लेखक पारिजातको ८९ औं जन्मजयन्तीको सन्दर्भमा गएको मंगलबार आयोजित ‘पारिजात परिसंवाद’ मा कवि एवं कूटनीतिज्ञ महेश मास्केले पारिजात स्मृति केन्द्रकी संस्थापक एवं लेखक सुकन्या वाइबा (पारिजातकी बहिनी) सँग बातचित गरेका थिए । पारिजातलाई ‘बहीखाता’ (हिसाबकिताबमा पक्का) र निर्मल लामालाई ‘फ्यान्टम’ (साहसिक अर्थमा) भनिने गरेका किस्सादेखि उनका प्रेम–प्रसंगमाथि चलेको थियो संवाद । म्हैपीस्थित पारिजात स्मृति केन्द्रमा मास्केले सुकन्यासँग गरेको झन्डै १ घण्टा लामो संवादको सम्पादित प्रश्नोत्तर :
तपाईंले कुनै क्षणमा ‘पारिजात, तिमी पराजित होइन, अपराजिता हौ’ भनेर गरिदिएको नामकरणको अहिले सम्झना हुन्छ । आखिरमा पारिजात व्यक्तित्वको अर्को पहिचान पनि बन्यो— अपराजिता । यो कसरी भयो ? किन भयो ?
यो १७/१८ सालको कुरा होला । एक दिन एकदमै हताश–निराश भएका बेला दिदी पारिजातले भनेकी थिइन्— ‘सुकन, म त पराजित जन्मेकी रहेछु ।’ अनि मैले तत्काल जवाफ दिएँथें— ‘के कुरा गरेको ? तिमी कसरी पराजित हुन्छौ ? तिमी पराजित हुनै नसक्ने मान्छे हौ । तिमी त अपराजिता हौ ।’ पछि गएर मैले लेखनको जे काम थाले पनि उनै अपराजिताको सम्बोधनबाट सुरु गर्न थालेँ । त्यसपछि यही ‘अपराजिता’ पहिचान बन्यो ।
केही सम्झना छ कि त्यस्ता ‘अपराजिता’ क्षणको ?
दिदीसँग गाँसिएका कतिपय उदाहरण छन्, जस्तो कुनै काममा पनि खतरा मोल्ने र त्यसलाई पूरा गरेरै छाड्ने । आफ्नो अडानमा दृढ रहने, नझुक्ने । कसैको घरमा राखिएको कामदारमाथि अन्याय–अत्याचार भएको देखियो भने उसको पक्षमा उभिने, त्यो कामदारलाई रातारात त्यहाँबाट निकालेर अन्यत्र लगिदिने । दिदीको हठी र कडा स्वभावका कारण जोकोही डराउँथे उहाँबाट, जे कुरामा पनि अपराजिता लाग्ने ।
तपाईंले दिदी पारिजात, बुबा के.एस. वाइबासमेतको हेरचाहको जिम्मेवारी लिएर परिवार धान्नुभयो । कलिलै उमेरमा त्यो दायित्वबोध कसरी पलायो ?
त्यस्तो जिम्मेवार बनौंला, परिवार धानौंला भन्ने थिएन । तर, कसोकसो जिम्मेवार बन्नुपर्यो । त्यसमा पनि आमा, ठूल्दिदी, दाजु शिवको असमयमै निधन भएपछि बुबा र दिदीलाई सम्हाल्ने जिम्मा पनि ममाथि आएको छ भन्ने लाग्न थाल्यो । परिवारमा आएको एकपछि अर्को शोकले गलेका मेरा बाबु र दिदीलाई कसैको अघि झुक्न दिन्न भन्ने अठोटसमेत लिएकी थिएँ । त्यो मायाको बन्धन पनि थियो सायद ।
पारिजातको जीवनमा तीन जना महत्त्वपूर्ण व्यक्ति रहेका छन् । त्यसमध्ये एक जना हुनुहुन्थ्यो, उहाँको बुबा— के.एस. वाइबा, जोसँग पारिजातको माया र गुनासो दुवै छ । तपाईंले भने ती बाबुको छविलाई कसरी सम्झनुभएको छ ?
बुबा त हाम्रा लागि हिरो हुनुहुन्थ्यो— यथार्थ र कल्पना दुवैको । हाम्रो बुबा ३१ वर्षकै उमेरमा विदुर हुनुभएको थियो । एकातर्फ ससाना छोराछोरी, अर्कातर्फ युवाबेलामै स्वास्नी गुमाएको क्षण । बुबाले आफ्नो सारा जिन्दगी हाम्रै निम्ति दिनुभयो, भनौं न– हामी त बाबुको घुँडा चुसेर हुर्किएको ! जे जस्तै कठिन अवस्थामा पनि हार नखाने/नमान्ने मेरा बुबालाई म ‘एक सन्त योद्धा’ का रूपमा स्मरण गर्छु । म सम्झन्छु— बुबाले दिदी पारिजातलाई साइन्स पढ्नुपर्छ, डक्टर हुनुपर्छ भन्नुभयो । तर, त्यो त भएन । पछि ‘शिरीषको फूल’ मा मदन पुरस्कार (२०२२) पाएपछि बाबुले भन्नुभएको थियो, ‘यो (साहित्य) यसको गिफ्टेड रैछ, यतै गएको ठीक छ । डक्टर भएकी भए कुनै बिरामीको नसा डल्लो परेको देखेमा यसले पिलो भनेर काट्न बेर लगाउँदिन थिई ।’
अब प्रकाशित हुन लागेको पारिजातको तेस्रो आत्मसंस्मरण भने ‘धनुवर मुखिया’ मा समर्पित रहेछ । थाहा भएअनुसार, २०११ सालभन्दा अघि नै धनुवरसँग झाँगिएको प्रेम फक्रनै नपाई ओइलाएको थियो । धनुवरसँग तपाईंको भेट भएको थियो ?
दार्जिलिङतिर के चलेको थियो भने सानै (उमेर) मा लभ परिहाल्ने । केटाहरू कतिसम्म भने रेडिमेड चिठी खल्तीमा बोकेर हिँड्ने । बाटैमा कोही मन परिहाल्यो भने माथि त्यही केटीको नाम भरेर दिइहाल्ने । हो, पारिजात दिदी असाध्यै राम्री थिइन् । उनका नाममा आउने लभ लेटर त थाकथाक हुन्थे । हामी पढ्दै, हाँस्दै गर्थ्यौं । तर, धनुवर दाइको कुरा भने अलग छ । ती दाइ साह्रै असल मान्छे थिए, उनी भोटेबस्तीमा बस्थे । हामी लिम्बू बस्तीमा थियौं । दिदीले पनि खुबै मन पराएकी थिइन् धनु दाइलाई । तर, कस्तो अचम्म भने धनुवर दाइ भने मरिहत्ते गर्ने, दिदी भने मन पराएर पनि भाग्ने । बोल्नै नसक्ने, भागिहाल्ने । अनौठो खालको प्रेम थियो । एउटा धारा थियो, त्यहाँ मेच थियो । सायद उनीहरूको डेटिङ थलो होला । तर, त्यहाँ पुगेर दिदी वल्लो कुनामा बसिरहन्थ्यो, धनुवर पल्लोमा । अनि त्यत्तिकै बसेको–बस्यै डेटिङ सकिन्थ्यो, कस्तो अचम्म !
पारिजातको जीवनलाई तपाईंले दुई भागमा बाँड्नुभएको छ— निराशावादी र आशावादी । यसरी निराशाबाट आशाको यात्रा कसरी सम्भव भयो ?
दिदीलाई रोगले ग्रस्त पारेको समयमा उनको लेखनी निराशामयी थियो । लेखाइमा निराशा भए पनि उनले व्यवहारमा दुःख कहिल्यै देखाइनन्, जस्तो हाम्रो बाबुले दुःख कहिल्यै देखाउनुभएन । तर, २०१६ साल अगाडि हुनुपर्छ, निर्मल लामा भेटिएपछि र त्यहीँबाट मार्क्सवादी दर्शनको अध्ययन थालनीको एउटा अध्यायपछि दिदी एकाएक आशावादी बनिन् । यसकारण म पनि मार्क्सवादी दर्शनप्रति अनुगृहीत छु । दिदीले भन्ने गर्थिन्— मार्क्सवादकै कारण निर्मल मेरो गडफादर, मोहनविक्रम मेरो गडफादर ।
निर्मल लामाको चैं पारिजातप्रति कस्तो दृष्टिकोण थियो ?
दिदीलाई निर्मलले एकदमै श्रद्धा गर्ने । उनीहरूबीच माथिल्लो बौद्धिक तहको छलफल हुन्थ्यो, साहित्य र राजनीतिमा कुरा हुन्थ्यो । दिदीले पनि सम्बोधनमा ‘ज्वाइँ’ कहिल्यै भनिनन्, बरु लामाजी भन्थिन् । निर्मल भन्थे— हामी राजनीति गर्नेहरूलाई केही समय सम्झने मात्रै हो, तर साहित्यकारहरू अमर हुन्छन् । साहित्य कहिल्यै मर्दैन ।
एउटा गाह्रो प्रश्न गर्न चाहन्छु । कहिलेकाहीँ अध्येताहरूले पनि गम्भीर त्रुटि गर्न सक्छन् । जस्तो, निर्माण प्रकाशन (सिक्किम) ले निकालेको ‘पारिजातका संकलित रचनाहरू’ को भूमिकामा पवन चाम्लिङले लेखेका छन्— ‘पारिजातले निर्मल लामालाई मन पराइन्, तर निर्मलको बिहाचाहिँ बहिनी सुकन्यासँग गरिदिइन् । नवअराजकतावादीहरूले जसरी यौन र प्रेमलाई छुट्याएर हेर्छन्, यो त्यसैको उदाहरण हो ।’ तपाईं के भन्नुहुन्छ ?
यो डरलाग्दो मिस–क्यालकुलेसन हो । यसमा उहाँ (पवनजी) चुक्नुभयो । यो कुरा त सत्या (सत्यभामा माथेमा) लाई पनि थाहा छ, निर्मल र पारिजात एकअर्काका असल साथी थिए । निर्मल र भूपी (शेरचन) लंगौटिया यार नै । निर्मल त्रिचन्द्र कलेजका विद्यार्थी युनियनका प्रेसिडेन्ट रहेछन् । हामी भने (म र पारिजात) सधैंका हिरो–वरिपरि ! हामी निर्मललाई बेताल (फ्यान्टम) भन्थ्यौं, साहसी अर्थमा ।
त्योबेला भूपी मेरा छेउमा आएर बारबार निर्मलको बखान गर्थे— नील यस्तो, नील उस्तो भन्दै । पारिजात दिदीले नै ‘के तँ निर्मलसँग बिहा गर्छेस् ?’ भनेर सोधेकी थिइन् । दिदीले मेरै निम्ति निर्मल खाजेकी हुन् । दिदी र निर्मलबीच बौद्धिक उच्चकोटीको संवाद चल्थ्यो । चे ग्वेभाराका किताब पढेर दिदीले निर्मललाई चेबारे पत्र लेखेको मलाई सम्झना छ ।
भूपी दाइले मलाई उनैका कोठामा लगेर निर्मलसँग भेटाएका हुन् । निर्मल मेरो जीवनमा आउनुमा भूपीको पनि हात थियोजस्तो लाग्छ ।
तस्बिरहरू : देवेन्द्र भट्टराई
पारिजात भन्ने गर्नुहुन्थ्यो— ‘म यथार्थ जगतको काल्पनिक हुँ ।’ पारिजात अर्थात जीवनबाटै पात्रहरू टिप्ने अनि कल्पनाको रोगन लगाउने ! अब तिनै पात्रबारे तपाईंलाई सोधौं न ! जस्तै, ‘शिरीषको फूल’ को सकम्बरी को हो ?
हो, दिदी आफैंले सकम्बरीमा ‘पारिजात आफैं अलिअलि छ’ भनेकी छिन् । तर, त्यसमा तीनजना प्रमुख चरित्र छन् । ठूटे कपाल भएकी, अलिक बेढंगे युवती भने दया राना दिदिको नाता पर्ने थिइन् । अर्की दया दिदीकै बहिनी ज्यानु राना (बोलक्कड) र तेस्रो पारिजात आफैं ।
अनि सुयोगवीर नि ?
त्यो पात्र भने को हो, मैले बिर्सिएँ । दाजुको साथीमध्ये कोही हुनुपर्छ, ठ्याक्कै थाहा भएन ।
अस्ति भर्खरै ‘कान्तिपुर’ (कोसेली, १४ माघ २०७९, ज्ञाने : पारिजातले रोजेको बाटो) मा पनि आयो, ‘उसले रोजेको बाटो’ को पात्र ज्ञाने धुलिखेलको पूर्णमान नै हो भनेर । ‘पर्खालभित्र पर्खाल’ बाहिरको रमेश नि ?
त्यो रमेश पात्र भने निर्मल लामा नै हो । बाटुली भनेकी कुन्द टन्डन भनेर सुनेकी हुँ । जेल पर्दाको हिरण्यलाल श्रेष्ठ र उसकी श्रीमतीको कथामा पनि बाटुली पात्र मिल्छे भन्ने सुनेकी हुँ । (दर्शकदीर्घाबाट निनु चापागाईको टिप्पणी : ‘सुकन्या आफैं पनि बाटुली हो ।’)
‘अनिँदो पहाडसँगै’ को पात्रहरू सुवानी, गोरीमाया, लाले, यम नि ?
सुवानी वसन्त पाख्रिन हो, गोरीमाया उज्याली हो । लाले भने ‘सङ अफ युथ’ (याङ मो) किताबको प्रभावमा जन्मेको पात्र हो । यम भनेको मोहनविक्रम सिंह हो ।
अब एउटा सन्दर्भमा, भर्खरै ‘सुश्री पारिजात’ किताब बजारमा आएको छ । तपाईंलाई कस्तो लाग्यो त ?
त्यो चर्चै गर्नुनपर्ने विषय हो । ऊ (लेखक गोविन्द गिरी प्रेरणा) अन्तर्वार्ता लिन आएथ्यो मसँग, केही अस्वस्थ जिज्ञासा लिएर, जुनबारे मलाई थाहा थिएन । अनि मलाई रिस उठ्यो । लेखक बारबरा निम्री अजिजले पनि भनेकी छन्– ‘उनी (गोविन्द) पारिजातबारे हरदम अनफेवरेबल भ्युजको खोजीमा थिए... !’
पारिजातले तपाईंलाई भन्नुभएको थियो— ‘म जहाँ बाँचौं तर, मर्नचाहिँ तेरै घरको सँघार चाहिन्छ ।’ पछि मृत्युपछि पारिजातको सिरानमा लेनिनको फोटो राखिएको (उहाँकै इच्छामा) सन्दर्भमा सीके प्रसाई, तोया गुरुङहरूले ‘लासमाथि राजनीति’ गरिएको भन्दै विरोध जनाउनुभएको थियो । त्यो यथार्थमा के, कस्तो अवस्था थियो ?
मार्क्सवादी दर्शन र सिद्धान्त लिइसकेपछि पारिजात अर्कै बनेकी थिइन्– आशावादी र सकारात्मक पारिजात । उनी सामाजिक कार्यकर्ता बढी भइन्, बचेरा बासदेखि बन्दी सहायता केन्द्रसम्म । लेनिनका भोल्युम–भोल्युम किताबहरू थिए । दिदीले भनेकै हो— म मर्दा सिरानीमा लेनिनको फोटो राखिदिनु र म मरेपछि मेरो शव खुलामञ्चमा राख्नू (एकेडेमी नलैजानू) ।
दर्शक जिज्ञासा — पारिजातको शंकर लामिछानेसँग पनि प्रेम थियो, दुवैको एकअर्कामा आसक्ति थियो भन्ने पनि सुनिन्छ नि ?
सुकन्या— त्यस्तो होइन, दिदीको शंकर लामिछानेसँग धेरै राम्रो सम्बन्ध थियो । दिदीको प्रेम शंकर दाइसँग थिएन, हुनै सक्दैन । ‘शिरीषको फूल’ को भूमिका लेखनदेखि त्यो पुस्तक पहिलोपटक छपाउने काम पनि शंकर दाइले गर्नुभएको थियो । दिदीको उपन्यास आएपछि शंकर दाइले हामीलाई एउटा किताब दिनुभएको थियो— ‘द सेटिङ सन’, जापानी लेखक ओसामु दाजाइको । यो उपन्यासको शून्यवादी शैली र कथानक ‘शिरीषको फूल’ मिल्दो छ भनेर ।
अब हेर्नुस्, बात त कता लाग्छ–लाग्छ । अब पारिजातको प्रेम सम्बन्ध भूपीसँग पनि थियो भनिएला । यस्ता नाम कति आए, कति । यतातिर नलागौं ।
प्रकाशित : चैत्र ४, २०७९ १०:४०
सिरी कार्पेन्टरले सम्पादन गरेको पुस्तक ‘द क्राफ्ट अफ साइन्स राइटिङ’ ।
