जोगाऔँ अँध्यारो
हामीले ‘अँध्यारोबाट उज्यालोतिर’ को यात्रामाथि अनेक गीत, कथा, कविता पढेका छौं, उपदेश सुनेका छौं । तर, पछिल्लो समय अत्यधिक प्रयोग हुन थालेको कृत्रिम उज्यालोले हाम्रो वरिपरिको परिस्थिति यस्तो बनेको छ कि अब हामीले भन्नैपर्ने भएको छ– ‘अँध्यारोलाई जोगाऔँ’ !
अमेरिका, सन् १९९४, जनवरी १७ को बिहान । लस एन्जलसवासी बिउँझिए ६.७ म्याग्निच्युटको ‘नर्थरिज भूकम्प’ को धक्काले । भुइँचालोले पूरै सहरमा बिजुली बन्द भएको थियो । स्थानीय समयअनुसार, बिहान साढे ४ बजेको थियो, त्यसैले सडकमा मोटर निकै कम थिए । उनीहरूलाई चकमन्न अँध्यारोले अत्याएको थियो । भूकम्पले सातो लिएका मानिसहरू छरछिमेकमा बिजुली छ कि छैन भनेर हेर्न थाले । त्यस रात जब उनीहरूले आकाशतिर हेरे, त्यहाँ चाँदीजस्तो ठूलो बादल देखे । त्यसले झनै अत्यायो । उनीहरूमध्ये केहीले अनिष्ट हुन लाग्यो भन्ठाने र आपत्कालीन सेवाको ‘९११’ मा फोन पनि गरे । त्यो लस एन्जलसवासीले देखेको कुनै अनौठो दृश्य थिएन, हाम्रो सौर्यमण्डलसमेत रहेको आकाशगंगा थियो ।
हामी भने अलि फरक परिस्थितिमा हुर्कियौं । हाम्रो गाउँतिर विद्युतीकरण भएको केही वर्ष मात्रै भएको छ । बिजुली पुगेका ठाउँमा समेत पर्याप्त बत्ती आउँदैन । २–३ दशकअघिको समय झनै फरक थियो । सम्साझै अँध्यारो हुन्थ्यो र टुकी बाल्थ्यौं । कृष्णपक्ष सुरु भएपछि दैनिक २ घडीले अँध्यारो बढ्दै जान्थ्यो । कृष्णपक्ष आधा सकिँदासमेत चन्द्रमा देख्न पाउने सम्भावना कम हुन्थ्यो । त्यस्ता रातहरूमा तारा चिन्ने कोसिस गर्थ्यौं हामी । घरका ठूलाबडाले कुन तारा कतिखेर उदायो र कति माथि आयो भन्ने आधारमा कति बज्यो होला भन्ने अनुमान गर्थे । नभन्दै घडी हेर्दा पनि त्यसकै आसपासको समय हुन्थ्यो । हाम्रो हिसाब सामान्य थियो । साढे २ घडीको एक घण्टाको दरले हिसाब हुन्थ्यो । हामी भने खासै अरू तारा चिन्दैनथ्यौं सिवाय ध्रुवतारा ।
शुक्ल पक्ष सुरु भएपछि चम्किलो चन्द्रमा पुनः आकाशमा उदाउँथ्यो । दैनिक दुई घडी बढ्दै जान्थ्यो । रातहरू रमाइलो हुँदै जान्थे । हामी जता सर्थ्यौं जूनले पनि हामीलाई त्यतै पछ्याउँथ्यो । अब धेरै कुरा बदलियो । आकाशमा आक्कलझुक्कल जून देखिन थालेको छ । आकाशगंगा देख्न पाउनु त टाढाकै कुरा भयो ।
...
काठमाडौं होस् कि लस एन्जलस, समस्या एकै थियो । यो कथा काठमाडौं वा लस एन्जलसको मात्रै होइन । विश्वका प्रायःजसो सहरको समस्याका रूपमा प्रकाश प्रदूषण देखा पर्न थालिसकेको छ । कृत्रिम प्रकाशले अँध्यारोलाई निल्दै गएको छ, जसले मानिसको सुत्ने तौरतरिका मात्रै होइन प्राकृतिक चक्रलाई पनि असर पारिरहेको छ ।
अमेरिकन एसोसिएसन अफ एड्भान्समेन्ट अफ साइन्सको जर्नल ‘साइन्स पर्स्पेक्टिभ’ को जनवरीको अंकमा प्रकाशित एक रिपोर्टअनुसार, संसारभर पछिल्लो एक दशकमा प्रकाश प्रदूषणको मात्रा प्रत्येक वर्ष करिब १० प्रतिशतले बढेको छ । यसअघि २ प्रतिशत जति मात्रै भएको अनुमान गरिएको थियो । समुदायमा आधारित परियोजना ‘ग्लोबल एट नाइट’ ले सिटिजन साइन्टिस्टको प्रयोग गरेर सन् २०११ देखि २०२२ सम्म कृत्रिम प्रकाशको अवस्था मापन गरेको थियो । त्यस अनुसन्धानले प्रत्येक ८ वर्षमा प्रकाश प्रदूषण दोब्बर भएको देखाएको छ ।
रातको समयमा पृथ्वीको ठूलो अंशमा पर्ने चम्किलो आकाश सबै सजीवका लागि गम्भीर खतरा भएको वैज्ञानिकले बताएका छन् । उनीहरूले अहिलेको नीतिले विश्व र क्षेत्रीयस्तरमा देखिएको समस्यालाई सम्बोधन गर्न नसक्ने बताएका छन् । ‘वर्ल्ड एटलस अफ आर्टिफिसिएल नाइट स्काई ब्राइटनेस’ का अनुसार, हङकङ विश्वको सबैभन्दा बढी प्रकाश प्रदूषण हुने सहर हो । त्यहाँ रातको समयमा उज्यालोको परिणाम प्राकृतिक स्तरभन्दा सय गुणा बढी छ । त्यहाँको गगनचुम्बी भवन र धेरै जनघनत्वले त्यो सहर प्रकाश प्रदूषणको थलो बनेको छ । यसै पङ्क्तिमा एसियामा अन्य सहरहरू सिंगापुर, सोल र सांघाई पनि पर्छन् । सिंगापुरमा ८० गुणा, सोउलमा ७० र संघाईमा ६० गुणा बढी प्रकाश प्रदूषण छ । त्यसैगरी युरोपमा पेरिस, रोम र मेड्रिड धेरै प्रकाश प्रदूषण भएका सहरको सूचीमा शीर्ष स्थानमा आउँछ । पेरिसमा ४० गुणा, रोममा ३० गुणा र मेड्रिडमा २५ गुणा प्राकृतिक स्तरभन्दा बढी प्रकाश प्रदूषण छ । अमेरिकामा लस एन्जलस, न्युयोर्क र सिकागोमा यस्तो प्रदूषण छ । लस एन्जलसमा ३०, न्युयोर्कमा २५ र सिकागोमा २० गुणा बढी छ । अहिलेसम्म प्रकाश प्रदूषणलाई खगोलको विषयसँग मात्रै जोडेर हेर्ने गरिए पनि त्यसले प्राकृतिक रूपमा ठूलै असन्तुलन उत्पन गर्ने अध्येताहरूको दाबी छ ।
प्रकाश प्रदूषणले मानव र प्रकृति दुवैलाई असर गर्छ, जसले हाम्रो सुत्ने–उठ्ने तरिकालाई प्रभावित गर्नेदेखि पर्यावरणीय चक्रलाई समेत गम्भीर प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । रातको चमचमाउँदो कृत्रिम उज्यालोले प्रकाश र अन्धकारको प्राकृतिकपनामा अवरोध उत्पन्न गराउँछ ।
जलवायु परिवर्तनमा योगदान गर्ने हरितगृह ग्यास उत्सर्जनलाई समेत अत्यधिक प्रकाशले बढाउने अध्ययनले देखाएको छ । पृथ्वीको अधिकांश ठाउँ कृत्रिम उज्यालोले जगमगाउँदो र आकर्षक देखिए पनि लामो अत्यधिक उज्यालोले विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य समस्या पैदा गरिरहेको छ । हाम्रो सुत्ने र उठ्ने समय मिलाउने ‘बायोलोजिक क्लक’ लाई यसले बिगारेको छ । यही बायोलोजिकल क्लक प्रकाशको वरिपरि घुमेको हुन्छ । यसको चक्र बिग्रँदा हाम्रो सुत्ने–उठ्ने चक्र प्रभावित हुन्छ । यो चक्रलाई प्रकाशले प्रभाव पार्छ । हामी मानिस दिनमा सक्रिय र रातमा निष्क्रिय हुन्छौं । हाम्रो शरीरमा मेलाटोनिन् भन्ने हर्मोन छ । अँध्यारोमा यसको उत्पादन बढ्दा हामीलाई निद्रा लाग्छ । उज्यालोले यसको उत्पादन घटाउँछ अनि हामी सुत्न सक्दैनौं ।
लोडसेडिङले हत्तुहैरान भएका, बल्लबल्ल धीत मर्ने गरी बिजुली बाल्न पाएका नेपालीलाई अँध्यारो जोगाउने विषय निकै अनौठो लाग्न सक्छ । तर, वैश्विक परिवेशको परिस्थिति निकै फरक बनिरहेको छ । ५० हजार वर्षपछि गत साता पृथ्वीनजिक आएको थियो हरियो पुच्छ्र्रेतारा । त्यो हेर्न खोजेका थिए मान्छेहरूले । तर, काठमाडौंमा प्रकाश प्रदूषण ह्वात्तै बढेका कारण त्यो देख्न कठिनाइ भएको बताए खगोलशास्त्रीले । धेरै मान्छे खुला र प्रकाश प्रदूषण नभएको ठाउँ खोज्दै नगरकोटतिर पुगेका थिए । केही वर्षअघि यसैगरी उल्कापात हेर्न अँध्यारो खोज्दै मानिसहरू दक्षिणकाली पुगेका थिए ।
सहरी क्षेत्रमा अहिले जूनकिरी देख्नु असम्भवजस्तै भइसकेको छ । चमेराको संख्या घट्दै गएको छ र लाटोकोरेसोजस्ता पन्छीहरू पनि देखिन छाडेका छन् । इन्टरनेसनल डार्क स्काई एसोसिएसनका अनुसार, संसारका अधिकांश मुलुकका राजधानी सहरमा प्रकाश प्रदूषण बढ्दो क्रममा छ । उक्त संस्थाका अनुसार, अमेरिकाका दुईतिहाइ र युरोपका आधाजसो मानिसले ‘डार्क स्काई’ देख्न छाडेका छन् । हामीले प्रयोग गर्ने बत्तीले दिने उज्यालोको ४० प्रतिशत हिस्सा खेर जाने अध्ययनले देखाएका छन् । खेर जाने यस्ता प्रकाश प्रतिविम्बित भएर आकाशतर्फ जान्छन् । यसले आकाशको प्राकृतिक स्वरूप बदलिन्छ र आकाशलाई उज्यालो बनाइदिन्छ । ‘साइन्स एड्भान्स’ जर्नलमा ‘वर्ल्ड एट्लास’ ले प्रकाशित गरेको एक अनुसन्धानको निष्कर्ष छ– संसारका ८० प्रतिशत मानिस रातको समयमा अँध्यारो आकाश देख्दैनन् ।
सामुद्रिक क्षेत्रका कछुवा र चराहरू द्विविधामा छन् । चन्द्रमाको प्रकाशका आधारमा बसाइँ सर्ने तिनले प्रकाश प्रदूषणकै कारण बाटो बिर्सिन थालेका छन् ।
प्रकाश प्रदूषणकै कारण राति परागसेचनामा सघाउने कीराहरूको उपस्थिति ६० प्रतिशतले घटेको छ । यसको असर सिधै कृषिमा देखिन्छ । चन्द्रमा हेरर बसाइँसराइ गर्ने चराहरूको यात्रालाई प्रकाश प्रदूषणले चुनौती थपिदिएको छ । नेसनल जिओग्राफिकका अनुसार, प्रकाश प्रदूषणकै कारण अमेरिकामा मात्रै वार्षिक करोडौं चरा गगनचुम्बी भवनमा ठोक्किएर मर्छन् । डार्क स्काई एसोसिएसनको अनुसन्धानले भन्छ– चरा मात्रै होइन, सामुद्रिक माछा सलोमनको बसाइँसराइलाई पनि प्रकाश प्रदूषणले असर पारेको छ ।
‘तमसोमा ज्योतिर्गमय’– बृहदारण्यकोपनिषद्को यो ऋचामा भनिएजस्तै कुनै समयमा मानिसहरू अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ जान लालायित थिए, त्यो चाहे ज्ञानमा होस् वा दैनिक जीवनमा । उज्यालो भन्नासाथ अहिले प्रायःको दिमागमा एउटै कुरा आउँछ – बिजुली । तर, बिजुलीको आविष्कार हुनुभन्दा हजारौं वर्षअघिदेखि उज्यालोका लागि ग्रहहरूको प्रकाशमा भर पर्नुपर्ने अवस्था थियो । वेद भन्छ– संसार सृष्टि हुनुअघि हराउँदै नहराउने अज्ञात स्थिर र निष्क्रिय तरल पदार्थजस्तो अँध्यारोले ब्रह्माण्ड व्याप्त थियो, अँध्यारो नै बह्माण्डको मूल तत्त्व अर्थात् ऊर्जा हो । यसैबाट प्रकृतिको गर्भमा कैयौं आकाशगंगा तीव्रताका साथ अस्तित्वमा आए । आकाशगंगा र ग्रहहरूको उत्पत्ति अथवा निर्माणबाट संसार प्रज्वलित हुन थाल्यो, फलस्वरूप ब्रह्माण्डमा सृष्टि सम्भव भयो । तर, यदि कुनै पनि विषयको अत्यधिक प्रयोग हुन थाल्यो भने त्यसले कतै न कतै गम्भीर असर गरिराखेकै हुन्छ । उज्यालोलाई मानिसले यति महत्त्व दियो कि अब मानवनिर्मित उज्यालो नै मान्छेका लागि अभिशाप बन्ने समय नआउला भन्न सकिन्न ।
अँध्यारोबाट उज्यालोतर्फ जान चाहने मानव सभ्यताले कालान्तरमा यति धेरै उज्यालोको सामना गरिरहेको छ कि फलस्वरूप मानिस अँध्यारो खोज्न थाले । त्यसलाई झन् सहज ढंगले बुझ्न एउटा उदाहरण पढौं– हामीले दैनिक प्रयोग गर्ने विद्युतीय साधन मोबाइल, कम्प्युटरमा हुने डार्कमोडको प्रयोग । विभिन्न अध्ययन अनुसार, ७० प्रतिशतभन्दा बढी प्रयोगकर्ताले आफ्ना विद्युतीय साधनमा डार्क मोड राखेको पाइएको छ ।
अहिले हाम्रो वातावरणमा जति प्रदूषण भइरहेको छ, तीमध्ये सबैभन्दा बढी मानवनिर्मित साधनबाटै भएको छ । नेसनल जियोग्राफ्रिकमा प्रकाशित एक लेख अनुसार, कृत्रिम उज्यालोको अत्यधिक प्रयोगले मानव स्वास्थ्यमा मात्रै होइन पशुपन्छीको व्यवहार र रातको समयमा आकाशीय पिण्डको अवलोकन गर्नसमेत बाधा पुगिरहेको छ । सन् २०१६ मा हजारौं स्याटेलाइट फोटोको आधारमा कम्प्युटर जेनेरेटेड म्यापमा देखिएको प्रकाश प्रदूषणको चित्र हेर्दा पनि यो स्पष्ट हुन्छ– रातको समयमा प्रयोग गरिने त्यस्ता कृत्रिम बत्तीले विशेषगरी विकसित राष्ट्रका विभिन्न सहरलाई दिन–प्रतिदिन अँध्यारोबाट झनै टाढा लगिरहेको छ । त्यस म्यापले देखाएको थियो– पृथ्वीमै साइबेरिया, सहारा मरुभूमि र अमेजनलगायत स्थानमा मात्रै पूर्ण रूपमा अँध्यारो महसुस गर्न पाइन्छ । सहरी क्षेत्रमा बिजुलीबत्ती, सवारीसाधनमा जडित बत्ती, स्ट्रिटल्याम्प, कार्यालय, उद्योगधन्दा, डिजिटल विज्ञापन बोर्डलगायतमा प्रयोग भएका हरेक बल्बले हामीलाई कुनै न कुनै हिसाबमा अँध्यारोबाट टाढा लगिरहेका छन् । खगोल अध्ययन गर्नेहरूले प्रकाश प्रदूषणकै कारण आकाशको स्पष्टावलोकन गर्न पाएका छैनन् ।
जन्मिँदै गरेका र अब जन्मिनेले पनि खुला आकाश हेर्नैका लागि सहरभन्दा निकै टाढा जानुपर्ने बाध्यता नआउला भन्न सकिँदैन । विश्वको ८० प्रतिशतभन्दा बढी जनसंख्या कृत्रिम उज्यालोमा निर्भर छ । यो दर्दनाक खबर हो किनभने एन्थ्रोपोजेनिक अर्थात् मानवनिर्मित त्यस्ता प्रकाश दिने साधन नै प्रकाश प्रदूषणको प्रमुख कारण हुन् ।
प्रकाश प्रदूषणले जीवजन्तुलाई त असर गर्छ नै, मानिसमा पनि अनेक समस्या देखापर्छन् । जस्तो सुत्ने–उठ्ने तालिकामा समस्या, आँखाको समस्या, राति आकाशमा देखिने आकाशीय पीण्डहरू कृत्रिम उज्यालोका कारण स्पष्ट देख्न नसक्नु ।
कृत्रिम उज्यालैका कारण टाउको दुख्ने, मानसिक तनाव उत्पन्न हुनुजस्ता समस्या दिन–प्रतिदिन बढिरहेको अध्ययनहरूले देखाएका छन् । फ्लोरिडा एट्लान्टिक विश्वविद्यालयको भौतिक विज्ञान विभागले गरेको एक अध्ययनमा अत्यधिक उज्यालो ‘ब्राइट नक्टर्नल लाइट’ ले मानिसको शरीरमा उत्पादन हुने मेलाटोनिनको मात्रा घटाउने उल्लेख छ ।
शरीरमा मेलाटोनिनको उत्पादन मात्रा घट्दा महिलामा स्तन क्यान्सर र पुरुषमा प्रोस्टेट क्यान्सरको जोखिम उच्च हुन्छ । कृत्रिम उज्यालोबाट हुने स्वास्थ समस्यामाथि पछिल्लो समय भएका अनुसन्धानलाई अमेरिकन मेडिकल सोसाइटीले पनि ऐक्यबद्धता जनाएको छ । र, सोसाइटीले प्रकाश प्रदूषण नियन्त्रणमा प्रयास गर्ने, यससम्बन्धी अन्य अध्ययनसमेत गर्ने बताएको छ ।
अध्ययनहरू भन्छन्– मोबाइल, कम्प्युटरजस्ता डिभाइसमा हुने प्रकाश अर्थात् ‘ब्लु लाइट’ ले मानिसको शरीरमा मेलाटोनिनको मात्रा घटाउँछ । सडक किनारमा राती बालिने ठूल्ठूला डिजिटल बोर्डहरूका चर्को प्रकाशले पनि मान्छेको आँखामा असर पारिरहेको अनुसन्धानले बताएका छन् ।
मानवमा मात्रै होइन समुद्रमा पाइने जीवमा पनि प्रकाश प्रदूषणको असर देखिँदै छ । सामुद्रिक क्षेत्रमा पाइने कछुवा र चराहरू चन्द्रमाको प्रकाशका आधारमा एकदेखि अर्को ठाउँसम्म जान्छन्, जसलाई माइग्रेसन प्याटर्न्स भनिन्छ । तर, अहिलेको प्रकाश प्रदूषणले उनीहरू द्विविधामा परेका छन् र आफ्नो बाटो बिर्सिन थालेका छन् । त्यसैले केही सहरहरूले चराहरूको बसाइँसराइ (बर्ड माइग्रेसन) का समयमा ठूल्ठूला भवनका बत्ती निभाउने (लाइट आउट) अभियान नै सञ्चालन गर्न थालेका छन् ।
प्रकाशित : फाल्गुन २७, २०७९ ११:०३
