ग्रेटाको एलिनर अवतार

शाश्वत सत्य हो– मृत्यु । तर, कसैलाई गुमाउनुपरेको अवस्थामा यसको बोध गर्नु र स्वीकार गर्नु नितान्त गाह्रो विषय हो । विगत केही वर्षदेखि शारीरिक अस्वस्थताका बावजुद ग्रेटा राणाको अधिकांश समय लेखन/पठनमै बितेको थियो । उनको सक्रियता हेर्दा यति छिट्टै उनलाई गुमाउनपर्ला भन्ने कल्पनासमेत कहिल्यै गरिनँ । उनलाई ब्रेन ट्युमर भएको थियो । र, केही समयदेखि उनी मस्तिष्कमा पानी जम्ने समस्याबाट पीडित थिइन् ।

कोभिड–१९ को महामारीपछि उनको उपचारमा संलग्न डाक्टरले मानिसहरूसँगको बाक्लो भेटघाटबाट उनलाई पाबन्दी लगाएको थियो । मन हुँदाहुँदै कत्ति कुरा गर्न नपाएकामा उनी दुःखी अनि विचलित पनि थिइन् । छोरा सरित, बुहारी प्रमा अनि दुई नातिनीसँग उनको सम्बन्ध सुमधुर थियो । आफ्ना साहित्यिक कार्यक्रमहरूमा परिवार र नजिकका एक–दुई साथीहरूको उपस्थिति उनका लागि निकै महत्त्वपूर्ण थियो । मलाई लाग्छ, पछिल्ला वर्षहरूमा विशेषतः श्रीमान् मधुकरशमशेर राणालाई गुमाएपछि नितान्त एक्लो भएकी ग्रेटाका सबैभन्दा नजिकको साथी भन्नु नै शब्द अनि चौबीसै घण्टा उनको सेवाका लागि राखिएका नर्स थिए । अविच्छिन्न रूपमा लेख्नु अनि पढ्नुका साथै ग्रेटा रंगमञ्चमा पनि सक्रिय थिइन् । झन्डै ८० को उमेर अनि प्रतिकूल परिस्थितिका बावजुद एकाग्र भएर आफूले रुचाएको काम निरन्तर गरिरहने उनको इनर्जी देखेर मलाई अचम्म लाग्थ्यो । सबैभन्दा अचम्म त आफ्नो जन्मथलो अनि देश छाडेर ६० वर्षीय वैवाहिक जीवनमा उनले नेपाललाई कर्मथलो बनाउन सकेकामा लाग्थ्यो !

...

‘के आफ्नो ठाउँ, त्यहाँको परिवेश, आफ्ना मान्छे मिस गर्दिनथिइन् उनी ? आफूलाई नेपाली भन्न रुचाए पनि के तपाईंलाई आउटसाइडरजस्तो महसुस भयो कहिल्यै ?’ उनीसमक्ष मेरा प्रश्न यस्तै हुन्थे । ७ वर्षको उमेरमा पहिलो कविता लेखेको क्षण सम्झिँदै उनी भन्थिन्, ‘बेलायतमा सानो हुँदा पानी परेपछि भिजेको चिसो माटोको मीठो सुगन्ध हुन्थ्यो, नेपालको त्यस्तै माटाको सुगन्धले मलाई मेरो घरको सम्झना आउँछ ।’ चिराग बाङ्देलले बनाएको वृत्तचित्रमा घर सम्झेर भक्कानो छाडेर उनी रोएको दृश्य प्रत्येकपटक हेर्दा मेरो मन भरिएर आउँछ । उनको जीवनमा आधारित त्यो वृत्तचित्र सम्भवतः अन्तिम रेकर्डिङ भएको छ । यसमा म पनि आबद्ध हुन पाएकामा गौरव महसुस भएको छ मलाई ।

ग्रेटा पेनिगंटन राणाको जन्म ७ फेब्रुअरी १९४३ मा बेलायतको कोइला खानीको सहर क्यासलफोर्ड योर्कसायरमा भएको थियो । संसारले प्रिभिलेजका रूपमा हेर्ने पश्चिमी समाजमा जन्मिनु–हुर्किनु कस्तो थियो भन्ने मेरो एक प्रश्नको जवाफमा उनले आफ्नो बाल्यकाल द्वन्द्वपछिको नैराश्यता अनि अभावमा कठिन रहेको बताएकी थिइन् । आमा शिक्षिका भएकाले उनले आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा दुई वर्षको कलिलो उमेरमै सुरु गरिन् । तर, त्यो बेला लत्ता–कपडा, खाद्यपदार्थ अनि किताब राशनका रूपमा पाइने बताएकी थिइन् । शिक्षिका आमाले अनिवार्य काम गर्नुपर्थ्यो र आफू पहिलो सन्तान भएकाले घर सम्हाल्ने काम ग्रेटाले कलिलो उमेरदेखि नै गर्नुपर्‍यो । पछि नेपालमा एउटा सम्भ्रान्त राणा परिवारमा विवाह भएर भित्रिएपछि भने आमाले भन्दा सासूआमाले असाध्यै माया गरेको सम्झना गर्थिन् उनी ।

...

ग्रेटासँगको मेरो पहिलो भेट चिराग बाङ्देलमार्फत समर आर्ट्स फेस्टिवलमा भएको थियो । दुईदिने महोत्सवको तयारी अनि तत्पश्चात् विभिन्न साहित्यिक कार्यक्रमको सिलसिलामा उनीसँग सामीप्य बढ्दै गयो । त्यसै महोत्सवमार्फत मैले भारतका लेखकद्वय जग र बनी सुरैया अनि पाकिस्तानका कवि इक्रम बसरासँग पनि नजिक हुने र उनीहरूका साहित्यबारे जान्ने मौका पाए । पछि उनी श्रीलंकाका लेखक रोमेश गुणशेखरालाई नेपाल बोलाउने तरखरमा थिइन्, तर दुर्भाग्यवश नेपालमा आएको महाभूकम्पले त्यो सम्भव भएन । पारिवारिक नाता आफ्नो ठाउँमा छँदै थियो, जसबारे उनका श्रीमान् मधुकरशमशेर राणा र म अक्सर गफ गर्थ्यौं । तर, त्यसभन्दा माथि मलाई ग्रेटाको व्यक्तित्व र उनले लेखेका किताबले प्रभाव परेका थिए । उनीसँगको सामीप्यता हामी दुवैको साहित्यप्रतिको रुचिकै कारण थियो । मैले त्यतिबेलासम्म उनका केही कवितासंग्रह र उपन्यास ‘हिडन वुमन’ पढेको थिएँ । पेन इन्टरनेसनलका केही पुराना सक्रिय साहित्यकार र नयाँ पुस्ताका केही साहित्यकारसँग हातेमालो गरी हामीले ‘प्यान एसिया क्रिएटिभिटी’ भनेर केही लेख्ने जमर्को पनि गरेका थियौं, तर त्यो संस्था लामो समयसम्म चलाउन सकेनौं ।

साहित्यमा सबैभन्दा बढी रुचि उनलाई कवितामा थियो र लेखकको रूपमा आफ्नो ‘हाइएस्ट फर्म’ या ‘एक्सिलेन्स’ पनि उनी यसै विधालाई मान्थिन् । उनी बेन जोन्सन र विलियम शेक्सपियरबाट नितान्त प्रभावित थिइन् । उपन्यास, कविता अनि अनुवादमा लामो समयदेखिको उनको सक्रियताबारे धेरैलाई थाहा छ । तर, पछिल्लो समय उनले नाटक मञ्चनमा विशेष रुचि राख्न थालेकी थिइन् । एकाध नाटक मञ्चन भने पहिले पनि गरेकी थिइन् उनले ‘द एम्बेसी स्टरलिङ प्लेयर्स’ मार्फत, जसबाट उठेको पैसा आर्थिक रूपमा कमजोर बालबालिकाको अध्ययनका निमित्त थियो ।

उनी मलाई निर्धक्क विश्वास गर्थिन् । मेरा कुनै पनि कुरालाई नाइँ भन्थिनन् । मेरो कुनै पनि कुरा, सरसल्लाह उनी उत्तिकै मनन पनि गर्थिन् । मेरो लागि आएको हरेक फोन कल उनको एउटा वाक्यबाट सुरु हुन्थ्यो, ‘हे सगुना लिसन !’ यसै सिलसिलामा एक दिन उनको फोन आयो । उनले त मलाई विलियम शेक्सपियरको नाटक ‘अ मिड समर नाइट्स ड्रिम’ मा मुख्य हिरोइनको भूमिकामा पो लिन खोजेकी रहिछन् । हाँसो उठ्यो । मैले भने, ‘मुख्य पात्र खेल्ने मेरो के हुती मुवा, बरु मै खोज्छु पात्रहरू ।’ यसरी रंगमञ्चमा आफ्नो पहिचान स्थापना गरेका साथीहरू आशान्त शर्मा, सरोज अर्याल, दिव्य देव, उत्पल झा, आकांक्षा कार्की, गुञ्जन दीक्षित अनि आभास कर्माचार्यसँग कुराकानी भयो र सुरु भयो नाटकको तयारी । म र चिराग बाङ्देल त नाटकमा हुनैपर्ने थियो उनका लागि । मलाई आफूले निर्वाह गर्न सक्छुजस्तो लागेको ‘ग्रे शेड’ भएको पात्र आफैं छानें । र, मूर्ख परी टिटानियाको भूमिका निभाएँ । उनको निर्देशनमा बनेको यस नाटकले उनलाई एउटा नयाँ परिवारको न्यानोपन दियो । उनी हाम्रो ‘मुवाँ’ अनि हामी ‘न्यु शेक्सपियर वालाज’ भयौं । यसमा दिव्य देवले मुख्य भूमिका निभाए र निर्देशनमा पनि निकै मद्दत गरे । त्यो नाटक सन् २०१६ मा मञ्चन भएको थियो । यसले ग्रेटामा एउटा नयाँ ऊर्जा थपेको थियो । ‘न्यु शेक्सपियर वालाज’ ले हरेक वर्ष शेक्सपियरद्वारा लिखित कमेडी गर्ने प्रतिबद्धता जनाए पनि हामीले त्यो गर्न सकेनौं । यसका विभिन्न कारण थिए, तर मुख्य थियो आर्थिक पाटो । नाटक मञ्चन गर्न चाहिने आर्थिक सहयोग त्यसअघि नेपाल ब्रिटेन सोसाइटीसँग आबद्ध सञ्जीव पाण्डे, प्रतिमा पाण्डे अनि कलाकार चिरागले गरेका थिए । ग्रेटासँग आफ्नै फन्ड पनि थियो, तर पनि त्यो त्यति सजिलो काम थिएन ।

जसोतसो हामीले २०२० मा फेरि एकपटक अर्को कमेडी ‘एज यु लाइक इट’ मञ्चन गर्ने निर्णय गर्‍यौं । लकडाउनले सबै कुरा ठप्प भएको त्यो बेला रंगमञ्चका कलाकार पनि फुर्सदिला, तर आर्थिक मन्दीको दौरबाट गुज्रिरहेका थिए । सबैलाई केही कुरामा अल्झिऊँ भन्ने थियो, जसले मानसिक रूपमा पनि तनावरहित राखोस्, तर अफसोस ग्रेटा यसपटक त्यति सक्रिय हुन सकिनन् । कारण प्रतिकूल स्वास्थ्य अनि डाक्टरले उनलाई संक्रमण नहोस् भनेर लगाएको पाबन्दी । यस्तोमा आशान्त शर्मा अघि बढे र निर्देशनको सम्पूर्ण अभिभारा आफ्नो काँधमा लिए । रिहर्सलका दौरान ग्रेटा हामीसँग अनलाइनमा जोडिइन् । प्रारम्भिक दौरको काम सबै अनलाइन नै भयो । राति अबेलासम्मै पनि उनी हामीसँग जोडिएर हामीलाई सब–टेक्स्ट बुझाउँथिन् । केही साथीहरूले सुरु गरेको काम छोडे, केही नयाँ जोडिए, जसोतसो नाटक मञ्चन भयो । यसका दौरान मप्रति उनी झन् ‘प्रोटेक्टिभ’ भएको पाएँ । ग्रेटा स्पष्ट वक्ता थिइन्, नो नन्सेन्स खाले । कतिपय अवस्थामा उनी ‘डिस्मिसिभ’ लाग्थ्यो होला केहीलाई । उनको व्यक्तित्व अनि स्वभावको त्यो अभिभारा यसपटक भने मैले वहन गर्नुपरेको थियो र यो उनले महसुस गरेकी थिइन् । उनको सपना थियो– आफ्ना कलाकारहरूलाई योर्कसायर लिएर जाने र त्यहाँ नाटक मञ्चन गर्ने, जुन अधुरै रह्यो । राज्यले यस्ता कार्यहरूमा उचित सहयोग नगर्ने मात्र होइन, पन्छिने कुरालाई लिएर उनी दुःखी हुन्थिन् ।

उनको यो सपना सायद एक मात्रै पूरा हुन बाँकी काम थियो भन्ने मलाई उनको पछिल्लो प्रकाशित किताब ‘घोस्ट इन द ब्याम्बो’ पढेपछि अझै महसुस भयो । त्यस उपन्यासको मुख्य पात्र एलिनर धेरै हदसम्म उनी आफैं हुन् । उनले कतै भनेकी छन्, ‘जीवनी लेखेँ भने मैले सायद धेरैको चित्त दुखाउनेछु, त्यसैले म आफ्ना कुरा उपन्यासका पात्रमार्फत भन्छु ।’ ‘घोस्ट इन द ब्याम्बो’ मा एउटा काल्पनिक सहर लपालिस्तानको कथा छ । वास्तवमा ग्रेटाले आफ्नो यौवनकालका कार्यक्षेत्र लाओस, अफगास्तिान अनि पाकिस्तानलाई लिएर त्यस काल्पनिक ठाउँको निर्माण गरेकी छन् । १९७० को दशकमा पहिलोपटक विवाहपश्चात् नेपाल आएकी ग्रेटाले नेपाल रेडक्रस सोसाइटी, समाज कल्याण मन्त्रालय अनि इसिमोडमा कार्यरत हुँदा यहाँको दुर्गम क्षेत्रमा काम गर्ने मौका पाइन् । पछि यही दुर्गम क्षेत्रका विशेषगरी महिला पात्रले उनका उपन्यास अनि कवितामा स्थान ओगटे । ‘घोस्ट इन द ब्याम्बो’ उनले लेख्दै गरेको ट्रिलोजीको दोस्रो भाग थियो भने यसको अन्तिम किताब प्रकाशनका लागि तयार छ । साथै राणाकालीन समयका महिला पात्रहरूको सेरोफेरोमा लेखिएको ‘हिडन वुमेन’ को दोस्रो संस्करण पनि केही समयअघि प्रकाशित भएको छ । ग्रेटाको निधनले नेपालमा रही अंग्रेजीमा कलम चलाउने अग्रज साहित्यिक अभियन्ताको एक अध्यायको अन्त्य भएको छ । जनवरी १, २०२३ मा म उनलाई निकै समयपछि भेट्न गएकी थिएँ । अफसोस धेरै ढिलो भयो ।