‘विज्ञान केवल तथ्य होइन’

विज्ञान म्यागजिन र पत्रिकामा लेखन, सम्पादनको अनुभव छ उनीसँग । सयौं विज्ञान पत्रकारलाई मेन्टरिङ गरिसकेकी छन् उनले । विज्ञान लेखनमाथिको किताब ‘द क्राफ्ट अफ साइन्स राइटिङ’ की सम्पादक कार्पेन्टरसँग विज्ञान–लेखनमाथि गोविन्द पोखरेलको संवाद :

साइकोलोजीको पीएचडी र विज्ञान पत्रकारिता, यी दुवै विषयमा एकै पटक कसरी जोडिनुभयो ?

सन् १९९० को दशकतिर पीएचडी पढिरहँदा प्रोफेसर बन्ने रुचि थिएन । एकै विषयमा मात्रै केन्द्रित भएर एउटै विषयमा अनुसन्धान गर्न नसक्ने सोचिरहेका बेला म ‘न्युयोर्क टाइम्स’ मा प्रत्येक मंगलबार छापिने स्तम्भ ‘साइन्स टाइम्स’ बाट प्रभावित भएँ । त्यस स्तम्भमा समाचार लेख्ने मानिसबारे बुझें– यो त एउटा जागिर हो । सोचेँ, यो पनि एउटा जागिर हुन सक्छ र मैले गर्नुपर्छ । तर, त्यो जागिरबारे थाहा थिएन । नेसनल एसोसिएसन अफ साइन्स राइटर्सका सदस्यहरूले त्यो स्तम्भमा लेख्थे । र, त्यो पनि एक जागिर रहेछ, विज्ञान–लेखन । त्यसपछि म विज्ञान– लेखनमा जोडिएँ ।

मान्छेहरू दुविधामा छन्– विज्ञान लेखन र विज्ञान पत्रकारिताबारे । के यी दुई फरक विषय हुन् र ?

विज्ञान पत्रकारिता विज्ञान सञ्चारको एउटा रूप हो । विज्ञान सञ्चारका विभिन्न विधा छन् । कसैले कुनै वैज्ञानिक खोजको विषयमा प्रेस–विज्ञप्ति तयार गर्दै छ भने त्यो विज्ञान सञ्चार हो, विज्ञान पत्रकारिता होइन । कुनै वैज्ञानिकले विज्ञानबारे विद्यार्थी वा अन्यलाई बुझाइरहेको छ भने त्यो विज्ञान सञ्चार हो, विज्ञान पत्रकारिता होइन । त्यसैले, विज्ञान पत्रकारिता विज्ञान सञ्चारको एउटा कर्नर हो, पत्रकारिताभित्रको एउटा क्षेत्र हो । पत्रकारिताको महत्त्वपूर्ण पाटो हो– पाठकलाई तथ्यपरक समाचार पस्कनु ।

साढे २ दशकको तपाईंको विज्ञान–लेखन अवधिमा र विज्ञान–पत्रकारितामा के कस्ता चुनौती देख्नुहुन्छ ?

दुई दशक ठूलो समय हो । दुई दशकभित्र संसारमा धेरै परिवर्तन भइसकेको छ । मैले विज्ञान–लेखन सुरु गर्दा संसारकै लागि नयाँ विषय थियो– इन्टरनेट । त्यसबेला इन्टरनेटले संसारलाई नै परिवर्तन गरिदिन्छ भनेर सोचिएन । डिजिटिल प्रविधिको विकाससँगै विज्ञान–पत्रकारितामा नवप्रवर्तन भएको छ । र, मान्छेको सोचमा बृहत् परिवर्तन आएको छ । विश्वव्यापीसँगै विज्ञान बहुविधामा जोडिएको छ । केही दशकपहिले एक विज्ञान–पत्रकारको दैनिकी हुन्थ्यो– एकल प्रयोगशालाबाट आएका व्यक्तिगत अध्ययन र निष्कर्षमाथि रिपोर्टिङ र विश्लेषण गर्नु । त्यसबेला विज्ञान समाचार एकै ठाउँमा, एकै विधामा केन्द्रित हुन्थे । अहिलेको अवस्था फेरिएको छ । विज्ञान बहु–विधागत बनेको छ, त्यहाँ समूहगत सहकार्यको आवश्यकता पर्छ । र, आज समूहगत प्रयास र सहकार्यले विज्ञानमा व्यापक अनुसन्धान भएका छन् ।

विज्ञान पत्रकार बन्न विज्ञान पढेकै व्यक्ति हुनुपर्छ ?

त्यो आवश्यक छैन, तर विषयगत ज्ञान र जानकारी हुनैपर्छ । अहिलेका चर्चित धेरे विज्ञान पत्रकारको विज्ञान विषय पढेको डिग्री छैन । तर, आफ्नो विषयमा दख्खल राख्छन् उनीहरू ।

^{सिरी कार्पेन्टरले सम्पादन गरेको पुस्तक ‘द क्राफ्ट अफ साइन्स राइटिङ’ ।}

विज्ञान पत्रकारका लागि केही सुझाव छन् कि ?

विज्ञान पत्रकारले बुझ्नुपर्छ– विज्ञानले कसरी काम गर्छ ! विज्ञान केवल तथ्यको सेट होइन, संसारले कसरी काम गर्छ भन्ने बुझ्ने एक प्रक्रिया हो । विज्ञान पत्रकारिता गर्नेले निकै पढ्नुपर्छ । विज्ञान लेखन बुझ्न, सिक्न कसैलाई पैसा तिरिरहनु पर्दैन, निःशुल्कै पाइने सामग्री गहिरिएर पढ्नुस् । विज्ञानको कुनै एक विशेष क्षेत्र बुझ्ने प्रयत्न गर्नुहोस् । र, त्यो क्षेत्रमा भइरहेका ठूला बहसमाथि जानकारी राख्नुस् । विज्ञानका विषयमा क्षमता वृद्धि गर्न केही समय लाग्ला नै । मेरा सुझाव छ– आफ्नो काममा धेरै सम्पादन गर्नुहोस् ।

दक्षिण एसियामा विज्ञानका समाचारमार्फत मिथ्या सूचना फैलिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा विज्ञान–पत्रकारको भूमिका के हुन्छ ?

मिथ्या सूचनाको प्रभाव दक्षिण एसियामा मात्रै होइन, संसारैभरि छ । र, यो ज्यादा खतरानक पनि छ । जस्तो कोरोना महामारीमा फैलाइएका विज्ञान स्वास्थ्यका झूटा खबर हाम्रासामु छन् । यस्ता गलत सूचना कुनै दुर्घटना वा कारणवश फैलिँदैनन्, प्रायोजित रूपमै फैलाइन्छन् । ती गलत सूचनामा धेरै नाफा लुकेको हुन्छ । तर, पत्रकारलाई यसले धेरै नै दुःख दिन्छ ।

कुनै मिथ्या सूचना भाइरल भएको देख्नुभयो भने त्यसमाथि तथ्य जाँच गरेर ‘यो गलत सूचना हो’ भनेर आलेख लेख्न सक्नुहुनेछ तपाईं । पत्रकारको त्यो आलेख धेरै पाठकमाझ नपुग्न पनि सक्छ वा त्यो खबर पाठकमाझ पुगे पनि ढिलो भइसकेको हुन सक्छ । गलत सूचना फैलाउने गिरोहले लगानी गरेरै पठाउने त्यस्ता सूचना छिटो फैलिन्छन् । र, तथ्य जाँच भएको विषय कम मान्छेकहाँ पुग्न सक्छ । कालान्तरमा त्यो तथ्यले मान्छेको विचार परिवर्तन नगर्न पनि सक्छ ।

समाचारले मानिसको मत परिवर्तन गर्न सक्छ । र, हामीले प्रसारण गर्ने समाचार ‘इमोसनल रेजोनेन्स’ होस्, जसले मानिसको मस्तिष्कमा गाडिएको मिथ्या सूचना बाहिरिओस् ।

मूलधारका मिडियाले विज्ञानका समाचारहरू कम प्राथमिकता दिन्छन् । विज्ञान समाचारलाई सम्पादकहरू किन कम स्थान दिन्छन् ?

यो अमेरिकामा पनि उठिरहने मुद्दा हो, संसारभरैको । पत्रिकाका प्रथम पृष्ठमा समाचार छापिएनन् भनेर सम्पादकलाई धेरै किसिमका दबाब आउँछन् । पाठकको रुचिका सामग्रीसँग व्यवस्थापकीय जिम्मेवारीले पनि थिचिएका हुन्छन् सम्पादक । त्यो व्यापक दबाबले उनीहरू दुविधामा हुन्छन्– के विषयलाई प्राथमिकतामा राख्ने ! विज्ञानलाई प्राथमिकता दिँदा अन्य विषय के गर्ने ? यो प्रश्नको सामना उनीहरूले प्रत्येक पल गरिरहनुपर्छ । प्रकाशनगृहले पाठकको रुचिअनुसार सामाचार लेख्दा पनि विज्ञानलाई जोड्न सक्छन् । जस्तो पब्लिक हेल्थ विषयका समाचारमा सर्वसाधारणको चासो हुनछ । त्यो विषमा जानकारीसँगै विज्ञान पनि जोडेर प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । यसरी सर्वसाधारणको मुद्दासँगै विज्ञानका विषय तिनमा जोडेर लेख्न सकियो भने सम्पादकको पनि त्यसमा रुचि हुन सक्छ । यो क्षेत्रमा यो पत्ता लाग्यो, यो नतिजा आयो भन्नेमा सम्पादकलाई चासो नहुन सक्छ, तर पत्रकारले मुद्दासँग केन्द्रित भएर लेखे भने सम्पादकहरूले त्यसमा चासो दिन सक्छन् ।

जान्नेहरू भन्छन्– विज्ञान खर्चिलो विषय हो । र, विज्ञान पत्रकारितालाई पनि खर्चिलो नै मानिन्छ । विज्ञान सञ्चारका लागि स्थानीय भाषाको महत्त्व कति हुन्छ ?

तपाईं मान्छेले नबुझ्ने भाषा र माध्यममा सञ्चार गरिरहनुभएको छ भने यसले ती मान्छेलाई जोड्दै जोड्दैन । र, मानिसहरूले भन्ने गरेको खर्चिलो विषयको त्यो धारणा पनि बदलिन सक्दैन । यसका लागि मान्छेले बुझ्ने भाषामा सञ्चार गरिनुपर्छ । तपाईंले सञ्चार गर्नुभएको विषय समुदायले बुझ्ने भाषामा छ भने त्यस विषयमा उनीहरू चासो राख्छन् नै । तपाईंले लेखेको भाषा मान्छेले बुझेनन् भने तपाईंको मिहिनेत उसै खेर जानेछ ।

दक्षिण एसियामा विज्ञान–लेखनको सम्भावना कस्तो छ ?

दक्षिण एसियाबारे म उति जानकार छैन, तर त्यहाँका विज्ञानका धेरै समाचारबारे अमेरिकामा बस्ने सम्पादकहरूलाई थाहा छैन । आफ्नो क्षेत्रका समाचारमा सम्पादकको आँखा पर्‍यो भने त्यो पत्रकारको उपलब्धि हो ।