मास्कोबाट झन्डै १५ सय किलोमिटर टाढा, दक्षिणी रुसको दोन क्षेत्रको सानो गाउँ ग्रेम्याची । शान्त र सुनसान देखिने त्यस गाउँमा सन् १९३० को जनवरीको एक चिसो साँझ एक अपरिचित मान्छे घोडा चढेर आउँछ र ‘याकोभ लुकिचको घर जाने बाटो कुन हो ?’ भनी सोध्छ । अर्को मान्छे अर्कै बाटो स्लेज चढेर आइपुग्छ र ‘ग्राम–सोभियतको कार्यालय कता पर्छ ?’ भनेर खोजिनिती गर्दै कार्यालयतिर सोझिन्छ ।

गाउँ पस्ने समय एकैजस्तो भए पनि दुई जनाको उद्देश्य भने नितान्त भिन्न छ । याकोभ लुकिचको घर सोध्दै आउने मान्छे पूर्वश्वेतसेनाको क्याप्टेन पोलोभ्त्सेभ थियो, सोभियत सत्ताविरुद्ध प्रतिक्रान्ति सङ्गठित गर्न हिँडेको । ग्राम– सोभियतको खोजीनीति गर्नेचाहिँ पूर्वनाविक, पछि कारखाना– श्रमिक र प्रतिबद्ध कम्युनिस्ट सेम्योन दबिदोभ थियो, कम्युनिस्ट पार्टी जिल्ला कमिटीबाट ग्रेम्याचीमा कृषिको सामूहिकीकरण सफल पार्न खटिएको ।

मिखाइल सोलोखोभको चर्चित उपन्यास ‘बाँझो जमिनको कर्षण’ (भर्जिन स्वायल अपटर्न्ड) यसरी सुरु हुन्छ । उपन्यास एकातिर सामूहिक खेतीमार्फत किसानलाई समृद्ध बनाउने दबिदोभ, सोभियत अध्यक्ष राज्मातायेभ र स्थानीय पार्टी सचिव मकार नागुल्नोभको अभियान र अर्कातिर धनी एवं मध्यम किसानलाई भड्काएर त्यसलाई असफल पार्ने पोलोभ्त्सेभहरूको प्रयासवरिपरि घुम्छ ।

आख्यानले सय वर्षअघि सोभियत सङ्घमा समाजवाद निर्माणका सुरुवाती दिनको कथा भन्छ । आज सोभियत ढाँचाको समाजवाद छैन, न त सोभियत सङ्घ नै छ । तर, इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण कालखण्ड बुझाउने कथावाचन भने गज्जबको छ । उपन्यासमा विभिन्न द्वन्द्व मसिनो गरी बुनिएका छन्, गलैंचाजस्तै । सामूहिक सम्पत्तिभित्र सुख खोज्नेहरू र निजी सम्पत्तिप्रति अथाह मोह राख्नेहरूबीचको द्वन्द्व । विश्व क्रान्तिको सपना देख्ने र विश्व प्रतिक्रान्तिको पर्खाइमा बस्नेबीचको द्वन्द्व । जिन्दगीलाई सकेसम्म रमाइलोसँग बिताउन साथ खोज्दै हिँड्नेहरू र विवाहलाई बोझ ठान्नेबीचको द्वन्द्व । प्रकृति र मानवबीचको द्वन्द्व । अक्टोबर क्रान्तिपछि भर्खर एक दशक बितेको अवस्था । युद्धका धङधङी कायमै रहेको । स्तालिनको सत्ता । पार्टीमा नोकरशाही र अतिवाद हुर्किंदै गरेको । युद्धका कारण थङथिलो भएको अर्थतन्त्र । रुसी जनताको कठोर जिजीविषा । सामूहिक खेतीमार्फत अन्न उत्पादनमा छलाङ मार्दै समृद्ध समाज निर्माण गर्ने बोल्सेभिकहरूको सङ्कल्प । व्यक्तिगत खेतीमै रमाउन चाहने कज्जाक किसानहरू । यिनै द्वन्द्व र यथार्थका बीचबाट उपन्यास दोनजस्तै सलल बग्छ ।

अलिकति निजी सम्पत्तिप्रतिको स्वाभाविक माया । अलिकति सामूहिकीकरण सम्बन्धमा फैलाइएका भ्रम । अनि अलिकति धनी किसान (कुलाक) हरूको संगठित प्रतिरोध । किसानहरूलाई सामूहिक खेतीमा सामेल गराउन सजिलो छैन । एउटी महिलाले पालेको हाँस खोसाखोस हुँदा त्यसको घाँटी चुँडेको र सामूहिक फर्ममा पुग्दा आफ्नो घोडालाई अलि बढी दाना दिएको प्रसंगमार्फत् सोलोखोभले यस मनोविज्ञानको जीवन्त चित्रण गरेका छन् ।

कम्युनिस्टहरूका अतिवादी गल्ती । भनेको नमान्ने किसानहरूलाई तर्साउँछन् । गोरु र घोडा मात्रै होइन, कुखुरा, हाँस, बाख्राजस्ता घरपालुवा पशुपन्छीको समेत सामूहिकीकरण गर्छन् । कुलाक ठहर्‍याइएकाहरूको सम्पत्ति जफत गरेर निर्वासित गर्छन् । उनीहरूबाट हातहतियार, लत्ताकपडा, गरगहना र निजी सरसामान समेत खोसेर गरिबहरूलाई बाँडिन्छ । बिचरा वृद्धवृद्धा र छोरी– बुहारीहरू । घरायसी सामान र गहना कपडा जोगाउन मौन प्रतिवाद गर्छन् । क्रान्तिका नाममा मानवीयताको मसिनो रेखा पनि मिचिँदै गरेको दृश्य देखिन्छ । जसोतसो कृषिको सामूहिकीकरण हुन्छ । सुरुसुरुमा मिहिनेती र कामचोर छुट्याउनै गाह्रो । बीउ छर्ने बेला कसैले उचाल्छ र हल्ला फैलिन्छ– ग्रेम्याची गाउँको बीउ त जफत गरेर पार्टीले रातारात अन्तै लैजाँदै छ । सिङ्गो गाउँ उल्टिन्छ र रोप्न ठिक्क परेको बीउ लुट्छ । रोक्न खोज्नेहरूलाई रामधुलाइ हुन्छ ।

बिचरा पार्टी सचिव नागुल्नोभ । एकातिर आज मात्रै सफाइको मौकासमेत नदिईकन नोकरशाहहरूले प्रतिक्रान्तिकारीको बिल्ला लगाइदिएर पार्टीबाट निकालेको पीडा छ, अर्कातिर किसानहरूको सामूहिक सम्पत्ति र भविष्य जोगाउने चिन्ता । पीडा बिर्सेर ज्यान हत्केलामा राख्दै प्रतिवाद गर्छ । गाउँलेहरूलाई सम्झाउँछ । बीउ फिर्ता गराउँछ । कृषिको सामूहिकीकरणमा अतिवादी गल्ती नगर भन्ने आशयको प्राभ्दामा छापिएको स्तालिनको लेखले भूलसुधार गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । किसानबाट असुल गरिएका कुखुरा, बाख्रा, हाँस र घरायसी सामानहरू फिर्ता गर्छन् । समर्थनको दायरा बढाउँदै लैजान्छन् । सामूहिक खेती हुन्छ भव्य र सफल । तर, अर्कातिर अर्कै खेती चल्दै छ ।

याकोभ लुकिचको घरमा लुकेर बसेको पोलोभ्त्सेभ गाउँका कुलाकहरूलाई गोप्य रूपमा भेला गरिरहेको छ । श्वेतसेना ठाउँठाउँमा संगठित हुँदै गरेको, आफूहरूले छिट्टै सोभियत व्यवस्थाविरुद्ध धावा बोल्ने र त्यसपछि मित्र राष्ट्रका सेनाहरू लडाकु विमानसहित रुसमा उत्रिने सपना देखाउँदै विभिन्न कुकर्ममा लाग्न दुरुत्साहन गर्छ । तर, कुलाकहरू हिचकिचाउँछन् । खोप्रोभ भन्छ– म अब सोभियतविरुद्ध लाग्दिनँ । बरु हिजोका गल्तीका निम्ति माफी माग्छु, चुपचाप बस्छु । तिमीहरूको प्रयास सफल पनि हुन्न । आखिर तिमीहरू अरूलाई उचाल्ने र अप्ठ्यारो परे लुसुक्क भाग्ने त हौ ।’

भेला भाँडिन्छ । रिसले चुर भएका पोलोभ्त्सेभ र याकोभ लुकिचले खोप्रोभ तथा उसकी श्रीमतीको नृशंस हत्या गर्छन् । पोलोभ्त्सेभ लुकेर बसेको कुरा छिमेकमा चुहाएकी आमालाई लुकिचले गोप्य कोठामा थुनेर खार्न नदिई तड्पाएर मार्छ । उपन्यासका केही पात्र बिर्सिनसक्नुका छन् । जस्तै बातैपिच्छे ‘ठ्याक्कै’ थेगो हाल्ने उपन्यासको मुख्य पात्र दबिदोभ । ऊ जीवन्त छ, व्यावहारिक छ र कामकाजी पनि । आफैं उदाहरण बनेर काममा जोतिन्छ । हरबखत उत्पादन वृद्धि गर्न उपाय खोजिरहन्छ । अरूलाई सहयोग गर्छ । शिशुहरूका लागि किन्डरगार्डेन खोल्छ, नयाँ मेसिन ल्याएर श्रमलाई सहज तुल्याउँछ । उभित्र प्रेमको तिर्खा छ । एकपल्ट जवान, दिलदार र हँसिली लुस्कासँग झन्डै नफसेको । लुस्का प्रतिक्रान्तिको सेवामा लागेकी छे भन्ने थाहा पाएपछि ऊ झसङ्ग हुन्छ । तर, बिर्सन सक्दैन । जस्तै पार्टी सचिव मकार, जहिल्यै विश्व क्रान्तिको सपना देखेर रमाउने । विश्व क्रान्तिको बाटामा विवाह नामको संस्थालाई, परिवारलाई र श्रीमती लुस्कालाई बाधक ठान्ने । अलिकति उसको यही हावा ताल र अलिकति लुस्काको चरित्रहीनताका कारण उनीहरू बिच खटपट पर्छ ।

जस्तै स्चुकार बाजे । गफाडी । आकाश–पाताल डिँग हाँक्ने । भाग्यले सधैंभरि ठगेको । तर, मनको सफा । घोडागाडी हाँक्छ । ऊ छ र गाँवै जीवन्त छ । तर, उसका हन्डर–ठक्करका कथा भने बयान गरेर सकिँदैनन् । जस्तै कुशल मिस्त्री सेली । इमानदार, परिश्रमी र तीक्ष्ण । दबिदोभलाई ग्रामीण सोभियतको लेखापालको खोल ओढेर याकोभ लुकिचले प्रतिक्रान्तिकारीहरूलाई आश्रय दिइरहेको छ भन्ने सूचना दिने मान्छे उही थियो ।

अर्की पात्र छे भार्या, युवती र स्थानीय स्कुलकी शिक्षिका । भन्ट्याङभुन्टुङ भाइबहिनीहरूको पालनपोषणको जिम्मेवारी काँधमा लिएकी । राम्रो पढाउँछे । दबिदोभलाई एकतर्फी प्रेम गर्छे, तर भन्न सक्दिनँ । एक दिन, गाउँका युवाहरूलाई पार्टी सदस्यता दिने कार्यक्रम सकेर फर्किंदै गर्दा डराईडराई, रोईरोई आफ्नो प्रणयभाव प्रकट गर्छे ।

त्यसपछि सुरु हुन्छ प्रतिक्रान्तिकारी विद्रोह र त्यसमाथिको कारबाही । पोलोभ्त्सेभहरू गाउँमा लुकेको थाहा पाएपछि गुप्त भेषमा जिल्लाबाट दुई जना प्रहरी अधिकृत आउँछन् । उनीहरू भागेर जङ्गलमा पुग्न सफल हुन्छन् र पिछा गर्दै आएका प्रहरीहरूलाई घात लगाएर हत्या गर्छन् । पोलोभ्स्सेभहरू फर्की आएको थाहा पाएका नागुल्नोभ, दबिदोभ र आन्द्रेईहरू उनीहरूलाई घेर्न जान्छन् । तर, पोलोभ्त्सेभ र उसको मतियार लात्येभ्स्कीको गोली प्रहारबाट दबिदोभ र नागुल्नोभ ठहरै हुन्छन् । लात्येभ्स्की पनि त्यहीँ मारिन्छ । भागेर तासकन्द पुगेको र बहिदारको भेषमा लुकिरहेको पोलोभ्त्सेभ पक्राउ पर्छ । विध्वंसमा सङ्लग्न छद्मभेषी याकोब लुकिचसहित ६ सयभन्दा बढी मान्छेको गिरफ्तारी र केहीको हत्यासँगै प्रतिक्रान्तिको प्रयास असफल हुन्छ ।

दबिदोभ र नागुल्नोभको हत्यापछि ग्रेम्याची शोकमा डुबेको छ । स्चुकार बाजे पक्षाघातले थलिएको छ । बसेरै गर्न मिल्ने चौकीदारको काम सनीनसकी गरिरहेको छ । उसको दिनचर्या नै दबिदोभलाई सम्झँदै रुनु र बर्बराउनु भएको छ । पढाइ बीचमै छाडेर भार्या एक साँझ गाउँ फर्किन्छे । दबिदोभको चिहानमा गएर चुपचाप रुन्छे । समाजवादका निम्ति ज्यान दिने दबिदोभको रगत र अधुरो प्रेमको निसानीका रूपमा बगेको भार्याको आँसुको भेलले पर्ती भूमिलाई भिजाएको छ ।

उपन्यासमा सोलोखोभको स्वरूप आख्यानकारसँगै कविका रूपमा समेत देखिन्छ । जब उनी मान्छेको अन्तरमनको कुरा गर्छन् या प्रकृतिको वर्णन गर्छन्, लेखनी काव्यात्मक बन्छ । स्तेपी मैदानको चित्रण गरिरहँदा, हिउँले ढाकेका डाँडाकाँडाको वर्णन गरिरहँदा या मान्छेहरूका आँखा, गाला र कज्जाकहरूको जिन्दगीको इन्द्रेणी बयान गरिरहँदा उनी चित्रकारजस्ता देखिन्छन् ।

उनले मानवता, प्रेम, पीडा, उच्छवासको विशाल आकाश निर्माण गरेका छन् । पात्रहरूमार्फत उनले केही गंभीर प्रश्न उठान गरेका छन् । सामूहिक सम्पत्ति र व्यक्तिगत स्वामित्वको सीमारेखा के हो ? यसमा व्यक्तिको रुचि र पहिचानलाई कस्तो ठाउँ हुन्छ ? क्रान्तिको आकाश छुने परिकल्पनाभित्र प्रेम, विवाह र स्वतन्त्रताको स्पेस कति छ ? बाहिर कठोर देखिने, तर बच्चा कोरलिरहेका परेवाका जोडीको जीवनरक्षाका लागि गाउँभरिका बिराला मारी हिँड्ने दबिदोभ सन्की हो कि संवेदनशील मानव ?

पात्रहरूलाई कुँद्ने सोलोखोभको कला लोभलाग्दो छ । उनका पात्र जीवन्त छन्– हामीजस्तै, कमजोरीसहितका, दुःखमा रुने र सुखमा हाँस्ने पात्रहरू । ‘प्रशान्त दोन’ को ग्रिगोरी, ‘जन्मचिह्न’ को निकोल्का र उसको बा (सरदार), ‘मान्छेको भाग्य’ को सोकोलोभ र उसले छोरा भनेर अँगालेको भान्या– सबै हामी वरिपरिका जस्तै छन् ।

सोलोखोभ ‘प्रशान्त दोन’, ‘मान्छेको भाग्य‘, ‘जन्म चिह्न’ जस्ता कालजयी रचनाका स्रष्टा हुन् । आख्यानको सामर्थ्यमा उनको जबर्जस्त विश्वास छ । साहित्यतर्फको नोबेल पुरस्कार थाप्दै गर्दा उनले उपन्यासलाई साहित्यको ‘कालातीत रूप‘ भन्ने आलोचनाको खण्डन गरेका थिए र भनेका थिए– यथार्थलाई सर्वाधिक पूर्ण रूपमा ग्रहण गर्ने र समस्याबारे आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने यत्तिको प्रभावशाली विधा अरू छैन । उनको मान्यता थियो– उपन्यासले आफ्नो क्षुद्र अहंलाई नै ब्रह्माण्ड ठान्न होइन, वरिपरिको सिङ्गो जीवनको ज्ञान प्राप्त गर्न सहयोग गर्छ । समाजवादी यथार्थवादप्रति उनको विश्वास अटल थियो । तर, उनी सोभियत ढाँचाभित्रका कमजोरीहरूका मिहिन आलोचक पनि थिए ।

उनी साहित्य यथार्थलाई खालि अवलोकन गर्ने या त्यसबाट पलायन हुने अर्थमा होइन, जीवनको नवीकरण, मानव जातिको हितमा यथार्थको पुनःसंरचनाका लागि हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्थे ।