त्यसपछि म छापामार भएँ

२०५५ सालको एक गर्मीमा प्राथमिक तह पढिरहेकै बेला म भूमिगत राजनीतिसँग जोडिएँ– अखिल क्रान्तिकारी मावि एकाइ समिति सदस्य भएर । त्यो सालको सुरुमै राज्यले माओवादीविरुद्ध किलो सेरा टु अप्रेसन चलायो । गाउँहरू राताम्मे थिए– राता झन्डाहरूले, अनेक नारा र पोस्टरले ।

वर्षायामको त्यो दिन रिमझिम पानी परिरहेकै थियो । विद्यालय जाँदै थिएँ म । विद्यालयभित्र एक हूल शस्त्र–सज्जित छापामार भेला भएका थिए । मनमा डर र उत्सुकता दुवै थियो । बिस्तारै नजिकै पीपलको रूखमुनि गएँ । फेदीमा बसेर एकटकले छापामारलाई नियालेँ । युवाहरू घर छाडेर छापामार बनिरहेका थिए । २०६० साल पुसको एक बिहान भुटेको मकै, सातु, चिउरा र दुई जोर कपडा झोलामा हालेर कमरेड तुफानसँग सयौं मान्छेको हूलमा मिसिएँ म पनि । त्यसपछि म छापामार भएँ । बाँसीको उकालो, छान्नाको डाँडा, भवानी लेक हुँदै लेकतोलीमा पुगेर भुटेको मकै र सातु खाएर अनिँदो रात कटाएको थिएँ । तीन दिनको पैदलयात्रापछि मुश्किलले जाजरकोट थापाजुंगाचौर पुगेका थियौं । कर्णाली र भेरीका सबै जिल्लाका जनताको उपस्थितमा ‘भेरी, कर्णाली स्वायत्त जनसरकार’ घोषणा हुँदै थियो । अचानक नेपाली सेनाले हेलिकप्टरबाट बम बर्सायो । मान्छेको भागदौड चल्यो । घरहरू उजाडिए । त्यो बीभत्स घटना र बमआतंक सम्झँदा अझै मन सिरिङ्ग हुन्छ । जाँजरकोट मेरा लागि नयाँ भूगोल, नयाँ परिवेश र अनुभव थियो ।

बढ्दो उमेर, बदलिँदो परिवेश, उत्साह र इच्छाशक्तिले मलाई डोर्‍याएको थियो ‘जनयुद्ध’ मा । जीवन, मृत्यु, आतंक, आनन्द, विद्रोह, समर्पण, ध्वंस र निर्माणको त्यो कहालीलाग्दो चक्रको सम्झना मात्रैले पनि झस्किन्छु । कहाँबाट कहाँ आइपुगियो ? सोचमग्न हुन्छु । असमानता कस्तो छ समाजमा ? विभेद कस्तो छ ? जीवनका यस्ता रङहरू बुझ्न पाएँ ती असजिला दिनका असजिला यात्राले ।

जलजला र सिस्नेको चुचुरोको कष्टसाध्य हिँडाइ । काँडेतार, जंगी पर्खाल र विद्युतीय धराप । हिउँका ढिस्कामा भोकको छटपटीमा निलेका हिउँका डल्ला । जंगल, ओढारका अत्यासलाग्दा बास । यस्ता थिए ती संकटकालीन दिन । त्यो युद्धमय, रक्तमय, क्रान्तिमय र आँधीमय दिनका साक्षी हुँ म । भेरी, कर्णाली र दैलेखलाई कार्यक्षेत्र बनाउँदा इच्छुक सांस्कृतिक संगम र नौमुले जनवादी सांस्कृतिक परिवारको तर्फबाट हामीले पनि गायौं धेरै गीत । अतिततिर फर्केर हेर्दा गौरव त लाग्छ, दुःख पनि । युद्धमा सँगै हिँडेका धेरै कमरेड केवल अब सम्झनामा छन् । तीमध्ये म सधैं सम्झिरहन्छु– अनुजाको हँसिलो अनुहार ।

दैलेखको कालिकामा जन्मेकी अनुजा जीवनका मीठा सपना छाडेर ०५९ तिरै ‘जनयुद्ध’ मा होमिइन् । ती दिनमा हामीले सांस्कृतिक समूहहरूमा सँगै काम गर्‍यौं, चार वर्ष । उनी कुशल नृत्यांगाना थिइन् । हार्मोनियनको सार्प, गितारको तारमा हामीले थुप्रै गीत गायौं ।

‘जनमुक्ति सेना’ को एउटा समूहसहित ०६२, चैत–७ मा दैलेखको बस्ताकोटमा एउटा सांस्कृतिक कार्यक्रम सप्पन्न भएको थियो । हाम्रो टोली बनाडातिर लाग्यो । त्यो रात मेस थिएन । गाउँलेहरूका घर–घरमा खाना खान बाँडिएका थियौं । खानापछि माझ गाउँको ठूलो घरमा केन्द्रित भयौं सेल्टरका लागि । सेल्टरमा पुगेको १० मिनेटपछि ठूलो विस्फोटनको आवाज आयो । कोठामा धूवाँको मुस्लो र बारुदको गन्ध छायो । आवाज रोकिएसँगै ठूलो चीत्कार सुनियो । त्यो चीत्कार भुइँतलाबाट आइरहेको एक हूल महिलाको थियो । भुइँमा रगतको रह थियो । सिरक धुजैधुजा । हाम्रा १ दर्जन महिला साथीहरू रगतको आहालमा बेहोस थिए ।

अनुजा सिरानीमै बिसाइएको आफ्नै झोलाभित्रको ग्रिनेट पड्किएर बहोस थिइन् । उनका हात टुक्रिएका थिए । त्यो ग्रिनेटसँगै अरू ग्रिनेट पनि क्रमशः विस्फोट भए । घाइतेहरूको उपचार गर्न हतार–हतार सर्जक र म जम्बुकाधतिर दौडियौं । स्थानीय मेडिकल सञ्चालकको सहयोगमा घाइतेको उपचारमा जुट्यौं । ती ग्रामीण भेगमा डाक्टर थिएनन् । न अनुजा बाँचिन्, न घाइतेहरूको उपचार नै भयो । हामी अनुजाको शव र घाइतेहरूलाई कम्मलको स्ट्रेचरमा बेरेर रामाघाट झर्‍यौं ।

रामाघाटको बगरमा गहिरो चिहान खन्यौं । रगतले भिजेको अनुजाको शरीरलाई त्यही चिहानमा बिदा गर्‍यौं । सदाका लागि हिँडेकी थिइन्, अनुजा अनन्त यात्रामा । तर, सपनामा अझै लखेट्छ अनुजाको निर्दोष अनुहारले । कति सपना थियो उनका आँखामा । आखिर के पाइन् उनले ? आफ्नै सपनाको भारले थिचिएर जीवन नै बिसाइन् । त्यसपछि हामी घाइतेहरू बोकेर दैलेख, स्यालाबाट हिँड्यौं– कर्णालीमा डुंगा चढेर अछामको भुलुगाउँ ।

ती भूमिगत दिनमा महाभारतको तल्लो काखका पहाडी बस्तीमा घाइतेको उपचारमा दौडिनु नै नियमित कर्म बन्यो । त्यो कठिन यात्रामा मैले हिमाल, पहाड र तराईलाई एकदम नजिकबाट देखेँ । नेपाली समाजको भयावह, दारुण दृश्य देखेँ । पसिनाले माटो भिजाउने, हात गोडामा ठेला उठाउने, भारी बोकेर पाइला खियाउने, पौरख गरे पनि खाना नपुग्ने, नुनको खोजीमा मुग्लान भास्सिने मान्छे देखें । ती दिन पहाडका गुलजार बस्तीहरू, भित्री मधेस, चुरे र देउरालीका काख अनि तराईका आँपगाछीहरूमा अविरल बिते । ती यायावरी यात्रामा मैले पहाडमा देखेँ– असमानता, भेदभाव र गरिबी । तराईमा देखेँ– दाइजो प्रथा, अभाव, पितृसताले डसेका महिलाको आर्तनाद, छुत र अछुतको खण्डित समाज र बहिष्करणमा पारिएका दलितको पीडा ।

मैले त्यो छापामार यात्रामा जीवन देखेँ, त्रासदीमा पनि भविष्य भेटेँ, हाँस्दा हाँस्दै रुन सिकेँ, रुँदारुँदै हाँस्न । वास्तवमा ती दिनमा बारुदको धूवाँभित्र पनि निरन्तर परिर्वतनको संगीत गुन्जिइरह्यो, स्वतन्त्रताको धुन बजिरह्यो ।

तर, अहिले ती दिन सम्झँदा बेलाबेला सोच्छु, के त्यो एक लामो सपना मात्रै थियो ?