नीलो रङ खुइलिएर खरानीजस्तो फुस्रो भइसकेको ! ठाउँ–ठाउँमा फाटेको ! आगोको झिल्कोले कालो घेरा
बनाएका अनगिन्ती दुलाहरू र आधासरो तुनाहरू हराएको चौबन्दी चोलो ! उस्तै रूपरङको च्यातिँदा–च्यातिँदा घटेर पेटिकोट जति मात्रै बाँकी रहेको फरिया ! नकोरिएको, जताततै फैलिएको, बग्रेल्ती लट्टा परेको, अनुहारभरि तन्द्र्याङ तुन्द्रुङ झुन्डिएको कपाल !

पसिनाको लेग्राले बुट्याएको अनुहार ! कापभरि कालो खाँदिएका लामा–लामा नङ ! चिराचिरा फुटेका हात–पाउ ! जतिखेरै शरीरको कुनै न कुनै भागमा कन्याइरहने दाउरे हातहरू ! नाम छोटकरीमा– चित्तु । पूरा नाम– चित्तुकुमारी राई । सबैले चिन्ने नाम– ‘बौलाही’ । उमेर तीसदेखि माथि, चालिसभन्दा कम । उनको औसत हुलिया यस्तै थियो ।

हाम्रो घरअघिको ठाडो खोल्सी निरन्तरको भल पानीको बहावले झन्–झन् गहिरिँदो छ । त्यसको खास नाम नभए पनि गुहेखोल्सा भनिन्थ्यो । त्यस समय गाउँका सबै खोल्साखोल्सीहरू गुहे थिए । गाउँमा चर्पी थिएन । खोल्साखोल्सीहरू बढी सुरक्षित थिए । बिष्टाजति पानीमा बगाइदिनुपर्ने । पानी नभएका बेला त्यहीँ थाक लाग्ने । भल आएका बेला लुम्सालुम्सा भएर बग्थे, पर परसम्म गन्ध छर्दै ।

समय बित्दै गयो । जुग फेरियो । घरघरै चर्पी बने । मान्छेहरू खोल्सा जान छाडे । खोल्साको पानी फेरियो । खोल्सापारिको ठूलो टारबारी सिरानमा चित्तु बेलाबेला रुने, बेलाबेला नाच्ने, बेलाबेला हाँस्ने, बेलाबेला बेअर्थ चिच्याउने, बेलाबेला गाली गर्ने, बेलाबेला मस्त निदाउने खरले छाएको त्यो रातो घरको भग्नावशेष पनि मेटिन लाग्यो । तर, चित्तु मेरो मस्तिष्कबाट कहिल्यै मेटिने छैनन् । कहिले त्यो खोल्सो किनारैकिनार उकालो, कहिले ओरालो, कहिले बाँसको साँघु तर्दै गरेको उनको झल्को बेलाबेला आइरहन्छ ।

बैदारे बाङा (काका) की पहिलो सन्तान थिइन्, चित्तु । विसं २०१० का मेरा जेठा दाइको पनि दिदी । बैदारेको युवाकालमा गाउँमा पढे–लेखेको मान्छे थिएनन् । बाहुन गाउँका युवाले जस्तै कुम्लो कुटुरो बोकेर पढ्न बनारस जाने चलन राई गाउँमा के खाएर हुनु ! केही गाईभैंसी पाल्नु । गाईभैंसी पछ्याउँदै लेकबेंसी गर्नु । पाखाबारी खनीखोस्री मकै–आलु लगाउनु । हिउँदमा एकचोटि नुन लिन मधेस झर्नु । यसरी चलेको थियो गाउँलेको जीवन । यसैबीच बाङाले पनि

मालिङ्गो तिखारेको कलम तीतेपातीको रस उसिनेको मसीमा चोबल्दै अक्षरहरू खिप्न सिके । अक्षर चलेको थाहा पाएपछि मासुको बहीदेखि लेनदेन जग्गा साँधसिमानाका तमसुकसम्म लेख्न छरछिमेकीले उनैलाई अह्राउन थाले । उनका समकालीन बूढाहरू भन्थे, ‘बाङाले लेखेको कागज पढ्नुपर्‍यो भने उनैलाई बोलाउनुपर्थ्यो, अरूले बुझ्दैनथे ।’ बहिदार वा बैदारको काम गर्ने हुनाले उनको नाम बैदारे भयो ।

गाउँको उबेलाको लोकप्रिय कर्मीधारा मास्तिर अजङ्गको लाकुरीको रूख थियो । त्यसको फेदबाट बाह्रैमास हुलुलु पानी निस्किन्थ्यो । पानीको मूल भएको कुनै पनि बिरुवामा नागदेवताको बास हुन्छ, त्यसलाई चलायो भने अनिष्ट हुन्छ भन्ने विश्वासका कारण त्यो लाकुरीको जीवन वर्षौंवर्षदेखि बाँचेको थियो । बैदारे त्यस्ता कुरामा विश्वास नगर्ने । लाकुरीले बारी सेप पारेकाले मकै, आलु फलेन भन्ने रिस । त्यो रिस एक दिन विस्फोट भयो । बन्चरो दागे लाकुरीको फेदमा । देख्ने र थाहा पाउनेजति सबैले त्यहीँ पुगेर सम्झाए । बरु सम्झाउन खोज्नेतिर जाइलाग्न खोजे । कसैको केही चलेन । ढालिछाडे र भने, ‘मेरो बारीको रूख मेरो खुसी ।’ त्यसै दिनदेखि उनका छोराहरूलाई बिमार लाग्न थाल्यो । एघारदेखि पन्ध्र वर्षका तीनै जना छोरा एक वर्षभित्रमा बिते । चित्तु पनि छोरा भएको भए मर्ने नै हो, छोरी भएकीले बौलाएकी मात्रै, भनिन्थ्यो । तर, चित्तु त्यसको धेरै वर्षपछि मात्रै ‘बौलाही’ भएकी हुन् । कसै–कसैको विश्वास थियो, ‘अजातले इन्द्रजाल मोहनी लायो । फुकाउन नसकेपछि बौलाएकी हो ।’

‘बौलाउनु’ अघि चित्तु रूपरङमा साह्रै राम्री । बोली व्यवहारमा साह्रै फर्साइली । काममा साह्रै फूर्तिली । बोल्नु पनि छिटो, काम पनि छिटो गर्ने रे ।

घरजंगल, मेलापात, घाँसगोठाला गर्दागर्दै देउसाली टोलको सैजितेसँग प्रेम बस्यो । सैजिते पहिल्यै विवाहित थिए, छोराछोरी भइसकेका थिए, श्रीमती पनि थिइन् । चित्तु भित्र्याए । चित्तुबाट लगालग दुई छोरी जन्मिए । दोस्रो छोरी जन्मिएको अर्को सालबाट बेसुरबेसुर हुन थालिन् । अन्ततः पूरै बेसुर भइन् । ‘त्यही सैजितेले मन पराएर मोहनी लगायो, बिहा गरेपछि फुकाउनुपर्ने, फुकाउन सकेन, मोहनी अलपत्र पारेकाले चित्तु बौलाउनुपर्‍यो’ भन्ने मत पनि दरै थियो । त्यसो त सैजिते बिरामीको झारफुक गर्ने धामी पनि थिए । ‘तेरो कान्छी बूढी चित्तुलाई निको पार्, किन बिगारिस् ? बिगार्नु सक्नेले सपार्नु पनि सक्नुपर्छ,’ भन्दै हाकाहाकी सैजितेलाई हकार्नेहरू पनि थिए । सैजिते बोलक्कड भए पनि त्यस बेला निरीहजस्ता हुन्थे, ‘किरे कस्सम मैले त्यस्तो बना’को हैन । मलाई मोहनी सोहनी आउँदैन ।’

बिहा गरेर छोरीहरू पनि जन्माइसकेकी भए पनि, दिमाग ठेगान नभएर बेसुर–बेसुर भए पनि चित्तु माइती घर बस्थिन् । बस्थिन् पनि के भन्नु, बेटुंगोले गाउँ डुल्थिन् । कहिले बारीको पाटा, कहिले निभारोको फेद, कहिले बर्खे वा सिकुवा ! जहाँ पनि घण्टौं सुतिदिन्थिन् । कहिले कराउँदै कस–कसलाई सराप्दै दिनरात बिताउँथिन् । कहिले बेपत्ता हुन्थिन् । नजिकै भएर होला, हाम्रो घर बेलाबेला आइरहन्थिन् । कहिले हाम्रो घरपछाडि बारीबारी हस्याङफस्याङ गर्दै हाम्रो आँगनको बाटो कसैलाई नहेरी बड्किन्थिन् । कहिले अगेनाको डिलमा खुट्टा फारेर आफैंले कटुस पातमा बेरेको बूढीऔंलाजत्रो सुर्ती अगुल्टोले झोस्दै शब्द बुझिने तर प्रसंग सन्दर्भ नबुझिने कुराहरू फलाक्दै केही घण्टै बस्थिन् । कहिले दुइटै खुट्टा भुंग्रोमा पुर्‍याउँथिन् । आमा हकार्थिन्, ‘अलि पर बस् । साम्खा (चुलो, देवता, कुलपितृ रिसाउनु) लाग्छ ।’

...

त्यस्तै बिहानको आठ बजेको हुँदो हो । पारिलो मंसिरे घाम लागेको थियो । चित्तु हाम्रो घरभित्र हुर्रिएर पसिन् । कताबाट आइन्, अगाडि मूल बाटोबाट कि पछाडि बारीबाट, थाहा भएन । चुलामाथि भर्सिन लागेको च्याँख्ला भात चलाउँदै आमाले सोधिन्, ‘कहाँबाट के–के न बितेजस्तो हतारिँदै आइस् हँ ?’ लामो–लामो सास तान्दै चित्तुले लामो जवाफ दिइन्, ‘देमा (बडिआमा), सबैतिर घुमेर आ’को । हिमाल पनि पुगें । काँशी पनि पुगें । पिखुवाबाट यत्रो–यत्रो माछाहरू कोको–कोको पारिकोहरूले लाँदै थियो । हाम्रो भैंसी बियाउँदैन कि क्या हो... !’

आमा एउटा हात मुखमा र अर्को हात निधारमा राखेर हाँसिन् ।

घरभित्र उत्तरपट्टिको भित्तामा सामानहरू झुन्ड्याउन बाँसका किलाहरू गाडिएका थिए । त्यसमध्ये एउटा चोयामा उनिएको एक सिल सुँगुरको मासु झुन्ड्याइएको थियो, एक बिसाउली (आधा धार्नी) होला सायद । त्यस समय गाउँमा मासु अति दुर्लभ थियो । चाडबाडमा मात्रै सुँगुर, भैंसी काटिन्थ्यो । राई गाउँमा बाख्रा छुनै नहुने । पाहुना आएका बेला कहिलेकाहीँ कुखुरा काटिन्थ्यो । अरू बेला आक्कलझुक्कल मात्रै । अगेनाछेउ थ्याच्च बस्नासाथ उनका आँखा झुन्डिएको मासुमा परे । आमालाई सोधिन्, ‘त्यो के हो ?’ ‘हन मासु पनि चिन्दैनस् ? सुँगुरको मासु ।’ एकछिनपछि उही प्रश्न दोहोर्‍याइन्, ‘देमा त्यो के हो ?’ आमाले त्यही उत्तर दोहोर्‍याइन्, ‘मासु । सुनिनस् । मासु के मासु ।’ उनैलाई सोधिन्, ‘तेरो बाउले ल्याएन ?’ अनि आमा आफैंसँग लामो बोलिन्, ‘तर, यो बौलाहीलाई के थाहा ! कति दिनदेखि घर गा’को छैन होला । बैदारे यस्तो छोरीलाई कुटेको कुट्यै गर्छ । त्यो बैदारे दया, माया नभा’को असत्ती छ । यो आमाछोरीलाई कम्ता सताको छैन । बरा ! यसलाई मासु देखेपछि खानु मन लाग्यो होला र त सोधेको सोध्यै गर्छ । खान्छस् ?’ चित्तु फिस्स हाँसिन्, ‘दियौ भने खान्छु नि देमा ।’ आमा उठिन् । भित्तामा अडेसिएको नाङ्लो भुइँमा घोप्ट्याइन् । मासुको सिल फ्यात्त नाङ्लोमाथि राखिन् । चोया फुकाइन् । एउटा ठूलै चोक्टा, एक पाउ बढीको, सिलबाट निकालिन् । चित्तुतिर लम्काउँदै भनिन्, ‘तेरो बाउले सुँगुर मारेको थाहै पाएन होला । ला, घरमा लगेर तेरा नानीहरूलाई पनि एक–एक फिर्का पोलेर दे ।’ चित्तुले त्यस दिन फाटेर–फाटेर गलबन्दी जत्रो भइसकेको बर्को बेरेकी थिइन् । त्यही बर्को थापिन् । आमाले मासुको चोक्टा राखिदिइन् । अनि कडै गरी कराइन्, ‘लु लु लु गइहाल् । छिटो । बालखा छोरीहरू सम्झेर सरासर घर जा है !’ हस्, भन्दै चित्तु बाहिर निस्किइन् । आमा पकाउनलाई मासु टुक्र्याउन थालिन् । म थुक निल्दै छेउमा बसिरहें ।

मासु काटिसकेपछि आमाले मलाई दाउरा लिन पठाइन् । आँगनको पल्लो छेउमा लामो बर्खे थियो । त्यसमा दाउराका हारहरू थिए । दाउराका हारहरू पछाडि केही भारी पराल थुपारिएको थियो । म दाउरा लिन बर्खेभित्र पसें । चित्तु परालमा आधा ढल्किएर बसेकी थिइन् । आमाले दिएको काँचो मासु दुई हातले समातेर दाँतले लुछ्दै थिइन् । उनको चिउँडोबाट रगतको सानो घेरा घाँटीतिर बग्दै थियो । म नजिकै आएको देखे पनि मतिर हेरिनन् । लुछ्दै गरेको मासु मुखबाट हटाएर तलतिर झार्दै खिस्स हाँसिन् । हाँस्दा उनका दाँतहरू अनौठो गरी लामालामा र तिखातिखा जस्ता देखिए । ती दाँतहरूमा रातै रगत लतपतिएको थियो । उनको कपाल झन् ठडिएको देखें । आँखाहरू ठूला–ठूला राता–राता देखें । मेरो सास रोकिएजस्तो भयो । मेरो छाती बेतोडले हल्लिन थाल्यो । शरीरभरि कम्पन पैदा भयो । एकाएक गर्मी बढ्यो । टाउको फनफनी घुम्न थाल्यो ।

मलाई उसै गरी हेर्दै चित्तुले भनिन्, ‘तँ पनि आइस् कान्छा ? लु मासु खानुपर्छ । तँ एताबाट खा, म यताबाट खान्छु है । आइजा !’ मतिर मासु लम्काइन् । म बोल्न खोजें, बोली फुटेन । भाग्न खोजें, गोडा लागेनन् । निकै जोड प्रयास गरेपछि भएभरको आवाज एकै पटक आयो, ‘आम्मौ ! आम्मौ ! आम्मौ !’ यो सुनेर आमा हातमा डाडुसँगै अत्तालिँदै बाहिर निस्किइन्, ‘के भो ?’ मैले रुन्चे स्वर गरेर औंलाले देखाएँ, ‘चित्तु नाना (दिदी) त यहाँ छ ।’

आमाले देखिन् । अनि हकारिन्, ‘सरासर घर जान्छु भनेर यहाँ पो छस् ? छिटो घर जा !’ थामिइन्, ‘ए, बरा ! काँचै पो खाइसकेछ ।’ अनि आफैंप्रति असन्तुष्टि जनाइन्, ‘मै हो नि उस्तो त । बौलाहीलाई विश्वास गरेर के हुन्थ्यो !’ त्यसपछि आमाले चित्तुलाई हातले समाएर तान्दै घरभित्र हुलिन् । म घरभित्र पस्नै सकिनँ । लुकेर जस्केलाबाट भित्र चियाएँ । आमाले उनको हातबाट मासु लिइन् । जुठोपट्टि काटेर सुँगुरको चारोमा हालिन् । बाँकी चिराचिरा पारेर पोलेर दिइन् । चित्तुले हतारहतार तात्तातै मासुको लुम्सा दुई हातले समातेर लुछ्न थालिन् । मैले काँचै मासु रगत चुहाउँदै खाएजस्तै देखिरहें । एकैछिनमा खाइसकिन् । बर्कोले हात, मुख पुछिन् । अनि केही नबोली उठेर आँगनतिर बाटो लागिन् । आमाले सोधिन्, ‘अब कता जाने ?’ उनले भनिन्, ‘देमा अब ता सरासर घर जान्छु । छोरीहरूले मलाई खोज्दै होला !’

हाम्रो आँगन लामो । बर्खेबाट सय पाइला जतिमा ठाडो बाटो, डेढ सय पाइलाजति ओरालो लागेर खोल्सा तर्नुपर्ने । ठ्याक्कै अंग्रेजी जेड आकारको बाटो, बैदारेको घर जाने बाटो । तर, चित्तु हान्निएर ओरालै ओरालो लागिन् । घरतिर फर्केर हेर्दा पनि हेरिनन् । देखिएजति हेरें कर्मीधारातिर पनि नतेर्सिएर उँधैउँधो भदौरेतिर लागिन् । सायद त्यहाँबाट पनि तलतल बोराटाङतिर पुगिन् ।

त्यस दिनदेखि चित्तुको छेउ पर्न छाडें । सकेसम्म पर भाग्थें । नजिक भए कुनै न कुनै वस्तुको आडमा छलिएर चियाउँथें । खोल्सा तरेर पारी जानै छोडें । मलाई चित्तुको भयंकर डरलाग्दो रूपको छायाले घरीघरी झस्काउन थाल्यो ।

...

बैदारे बिरामी भए । थलै परे । ‘फर्केलाजस्तो छैन’ आदि सुन्दासुन्दै बैदारेको प्राण सक्किएको कुरा केटाकेटीको कानमा पर्‍यो । केटाकेटीलाई कसैले सुनाएको होइन, ठूलाहरू कुरा गरेको सुनेर थाहा पाइयो ।

जुठेल्नाबाट देखियो, मानिसहरूको चहलपहल । ठाकठाक ठुकठुक । खल्याङ मल्याङ । मलाई त्यहीँ पुगेर मरेको मान्छे हेर्ने इच्छा औडै जाग्यो, जाने आँट आएन, चित्तु यताउता गर्दै गरेको प्रस्टै देखिन्थ्यो । उनलाई देख्नेबित्तिकै मेरो पूरै शरीर सिरिङ्ग हुन छोडेको थिएन । हेर्दाहेर्दै आमा खोल्सा तरेर पर पुगिन् । म बेतोडले दौडेर आमाको पछि पुगें । आमाले हकारिन्, ‘केटाकेटी त्यस्तोमा जानु हुँदैन, सेंहे (मरेको मान्छेको आत्माले बिमार गराउने) लाग्छ ।’ मैले टेरिनँ । लुक्दै, भाग्दै पछि लागें । बैदारेको आँगनमा थुप्रै मान्छे थिए । छोरी मान्छेहरू टाक्राकटुक्रुक बसेका थिए । छोरा मान्छेहरू बाकस बनाउन कोही आराले फल्याक चिर्दै थिए, कोही काँटी ठोक्दै थिए, कोही समाउँदै थिए, कोही नाप्दै थिए ।

चित्तुले सबैलाई गहिरो गरी नियालिन् । बल गरेर चिच्याइन्, ‘मेरो बाउ हौ !’ त्यसपछि एकछिन चुपचाप लागिन् । अनि बोलिन्, ‘विचरा बैदारे पनि मरेछ । आ, मरोस् है । धेरै बाँचेर के गर्नु !’ कसैले वास्ता गरेन । बन्दै गरेको बाकसलाई एक फन्का मारी हेरेर आँगनबाट बाहिरिइन् । घरमाथिको तेर्सो बाटोमा पुगेर चिच्याउन थालिन्, ‘बैदारे हुल्ला (खराब आत्मा, सैतान) मर्‍यो है । बैदारे हुल्ला मर्‍यो ।’ कैयौंपटक दोहोर्‍याइन् । त्यसपछि नाच्न थालिन्, ‘सोइ सोइला, बैदारे हुल्ला, सोइ सोइला... ।’

एक दिन चित्तुको पनि चोला उठ्यो । माइती घरमै । घरबाटै सद्गत गर्ने कुरा भएछ क्यार । घरबाट मान्छेहरू आए । बैदारनी बिलौना गर्दै बलेंसीमा यताउता गर्दै थिइन् । हाम्री आमाको मुख रुखो । झपारिन्, ‘बाँचुन्जेल देखिसहेनौ अहिले रुएर हुन्छ ? भो नरु कान्छी ।’

त्यसबेला बाकस बनाएनन् । मान्द्रो हो कि गुन्द्रीमा बेरेर प्राणबिनाको चित्तुलाई माइती घरबाट निकालेर अलिकति उकालो अनि पश्चिमतिर तेर्सो लगे । उनको कर्मघरमा सबै संस्कार गरेर मात्रै बाकसमा राखेर

पूरापरी जंगल लगे । कुलुङ्गेश्वरका सयौं चिहानहरूमा एउटा चिहान चित्तुको हो, तर ‘चित्तु बौलाहीको चिहान यही हो’ भनेर खुट्याउन सक्ने मान्छे पनि गाउँमा छैन होला ।

उनलाई मान्छेहरू ‘बौलाही’ भन्थे । अचेल भए ‘पागल’ भन्ने थिए । ‘बौलाही’ हुनुमा उनको कुनै दोष थिएन । मान्छेहरू तिरस्कार गर्थे । त्यसमा उनको कुनै गुनासो पनि थिएन । उनको आफ्नैखाले जीवन, दर्शन र संसार थियो । उन्नाइसौं शताब्दीकी अमेरिकी कवि एमिली डिकिन्सनले सायद ठीक भनेकी हुन्, ‘पागलपन ईश्वरीय भावना हो । मानिसहरू जसलाई पागलपन भन्छन्, त्यो वास्तवमा पूर्ण विवेक हो । जसलाई विवेक भन्छन्, त्यो पागलपन हुन सक्छ ।’