तपाईं के सोच्दै हुनुहुन्छ ?

सोचाइबाट मुक्ति पाउने सोचाइ पनि स्वयम् एक सोचाइ मात्रै हो । जब कि बाँच्नु नै सोच्नु हो भने जीवनमा सोचाइको राज्य कहाँ छैन भन्नु ? आधुनिक पाश्चात्य दर्शनशास्त्रको इतिहासमा सायद सबैभन्दा धेरै दोहोरिनेमध्येको वाक्य होला– ‘आई थिङ्क, देअरफोर आई एम ।’ अर्थात् ‘म सोच्छु, तब न म छु ।’ सोच्न त म पक्कै सधैं नै सोच्छु । किनभने म छु । तर, आजको प्रश्न छ– म किन त्यस्तो सोच्छु, जस्तो मैले सोच्छु ?

...

त्यस दिन पनि म यस्तै–यस्तै सोचेर बसिरहेको थिएँ । अघिल्लो हिउँदमा मंसिर सकिन लाग्दातिरको त्यो बिहान बाहिर घाम लागेको थियो । बाहिरको घमाइलोभन्दा मेरो मन अझै बढी उज्यालिएको थियो । कोभिडले थोपरेको अन्तर्राष्ट्रिय यात्राको असजिलो बीच जाडो बिदामा आएको छोरा आगतलाई एयरपोर्टबाट लिएर भर्खरै घर आएका थियौं । १० कक्षापछि अमेरिका पढ्न गएदेखि नै ऊसँग प्रत्येक पटक भेट्दा मैले पत्ता लगाउन खोज्ने पहिलो गुह्य हुन्थ्यो– ऊ कतै पथभ्रष्ट त भएको छैन ? बालकृष्ण समको ‘मुकुन्द इन्दिरा’ नाटकका मुकुन्द कलकत्ता पढ्न गएपछि (‘पश्चिमाकरण’ र पथभ्रष्ट भएर) बाबुलाई लेखेको जस्तो चिठ्ठी कुन दिन इमेलमा पढ्नुपर्ने हो कि भन्ने चिन्ता जहिल्यै लागिराख्थ्यो । तर, जब ऊ त्यो वर्ष धेरै विद्यार्थीले देख्ने सपना अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा पढ्न पुगेको थियो र त्यसमा पनि आफूले पढ्ने विषयमध्ये गणित र दर्शनशास्त्रलाई प्रमुखका रूपमा छानेको थियो, समले कलकत्ता पठाएर बिगारेको मुकुन्दलाई मैले बिर्सन थालेको थिएँ ।

घर पुगेर एकछिन गफिएपछि रातभरको उडानको थकानले ऊ सुत्न खोज्दै थियो । तर, मैले सोधिहालें, ‘कस्तो हुँदो रहेछ त अक्सफोर्डमा फिलोसोफीको पढाइ ?’ ऊ दुई वर्ष अमेरिकी कलेजमा अन्डरग्रयाजुएट पढेर तेस्रो वर्षका लागि त्यहाँ गएको थियो । मेरो अनुहारतिर हेरेर भन्यो, ‘विलियम्स (अमेरिकाको कलेज) मा जस्तो ‘रिगरस’ (घोट्टिनुपर्ने) त छैन, तर रमाइलो नै छ । यो सेमेस्टरमा मैले (जर्मन दार्शनिक) इम्मान्युएल कान्टमाथि पेपर लेखें । कान्ट अलिक डिफिकल्ट फिलोसफर हो, बट आई इन्जोएड ।’ छोराले कान्टमाथि पेपर लेखेको सुनेर म मख्ख पर्न के लाग्दै थिएँ, उसले भनिहाल्यो, ‘बुवा, हजुरले मलाई त्यो (फ्रेन्च फिलोसफर) रेने डेकार्टको ‘आई थिङ्क, देअरफोर आई एम’ भनेर जे भन्नुहुन्थ्यो नि पहिले, त्यसको अर्थ त त्यो होइन रहेछ नि । अर्कै रहेछ ।’

ऊ सुत्न जानुअघि ‘त्यो अर्कै अर्थ’ के रहेछ भनेर सोध्दै सोधिनँ । नचाँहदा नचाहँदै पनि मेरो मनमा फेरि एकाएक कलकत्ताको मुकुन्द आइपुग्यो । सोचें, ‘यत्रो अन्तरालमा भेट भएको छ । त्यो विषय पछि सुनाए पनि त हुन्थ्यो ।’

तुरुन्तै म घरमा कसैले थाहा नपाउने गरी डेकार्ट खोतल्न माथिल्लो तलाको अध्ययन कक्षमा पुगें, जहाँ मेरा आँखा पहिले त विल डुरान्टको ‘द स्टोरी अफ फिलोसोफी’ मा परेका थिए, जसमा डेकार्टको दर्शनको पनि चर्चा छ । चार्ल्स भ्यान डोरेनको ‘अ हिस्ट्री अफ नलेज’ देखि त्यहाँ अरू पनि मिल्दाजुल्दा केही किताब त थिए नै । नजिकै अर्कोपट्टि पसारिइरहेको अस्तित्ववादी दार्शनिक जाँ पल सात्रको ‘बिइङ् एन्ड नोथिङ्नेस’ मा अचानक आँखा पर्दा यस्तो सोचाइ आयो मानौं यो किताबले भनिराखेको छ, ‘मलाई फेरि उचाल, सब ठीक हुन्छ ।’

आखिर बीसौं शताब्दीमा आइपुग्दा फ्रान्सेली अस्तित्ववादी लेखकहरूले ३०० वर्षदेखि पाश्चात्य चिन्तन प्रणालीको मुलधार बनेको यो ‘आई थिङ्क...’ लाई सच्याउन खोजेका थिए । उनीहरूले भनेका थिए, ‘पहिले म छु, तब न म सोच्छु (एग्जिस्टेन्स प्रिसिड्स एसेन्स) ।’ अर्थात् सत्यभन्दा अघि मेरो अस्तित्व छ । जब म नै छैन भने के–को सत्य ? कसको सत्य ? सोच्ने कसले ? एकैछिन मनमा आयो, यतै लागौं कि ? तर, फेरि सोचें– मेरो अहिलेको समस्या डेकार्टको त्यो वाक्यको अर्थ के हो भन्ने होइन । न त अस्तित्व अगाडि आउँछ कि सत्य भन्नेमा मन्थन गर्ने नै हो । तत्कालको मेरो समस्या म अहिले किन आफ्नै घरमा एउटा चोरजसरी खुसुक्क ‘आई थिङ्क...’ को ‘अर्को अर्थ’ बुझ्न कुनै किताब खोज्न आएको छु भन्ने हो । मेरो समस्या छोराबारे मैले किन त्यो सोचें, जुन मैले सोचें भन्ने हो, जसको जवाफ डेकार्टले दिँदैनन्, उनले भनेको वाक्यको अर्थ जेसुकै होस् ।

त्यसपछि मैले छेवैमा भएको नोबेल पुरस्कार विजेता ड्यानिएल काह्नेमनको चर्चित र प्राज्ञिक क्षेत्रमा निकै प्रभावशाली ‘थिङ्किङ, फास्ट एन्ड स्लो’ भन्ने पुस्तक समातें, जुन मैले पाँच वर्षअघि पहिलो पटक पढेको थिएँ । यस आलेखको केन्द्रीय विवेचनामा यही पुस्तकले झक्झक्याएका धारणा हुनेछन् । हुन सक्छ, चर्चा गरिने कतिपय सन्दर्भले तपाईं–हामीले दुःख गरेर संवर्धन गरको हाम्रो आफ्नो ‘इगो’ अलिकति आहत होला । पढ्दै गर्दा तपाईंलाई लाग्न सक्छ, जीवनमा गाह्रो–साँघुरो निर्णय गर्नुपर्ने संवेदनशील समयमा आफू भर पर्ने आफ्नो अन्तरात्मा नै जब बिभरको छ, त्यस्तो बेला अब कसलाई सुन्ने, कसलाई भन्ने होला ?

जजसले अन्तर्मनमा विश्वास गर्नुहुन्छ, उहाँहरूका लागि खुसीको खबर छ कि अन्तर्मन भन्ने चीज वास्तवमै हुन्छ, जसलाई सजिलोका लागि अंग्रेजीमा ‘इन्टुइसन’ भनेर बुझ्दा हुन्छ । तर, उहाँहरूकै लागि फेरि दुःखको खबर यो छ कि सभ्यता र संस्कृतिमा अक्सर श्रद्धा वा ‘ग्लोरिफाई’ गरिएको यो अन्तरात्मा वा अन्तरमन– जे भने पनि, सायद आफ्नो श्रद्धाको त्यति धेरै हकदार छैन । किनकि यो त्यति भर गरिहाल्न मिल्ने यन्त्र होइन । किनकि यसले हतारमा सोच्छ, विस्तारै सोच्न सक्दैन । किनकि यो अल्छी छ । किनकि यसले तत्काल मनमा उपलब्ध ‘इम्प्रेसन्स’ वा ‘पर्सेप्सन’ मा भर परेर फ्याट्टै निर्णय गरिहाल्छ । किनकि यसले तार्किक हुन मन पराउँदैन ।

तपाईंलाई लाग्ला, आफ्नो अन्तरात्माले त भित्री इच्छा बुझेर, तपाईंको हितमै निर्णय गर्ने होला । यदि तपाईं त्यस्तो सोच्नुहुन्छ भने यो लेख पढिसक्दा केही दुःखी हुन सक्नुहुन्छ । तपाईंको अन्तरात्माले अहिले नै दुःखी हुने संकेत गरिसकेको पनि हुन सक्छ । ‘थिङ्किङ, फास्ट एन्ड स्लो’ को विषयलाई यसरी पनि भन्न सकिन्छ– ‘हामी मान्छे त विवेकशील प्राणी हौं, हामी र्‍यासनल रूपमा सोच्छौं, जीवनका अनगिन्ती घुम्तीमा हामीले लिने निजी निर्णय तार्किक हुन्छन्’ भन्ने सोच्नुहुन्छ भने तपाईं भ्रममा हुनुहुन्छ । हुन सक्छ, अहिले यी पंक्ति पढ्दै गर्दा पनि तपाईंलाई आफ्नो अन्तरात्माले धोका दिइरहेको छ ।

त्यसैले यदि तपाईं ‘म त केही अप्ठ्यारो विषयमा निर्णय गर्नुपर्‍यो भने आफ्नै अन्तरात्मालाई सोध्छु’ भनेर मक्ख पर्ने खालको मानिस हुनुहुन्छ भने, दुःखसाथ भन्नुपर्छ– तपाईं सायद आफ्नै हितअनुकूल निर्णय गर्न नसक्ने मानिस हो कि ? अनि तपाईंलाईं कहिलेकाहीं यदि यी धेरै पढे–लेखेका मानिस किन यति सारो मूर्ख हुन् भन्ने लाग्छ भने सायद त्यसको जवाफ पनि प्राज्ञिक अनुसन्धानले दिइसकेको छ । र, त्यो साँचो हो । पढे–लेखेको ‘ज्ञानी’ हुनु र ‘र्‍यासनल’ नहुनु अलग विषय हुन् । किनकि तपाईंको ज्ञान दिमागको एक ठाउँमा भण्डारण भएर बसेको हुन्छ । जति ज्ञान भए पनि त्यो तपाईंको मस्तिष्कमा कतै स्मृति बनेर बसिरहेको हुन्छ । कुन बेला त्यो स्मृतिको कुन पाटोलाई उपयोगमा ल्याउने ? कुन सूचना कसरी प्रयोग गर्ने ? त्यो तपाईंको अन्तर्मनको काम हो । मस्तिष्कमा धेरै ज्ञान भएर को भयो, यदि तपाईंको ‘इन्टुइसन’ ले खाली एकांगी खालको मात्रै सूचना सम्झन खोज्छ भने ?

नेपालमै हेर्नुस् त, कति धेरै पढे–लेखेका मानिस अझै राजतन्त्रको, वंशको आधारमा हामीले हाम्रा अधिनायक पाउनुपर्छ भनेर वकालत गर्छन् ! बुझिहाल्नुभो अब, उनीहरूको समस्या कहाँ छ ! समस्या त्यही धोकेबाज अन्तर्मनमा छ, जसको मुख्य बनोट नै पूर्वाग्रहहरूमा आधारित हुन्छ, जसले आफैंभित्रका अरू संज्ञानतर्फ आफ्नै सचेत मनलाई ‘एक्सेस’ नै दिँदैन । तसर्थ पढे–लेखेको हुनु र असंगत विचार बोक्नु, सँगसँगै जान सक्ने विषय हुन् । र, यो निष्कर्ष पंक्तिकारको होइन, शास्त्रको हो ।

...

इजरायली मूलका प्रसिद्ध अमेरिकी प्राध्यापक काह्नेमनको पुस्तक ‘थिङ्किङ, फास्ट एन्ड स्लो’ ले लेखकका दशकौंदेखिका अनुसन्धानका निष्कर्ष एकै ठाउँमा पस्केको छ । उनको अध्ययनले इंगित गरेका निचोडहरू हामी मान्छेले कुनै चीजलाई मूल्यांकन गर्दा आम रूपमा कस्ता त्रुटिहरू गर्छौं भन्नेमा केन्द्रित छन् । जीवनका महत्त्वपूर्ण मोडमा हामीले आफ्नैबारे लिने निर्णय तर्कसंगत हुनुको साटो कसरी ‘र्‍यासनल’ हुँदैनन् भनेर उनले वर्षौंको अनुसन्धानपश्चात् गहन प्रमाण पेस गरेका छन् । त्यतिबेलासम्म स्थापित अर्थशास्त्रको मान्यता थियो– मान्छेले आफ्नो निजी आर्थिक निर्णय गर्दा सोचविचार गरेरै गरेको हुन्छ । यो मान्यतालाई काह्नेमनको सिद्धान्तले कडा चुनौती दिएको थियो । र, भनेको थियो– हाम्रा आर्थिक निर्णय हामीलाई तर्कसंगत छन् भन्नेजस्तो लागे पनि यथार्थमा त्यस्ता नहुन सक्छन् ।

खासमा मनोविज्ञान विधाका प्राज्ञ काह्नेमनले २००२ को नोबेल पुरस्कार भने अर्थशास्त्रतर्फ पाएका थिए । जीवनका अरू निर्णय (जस्तो, प्रेमिकासँग सानोतिनो खटपटमै ब्रेकअप गर्ने वा आफ्नो प्रेमी बेवकुफ छ भन्ने जान्दाजान्दै उसैसँग विवाह गर्ने, कलेजमा कसैको संगतले गर्दा पढ्ने विषय नै अर्कै रोज्ने वा फुटबल विश्वकपमा कुन देशलाई समर्थन गर्ने) त ‘र्‍यासनल’ नभई, केवल अन्तरमनबाटै गरिन्छ रे ! तर, मान्छेहरू आर्थिक निर्णय अलि सोचेर, तर्कमा आधारित रहेर गर्थे होलान् भन्ने थियो । त्यस मान्यतालाई त्रुटिपूर्ण भन्दै कसरी आर्थिक निर्णयसमेत हामी तर्कभन्दा अन्तरमनमै आधारित रहेर गलत तरिकाले गर्छौं भनेर काह्नेमनले प्रतिपादन गरेको सिद्धान्त उत्तिकै रोचक पनि छ । त्यो सिद्धान्त हामी आफैंलाई भित्रैबाट जिस्क्याउने, उडाउने र व्यंग्य गर्ने खालको छ ।

‘थिङ्किङ, फास्ट एन्ड स्लो’ पढ्दै, घोत्लिँदै गर्दा मेरो मनमा अक्सर आउने धारणा के हो भने– हामीले जीवनका विभिन्न घुम्तीमा लिएका कतिपय महत्त्वपूर्ण निर्णय– जसका कारण हामी अहिले जहाँ छौं, त्यहाँ छौं– जति असन्तुलित भए पनि ती निर्णय असन्तुलित थिए भनेर हामी सकभर स्विकार्दैनौं । बरु उल्टै तिनै असंगत निर्णयलाई जिन्दगीभर मनोवैज्ञानिक रूपमा ‘र्‍यासनलाइज’ गर्न खोज्छौं । आफूले विश्वविद्यालयमा अर्कोको सट्टा किन यो विषय पढें भन्ने निर्णय होस् कि एउटा पेसाको सट्टा किन अर्को पेसामा आएँ भन्ने होस् । यतिसम्म कि, समाजका लागि केही गर्छु भन्ने अठोट भएको एउटा युवा लोकसेवा पास भएको केही वर्षमै भ्रष्टाचारी हुन्छ । जबकि तार्किक रूपमा सोच्दा त्यसो गर्नु ठीक होइन भन्ने उसलाई राम्रोसँग थाहा छ । तर, यथार्थमा के भइदिन्छ भने उसले जिन्दगीभर आफू तुलनात्मक रूपमा ‘खास भ्रष्ट छैन’ भनेर आफ्नो ‘सानो’ भ्रष्ट आचरणलाई ‘र्‍यासनलाइज’ गरेर बाँच्छ । उसको श्रीमतीलाई पनि राम्रोसँग थाहा हुन्छ, श्रीमान्को स्वच्छ आम्दानी कति हुन्छ र कति तलबितल गरेर कमाएको हुन्छ । तर, श्रीमतीको अन्तर्मनले पनि त्यो सबै माफ गरिरहेको हुन्छ । र, श्रीमतीले भनेकी हुन सक्छिन्, ‘अरूका श्रीमान्ले झन् कति कमाएका छन्, हाम्रो उहाँ त सारै सोझो ।’ (सरकारी जागिरे अधिकतम पुरुष नै भएकाले श्रीमतीको उदाहरण दिइएको हो । श्रीमतीको ठाउँमा श्रीमान् भने पनि हुन्छ) । अब कसरी भन्ने त हामी मानिस सधैं सोच–विचार गरेरै घटनाको मूल्यांकन गर्ने प्राणी हौं भनेर ?

काह्नेमनका प्राज्ञिक सिद्धान्तलाई हाम्रा दैनिक जीवनका रमाइला उदाहरणमार्फत चर्चा गर्न फेरि फर्कौंला । अहिले एकैछिन उनकै प्राविधिक शब्दावलीमा उनले भनेका थप केही विषयमा विमर्श गरौं । हाम्रो सोच्ने प्रक्रिया मूलतः दुई प्रणालीमध्ये एकमा हुन्छ । पहिलो प्रणालीअन्तर्गतको सोच्ने प्रक्रिया धेरै प्रयास नलाग्ने, स्वचालित हुन्छ । सोच्छु भनेर नसोच्दै आफैं सोचिने प्रक्रिया । यो ‘इन्टुइसन’ वाला सोच्ने प्रणाली हो, जसलाई मैले अन्तर्मन र अन्तरात्मा भनेको छु । कतिपय आध्यात्मिक मानिसले अन्तरात्मा भनेको धेरै विशाल, रहस्यमयी वा ईश्वरीयजस्तो कुनै चीज हो भन्ने पनि ठान्न सक्छन् । यसलाई जसरी बुझे पनि सारमा उही हो । भौतिक रूपमा बुझे पनि, मनोवैज्ञानिक रूपमा सम्झे पनि वा ईश्वरीय रूपमा कल्पे पनि मनको गहिराइमा जे छ, जसको आधारमा मान्छेका सोचाइ स्वचालित उत्पन्न हुन्छन्, अन्तरात्मा त्यही हो ।

जन्मँदै आएका (जेनेटिक) सेलहरू, सानो छँदाको हुर्काइ, मनमा परेका विभिन्न प्रभाव, संगत, लामो समयदेखि पालेका आस्था–विश्वास ! यी सबैलाई पहिलो (अन्तर्मन) प्रणालीमा राख्न सकिन्छ, जसले स्वचालित रूपमा सोच्छ । छिटो सोच्छ । ‘नसोचीकनै’ सोच्छ । र, हामीले सोच्ने दोस्रो प्रणाली वास्तवमै नसोचीकनै सोच्ने होइन कि, सोच–विचार गरेर मात्रै सोच्ने प्रणाली हो । यसरी सोच्न हामीले प्रयास गर्नुपर्छ, सचेत रूपमा । जस्तो कुनै गणितको समस्या समाधान गर्नुपरे हाम्रो सोचाइको दोस्रो प्रणाली सक्रिय हुनैपर्छ । कुनै महत्त्वपूर्ण बैठकमा आफ्ना भनाइ राख्नु छ भने बुँदाहरू लेखेर लगिने कारण त्यही हो । लेख्न बस्दा थोरै भए पनि बिस्तारै सोचिन्छ र दोस्रो प्रणाली बढी सक्रिय हुन्छ ।

पुस्तकमा काह्नेमनले भनेका छन्, ‘खासमा दोस्रो (बिस्तारै सोच्ने) प्रणालीले आफूलाई यो किताबको हिरो ठान्ला, तर खास हिरो पहिलो प्रणाली नै हो ।’ यस भनाइको गहिरो अर्थ छ, जुन उनको मुख्य सिद्धान्त नै हो । हामी अक्सर पहिलो प्रणालीअन्तर्गत नै, छिटोछिटो सोचिरहेका हुन्छौं । र, दोस्रो प्रणालीलाई पहिलोले धेरै नै प्रभावित पारिरहेको हुन्छ । हाम्रा आफ्ना सांस्कृतिक समुदाय, नस्लप्रतिका गौरव, धार्मिक आस्था, राजनीतिक झुकाव आदिलाई उदाहरण मानेर हेरौं त एक पटक । यी सबै पहिलो प्रणालीलाई प्रभाव पार्ने खजाना हुन् । यी प्रभावकै कारण हामीले धेरै व्यक्तिबारे यस्ता अन्तर्मन बनाएर बसेका हुन्छौं कि उनीहरूका नयाँ विचार र व्यवहारलाई पनि पूर्वाग्रही भएर हेर्छौं, समभावमा मूल्यांकन गर्नै सक्दैनौं । भनाइ छ नि, मन नपराएको मान्छेले मकै चपाएको देख्दा पनि रिस उठ्छ । किनकि त्यहाँ पहिलो प्रणाली सक्रिय भइरहेको हुन्छ । मकै चपाइएको तरिकाकै कारण रिसाउनु हुँदैन भन्ने दोस्रो प्रणालीलाई थाहा नहुने होइन । तर, सोचाइको पहिलो ‘सनातनी’ प्रणालीले दोस्रो ‘तर्कशील’ प्रणालीलाई पाएसम्म प्रभाव जमाउन खोजिहाल्छ । र, धेरैजसो त्यो प्रणाली सफल भएकै हुन्छ । र, ऊ विद्वान् नै भए पनि आफूले मन नपराएको मान्छेले मकै चपाएको देख्दा उसलाई साँच्चै रिस उठिहाल्छ ।

पहिलो प्रणालीको निरन्तरको काम भनेको मनभित्रै ‘कथा बनाउने’ हो– घटनाबारे, मान्छेबारे वा आफ्नै पहिलेको कुनै अनुभूतिबारे । हाम्रो मनमा रहने स्मृति तिनै अन्तर्मनले बनाएका कथा हुन् । र, दोस्रो प्रणाली पहिलोले बनाएको कथाको प्रभावमा पर्छ । त्यसैले हामीले ‘सोचविचारी’ गरेका निर्णय नै वा जीवनरूपी घुम्तीका अनगिन्ती छनोट प्रायः त्रुटिपूर्ण हुन्छन् । जस्तो, देख्नेबित्तिकै कोही मान्छे मनपर्दो हुन्छ, कोही हुँदैन । यस्तो मूल्यांकन हामी निमेषमै गर्छौं, अति शीघ्र । त्यसमा कुनै ‘लोजिक’ लगाउँदैनौं । त्यतिन्जेल पनि ठीकै छ । तर, यदि त्यो मान्छे मनपर्दो रहेछ भने उसले भनेका कुरामा हामी सहमत हुने सम्भावना बढी हुन्छ । पहिलो गैरतार्किक मूल्यांकनले त्यो मानिस मन नपर्दो ठहर्‍याएको रहेछ भने उसको प्रस्तावमा हामी असहमत हुने सम्भावना बढी हुन्छ । यसको अर्थ के हो भने बिस्तारै सोच्ने दोस्रो प्रणालीलाई त्यतिन्जेल पहिलोले प्रभाव पारिसकेको हुन्छ ।

यसो होइन कि हाम्रो मष्तिस्कले तार्किक रूपमा सोच्नै सक्दैन । तर, वास्तविकता के हो भने तार्किक रूपमा त्यसै सोचिँदैन, त्यसका लागि प्रयास गर्नुपर्छ । ‘प्रोज एन्ड कन्स’ को हिसाब गरेर सोच्न समय लगाउनुपर्छ । हाम्रो दोस्रो प्रणालीले यो सबै प्रयास गर्दागर्दै अघिल्लो प्रणाली ‘ल, छिटो गर’ भन्दै हस्तक्षेप गर्न आइहाल्छ । र, दोस्रो प्रणालीले पनि ‘ल भैगो त’ भनेर लत्तो छाड्छ । जीवनमा हामीले गर्ने अधिकतम परिस्थितिका मूल्यांकन र व्यक्तिगत निर्णय त्यसरी नै थाहै नपाई लत्तो छाडेर गरिएका हुन्छन् ।

‘थिङ्किङ, फास्ट एन्ड स्लो’ माथि घोत्लिँदा मलाई धेरै घत परेको अर्को पनि सिद्धान्त छ । जीवन एक हिसाबमा अनगिन्ती अनुभवको सँगालो भन्ने त छँदैछ । तर, एउटा कुनै दिनको अनुभव होस् वा महिनाको वा केही वर्षको नै किन नहोस्, हामीले त्यो अनुभवबारे पछि जीवनभर सम्झँदा सम्झने भनेको केही सेकेन्डमा मात्रै हो, मनले बनाएको एउटा सानो कथाका रूपमा । जस्तो, मैले कुनै ठाउँमा एक वर्ष जागिर गरेको थिएँ, २० वर्षपहिले । त्यस जागिरको एक वर्षबारे मैले अहिले सम्झँदा जहिल्यै सम्झने पाँच–दस सेकेन्ड मात्रै हो । हो, मैले त्यो जागिरको अनुभवबारे जीवनभर सम्झिराखौंला, हजारौं पटक । तर, नाप्ने हो भने प्रत्येक पटक सम्झने केबल केही सेकेन्डका लागि मात्रै हो । र, मैले त्यो अनुभवबारे जति पटक सम्झे पनि सम्झने कुनै एउटा वा अर्को स्मृति–कथा मात्रै हो । त्यो सम्पूर्ण एक वर्षमा कति धेरै अनुभवका शृंखला थिए होलान्, तर ती सबै अनुभव स्मृतिमा थिग्रिँदा ‘पाँच सेकेन्डको कथा’ बनेर बसेको हुन्छ । त्यो पाँच सेकेन्डमा थिग्रिएको पूरै वर्ष एउटा सुखद स्मृति पनि हुन सक्छ, दुःखद पनि । एक हप्तासम्म बिदा मनाउन जाँदा प्रायः सबै दिन, सबै पल रमाइला बिते । तर, तपाईंको स्मृतिमा होटलबाट चेकआउट गर्ने बेला कुनै एक जना स्टाफको रूखो व्यवहार मात्रै अड्केर बस्न सक्छ जीवनैभर । अनि तपाईंलाई लाग्न सक्छ, त्यो होलिडे नै खत्तम थियो ।

विगतका कुनै घटनाबारे ‘यो सम्झने मन छ, म बिर्सूं कसोरी ?’ भन्दै तपार्इं जे–जे सम्झेर बस्नुभएको छ नि, अहिलेको यो सम्झनाले त्यतिबेलाको त्यो अनुभवलाई आधिकारिक रूपमा प्रतिनिधित्व गर्दैन । हाम्रो वास्तविक अनुभवको यथार्थ चक्र र त्यसलाई पछिसम्म ‘सम्झने मन’ मा रहेका स्मृति–कथा फरक हुन् । मानौं कलेज पढ्दाताका मेरी प्रमिका थिइन् । अहिले दिनकै बाह्रपल्ट सम्झे पनि उनलाई सम्झने भनेको एक पटकमा औसतमा पाँच सेकेन्डका दरले, दिनभरमा कुल मिलाउँदा एक मिनेट मात्रै हो । उनलाई धेरै सम्झन्छुजस्तो लाग्नु सम्झने बेलाको तत्क्षणको भ्रम हो । र, उनलाई सम्झँदा के सम्झने भन्ने पनि अन्तर्मनले पछि बनाएको एउटा कथा हो, त्यतिबेलाको वास्तविक अनुभूति होइन । यस्तो लेखिरहँदा, सधैं सम्झनामा बाँच्ने मनहरूप्रति मेरो सहानुभूति छ ।

यहाँनेर एउटा थप विषय नोट गरिहालौं । मान्छेले सोचेका हुन सक्छन्, कुनै घटना जीवनभर भुल्न सकिनँ । त्यसरी सोच्दा यस्तो लाग्छ, मानौं हामीले सधैंभर ती घटना सम्झिराखेका हुन्छौं । तर, खास सम्झेको समयलाई मापन गर्ने हो भने एक पटकमा त्यो केही सेकेन्डका लागि मात्रै हुन्छ । सम्झेको बेला मात्रै लामो समयसम्म वा सधैंभर सम्झेको जस्तो लाग्ने हो । सम्झनचाहिँ कहिलेकाहीं, केही सेकेन्डका लागि मात्रै सम्झिएको हुन्छ । तर, जहिले फ्याट्ट सम्झ्यो, त्यतिबेला लागिरहेको हुन्छ, उनलाई सधैं सम्झेको छु । सारमा यत्ति बुझौं– सम्झना भनेको मनले पछि बुनेको एउटा कथा मात्रै हो, त्यति बेला घटेको वास्तविक घटनाको त्रुटिरहित प्रतिविम्ब होइन ।

लेखको सुरुमा मैले असाध्यै छिटो–छिटो सोचिरहेको थिएँ । ‘आई थिङ्क, देअरफोर आई एमको अर्थ अर्कै रहेछ’ भनेर सुत्न गएको मेरो छोरा दुई घण्टाजत्तिमा उठुन्जेल आफ्नो सोच्ने प्रक्रियालाई बिस्तारै ढिलो बनाउने प्रयास गरेको थिएँ मैले । र, बिस्तारै नै मैले उसलाई सोधें, ‘ल भन न त, डेकार्टले भन्न खोजेको खास के रहेछ ?’

‘मैले मेरो अस्तित्वबारे शंका गर्न मिल्दैन, किनकि शंका गर्ने नै म आफू हुँ, जो बाँचेको भएरै शंका गर्न सकेको छु । मैले शंका गर्छु (सोच्छु), त्यसको अर्थ म छु ।’ छोराले शास्त्र अर्थ्याएको देखेर होला, मैले उसको व्याख्यालाई तर्कशील भएर परीक्षण गर्नुको साटो केवल (मक्ख परेको बाउ बनेर) सुनेको मात्रै रहेछु । अहिले एक वर्षपछि ‘बिस्तारै सोच्दा’ यस्तो लाग्छ कि त्यस दिन दोस्रो पटक पनि मेरो अन्तर्मनले मलाई परिस्थितिको मूल्यांकन त्रुटिपूर्ण गराएको थियो ।