छन् । उनका निबन्ध जीवन र जगत्को पक्षमा छन् । व्यक्तिचित्रका निबन्धलाई समेत उनले सामाजिक सरोकारसँगै जोडेर प्रस्तुत गरेका छन् । उनका आत्मपरक अभिव्यक्तिहरू भावनात्मक मात्रै छैनन्, भावात्मक र विचारात्मक पनि छन् । उनका निबन्धहरू समाजको परिवर्तनप्रति कटिबद्ध छन्, प्रतिबद्ध छन् र त्यसैका लागि समर्पित पनि छन् ।

निबन्धलाई ‘निर्बन्ध र उन्मुक्त विधा’ ठान्ने मान्यता पनि छ । तर, त्यही मान्यताले पनि यसको चिन्तनपरक विशेषतालाई स्वीकार गरेको छ । ‘निबन्ध’ भन्ने शब्द आफैंमा चिन्तनसँग सरोकार राख्छ । शाब्दिक अर्थमै पनि ‘विषयलाई राम्रोसँग बाँध्नु’ नै निबन्ध हो । ‘राम्रोसँग बाँध्नु’ को अर्थ विषयको गहिराइमा पुग्नु हो । गहिराइमा पुग्नुको अर्थ नै चिन्तनसँग जोडिनु हो । ‘नलीहाड फुकिरहेको डोजर’, ‘भेन्टिलेटरमा आमा’, ‘बाबाको लोकतान्त्रिक आँगन’, ‘दसैँ ः दुईचार टुक्रा यादहरू’, ‘प्रकोप र पात्रहरू’, ‘अङ्कमालहरूको सम्झनामा’, ‘फुटबल र गरिबी’, ‘छपाङ्ग्रे ग्यासच्याम्बर’ जस्ता निबन्धले विनोदविक्रमलाई कसिलो ढङ्गले चिन्तनसँग जोडेका छन् ।

विचारप्रवाह र विचार सम्प्रेषणको एउटा प्रक्रिया हो चिन्तन । त्यो प्रक्रिया लेखनका विषय, विचार, प्रतीक, विम्ब, रूपक, उपमा आदि माध्यमबाट सुरु हुन्छ । तिनकै सहारामा मानसिक–बौद्धिक मन्थनसहित लेखकलाई गहिराइमा पुर्‍याउने काम चिन्तनले गर्छ । चिन्तनको यो मान्यतालाई आत्मसात् गर्ने काम विनोदविक्रमले गरेका छन् । उनी हरेक सत्यको पक्षमा छन् । आफूले देखेभोगेका सत्यतथ्यको अभिव्यक्तिमा उनी निर्भीक छन् । यस सन्दर्भमा उनका केही लेखकीय सीमाहरू पनि छन् । तिनले विचार र मूल्यमान्यतासँग पनि गम्भीर सरोकार राख्छन् । त्यसैले पनि होला विचार र मान्यताको कसीमा उनी निर्बन्ध छैनन् र उन्मुक्त पनि छैनन् ।

विनोदविक्रमका निबन्धहरूमा असलप्रतिको आग्रह र खराबप्रतिको दुराग्रहको अभिव्यक्ति प्रभावशाली छ । एकातिर निबन्धकारको आक्रोश डढेलो सल्काउने खालको छ भने अर्कोतिर उनको स्नेह मुटुमै बसाउने खालको छ । उनी असललाई औधी प्रेम गर्छन् भने खराबप्रतिको उनको क्रोध र आक्रोश थामिनसक्नुको छ । मर्मस्पर्शी भावना र कठोर अभिव्यक्ति, दुवै विनोदविक्रमका संस्मरणात्मक निबन्धका शक्ति बनेका छन् । निबन्धमा ठाउँठाउँमा क्रूर र करुण व्यङ्ग्यको पनि प्रयोग छ । विषयअनुसार उनका निबन्ध अत्यन्तै आक्रामक पनि छन् र भावनात्मक दृष्टिले निकै मार्मिक पनि । निबन्धकारकै भाषामा भन्ने हो भने ‘मिठास र कटुता, जलन र शीतलता, प्रेम र क्रूरता’ को अभिव्यक्ति हो यो किताब । दुःख, पीडा, प्रेम, क्रोध र आक्रोशका आवेग यस कृतिमा छन् । तिनै आवेगका अनेक रङहरूमा कोरिएका छन् यी निबन्ध ।

परिवर्तन, चेतना, श्रम, मानवीय सम्बन्ध, मित्रता, राजनीति, समाज आदि विनोदविक्रमका निबन्धका विषय बनेका छन् । अग्रगामी सोचसाथ विषयको गहिराइमा पुगेर प्रश्न गर्ने र उत्तर खोज्ने उनको लेखनको मूलआधार हो । विचार र चिन्तनको शून्यतामा निबन्ध लेख्ने परम्पराको विपक्षमा उभिएका छन् उनी ।

लु सुन महान् काम नगरी महानता खोज्नेहरूप्रति असहिष्णु छन् । यसमा विनोदविक्रम पनि सहमत छन् । उनी व्यक्तिको महानता होइन, असल र महान् कार्यको आग्रह राख्छन् । दुःखैदुःखले भरिएको मानिसका लागि भोको पेट भर्ने कुरा नै प्रमुख बनिरहेको बेला सुन्दर बगैंचाको प्रशंसा गरेर त्यसकै सुवासबाट उसको भोक मेटाउने निरर्थक काममा निबन्धकार छैनन् ।

कवि भ्लादिमिर मयाकोभ्स्की सामाजिक मागअनुसार लेखिने रचना सर्वश्रेष्ठ हुने विचार राख्छन् । निबन्धकार विनोदविक्रमको यस सङ्ग्रहका निबन्ध त्यही सामाजिक मागअनुसारका छन् । उनले आफ्नो आनन्दका लागि वा कसैको रमाइलोका लागि लेखेका निबन्ध यसमा छैनन् किनभने यस सङ्ग्रहका निबन्ध पढ्दा थाहा हुन्छ– उनी साहित्यलाई मनोरञ्जनको रूपमा लिन चाहँदैनन्, उन्नत चेतनाको रूपमा लिन चाहन्छन् । यस किताबले उनको अग्रगामी चिन्तनसहितको जीवनबोधी निबन्धकारको परिचयलाई स्थापित गरेको छ ।

प्रकाशित : चैत्र १८, २०७९ ११:०५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?