मान्छेको मनोवृत्ति निर्माण गर्ने समय हो– बाल्यकाल । यो बेला मस्तिष्कमा परेको छाप स्मृतिबाट हत्तपत्त हट्दैन । तर, बालबालिकामा कस्तो मनोवृत्ति निर्माण गर्ने ? हाम्रा घरहरूमा यस्तो प्रयास भएका छन् ? मेरो किताब ‘घरको शिक्षा : संस्कारयुक्त मनोवैज्ञानिक सिकाइ’ यो प्रश्नवरिपरि घुमेको छ ।

तीव्र गतिमा हिँड्छ बाल्यकाल । र, बाल्यकालले बालबालिकालाई तीव्र गतिमा सिकाउँछ, अनेक पाठ । व्यक्तिको मनोवृत्ति निर्माण हुने यहि समयको सिकाइले हो । तर, बालबालिकालाई के सिकाउने ? उनीहरूका मस्तिष्कमा कस्तो छाप छाड्ने ? राम्रो कि नराम्रो ? हामी चाहन्छौं– राम्रो छाप छोडौं । उसलाई असल नागरिक बनाऊँ । तर, चाहेर मात्रै असल नागरिक बनाउँन सकिन्छ ? त्यसैले बालबालिकालाई हुर्काउने शैलीमाथि अब विमर्श गर्नु छ ।

हामी बालबालिका हुर्काउँछौं, तर अज्ञानतावश । त्यसैले हाम्रो सिकाइ नै कमजोर छ । सिकाइ कमजोर भएपछि बाल्यकालको छाप पनि कमजोर छ । र, सिकाइ राम्रो नभएरै त हामीले असल नागरिक उत्पादन गर्न सकेनौं । कस्तो वातावरणमा हुर्कायौं हामीले बालबालिका ? स्कुलले कस्तो शिक्षा दिए ? उत्तर सरल छ– न अभिभावकले राम्रो वातावरणमा हुर्काए, न स्कुलले राम्रो शिक्षा दिए ।

हामी नियम मान्नुपर्छ भन्छौं, तर नियम मान्ने सिकाइ भएन । लोकतन्त्र भन्यौं, तर लोकतान्त्रिक चरित्र सिकाएनौं । विधिको शासन भन्यौं, तर विधि मान्न प्रोत्साहन गरेनौं । यसको अर्थ सिकाइको जगै कमजोर छ । जग कमजोर भएपछि घर बलियो कसरी हुन्छ ?

बालबालिकामा सकारात्मक छाप पार्न सकारात्मक व्यवहार गर्नुपर्छ । सकारात्मक व्यवहार गर्न उनीहरूको मनोविज्ञान बुझ्नुपर्छ । मनोविज्ञान बुझेर व्यवहार गर्न सजिलो छ ? अहँ छैन । लामो समय लाग्छ, मनोविज्ञान बुझेर व्यवहार गर्न । लामो समय कुर्ने धीरता छ ? छैन ।

अब पनि यसै गरेर हुन्छ ? अहँ हुँदैन । हाम्रो व्यवहार बदल्नुपर्छ । असल नागरिक उत्पादन गर्न बालबालिकालाई राम्रो वातावरणमा हुर्काउनुपर्छ । राम्रो शिक्षा दिनुपर्छ । संस्कारसहितको शिक्षा दिनुपर्छ । यसका लागि मनोवैज्ञानिक व्यवहार पहिलो सर्त हो ।

संस्कारयुक्त सिकाइको पहिलो सर्त भयरहित वातावरणमा हुर्कन पाउनुपर्छ हाम्रा बालबालिकाले । भयरहित वातावरणमा हुर्काउन पनि मनोविज्ञान बुझ्नैपर्छ । भय कसरी सिर्जना हुन्छ भन्ने बुझ्नुपर्छ । भयरहित वातावरण कसरी सिर्जना गर्ने ? भयरहित वातावरण सिर्जना गर्न भयले बालबालिकामा पार्ने असरबारे बुझ्नुपर्छ । भयले प्राज्ञवान् नागरिक बन्ने वातावरणमा अवरोध सिर्जना गर्छ । त्यही भएर भयरहित वातावरणमा बालबालिकालाई हुर्काउनुपर्छ भन्ने मेरो अभियान हो ।

केही डर होस्, तर भय हुँदै नहोस् । डर पनि अहिलेको नहोस्, आजको नहोस्, सुदूर भविष्यको होस् । भोलि–पर्सिको डर होस् । पढेनौ भने तिमीले राम्रो काम गर्न सक्दैनौ, अरूभन्दा पछि पर्छौ भन्ने खालको डर होस्, भय नहोस् । सकारात्मक असर पार्ने डर होस् । डराउनु भनेको सम्हालिन सिक्नु हो । सावधान हुन सिक्नु हो । भय भनेको आतङ्क हो, त्रास हो, सङ्कट हो, विपत्ति हो । डरको माथिल्लो रूप हो भय । हामीले बालबालिकालाई आतङ्कित बनाएका छौं पिटेर वा तर्साएर । त्रास फैलाएका छौं । विपत्तिको अवस्था सिर्जना गरिदिएका छौं ।

आना बालबालिकाप्रति माया छ । माया नभएर होइन, हाम्रा संवेगमा नियन्त्रण गर्न नसकेर बालबालिकामाथि आतङ्क मच्चाएका छौं । मैले अभिभावकीय आतङ्कका सिकार भएका अनगिन्ती बालबालिका देखेको छु । यस्ता अभिभावक देख्दा यिनको मस्तिष्कमा चेतनाको दियो कहिले बाल्ने होला भनेर चिन्तन गरिरहन्छु ।

बालबालिकाको मनोविज्ञान नबुझेर भयभीत बनायौं हामीले । आनो रिस नियन्त्रण गर्ने कला नजानेर भयभीत बनायौं । बालबालिकलाई बालबालिकाकै दृष्टिकोणबाट नहेरी हाम्रो दृष्टिकोणबाट हेर्‍यौं । बालबालिकाकै कोणबाट सोचिदियौं भने यो समस्या घटेर लगभग शून्यमै पुगिहाल्छ । कारण जे भए पनि हामीले भयभीत बनाइराख्यौं । चिन्ता र सरोकार यही हो ।

बालबालिकाको मनोविज्ञान नबुझि मन नियन्त्रण गर्न सकिंदैन । यसका लागि सिकाइमै जानुपर्छ । शिक्षामै जानुपर्छ । मन नियन्त्रणमा राख्न अहिलेको आवश्यकता हो संयम शिक्षा । मैले देखेका शिक्षाका अनेकौं समस्यामध्ये एउटा हो– मन वशमा राख्न नसक्ने नागरिक उत्पादन । संयम शिक्षा नपाएको मान्छे कुलतमा लागेको छ । संयम शिक्षा नपाएको मान्छे हत्यामा संलग्न छ, हिंसा गर्दै हिंडेको छ । व्यभिचारी बनेको छ । भ्रष्टाचारी बनेको छ । हत्या, बलात्कार, चोरी डकैटीमा संलग्न छ ।

संयम शिक्षा सबैभन्दा अप्ठ्यारो शिक्षा हो । किनभने संयम संस्कारसँग जोडिएको छ । संस्कार मनसँग जोडिएको छ । संस्कार भनेको विधि हो, व्यवहार हो, विधि र व्यवहारको अभ्यास हो । अभ्यास गरेरै संस्कार निर्माण भएको हुन्छ । विगतमा गरिएका कार्य नै संस्कारको रूपमा मान्छेको मनमा गढिरहेको हुन्छ ।

मान्छेको जे संस्कार बस्छ, त्यही मनका रूपमा प्रकट हुन्छ । संस्कार भनेको मन बनाउने प्रक्रिया पनि हो । मन कस्तो बनाउने भनेर बाल्यकालमै अभ्यास गराउनुपर्छ । अभ्यासले नै हो सफल हुने । अभ्यासमा शक्ति हुन्छ । कठिन काम पनि अभ्यासमार्फत सजिलोसँग समापन गर्न सकिन्छ ।

हामी सोच्छौं– शिक्षा दिने काम स्कुलको हो । सही हो । शिक्षा दिन भनेर पैसा तिरेर स्कुल भर्ना गरेका हुन्छौं । तर, स्कुल मात्र पर्याप्त होइन । बालबालिकाले स्कूलभन्दा बढि समय त घरमै बिताउँछन् । हामीले स्कुलको शिक्षालाई ध्यान दिएका छौं । तर, घरको शिक्षालाई ध्यानै दिएका छैनौं । घरबाट अनगिन्ती शिक्षा लिइरहेका हुन्छन् बालबालिकाले, पाइला पाइलामा । हामी खेली–खेली, बोली–बोली, व्यवहार गरी–गरी शिक्षा दिइराखेका हुन्छौं । तर, कस्तो शिक्षा दिएका छौं ? यतातिर ध्यान दिएका हुँदैनौं । हामी कमजोरी नै यहीँनेर गर्छौं । घरमा सिकाउने नै असल अभ्यास हो । सिकाउनेभन्दा पनि असल अभ्यास गराउने हो । अभ्यासबाटै सिकाउने हो ।

आफ्नो जीवन सफल, सार्थक बनाउन शिक्षा लिन्छ मान्छे । सफल र सार्थक जीवन निर्माण गरेर सुखमय बनाउनु शिक्षाको उद्देश्य हो । शिक्षाले मानिसलाई सिर्जनशील बनाउनुपर्छ, विवेकवान् बनाउनुपर्छ । कुनै समस्याको विश्लेषण गर्ने, तर्क गर्ने, प्रस्तुत गर्ने र निचोडमा पुग्ने कला दिनुपर्छ शिक्षाले । यस्तो सीप प्रदान गर्नुपर्छ । माथि विमर्श गरिएका सम्पूर्ण कलाको विकास बालबालिकामा कति भयो ? र, कसरी भयो ? म यही हेर्छु, छोरो हार्दिकको गतिविधिमा । उसको यही सीप र कला हेर्न म उसलाई विभिन्न गतिविधिमा संलग्न पनि गराइराखेकै हुन्छु । विभिन्न रचनात्मक क्रियाकलापमा संलग्न गराउने मेरो अभ्यासको एक परिणाम हो, पाठकहरूका हातमा पुगेको किताब – ‘घरको शिक्षा : संस्कारयुक्त मनोवैज्ञानिक सिकाइ’ ।