धरतीले कति मान्छे धान्ला ?

मानिलिनुस्, तपाईंका घरमा पाहुना आए । एकजना आउँदा सत्कारमा कुनै कमी राख्नुहुनेछैन । दुई जना आए कुनै हर्जा छैन, राम्रैसँग खानपान गराउन सक्नुहुन्छ । तर, सय जना आए भने ? त्यो पनि सक्नुहोला रे लौ । हजार जना ? कतै पार्टी प्यालेसतिर लगेर एक दिनका लागि यो पनि झेल्न सकिएला रे भनौं । लाख वा करोड वा दस करोड भए भने सत्कार त के नमस्कार पनि गर्न सक्नुहुन्न तपाईं । ‘अतिथि देवो भव’ भन्ने श्लोकदेखि डर लाग्छ तपाईंलाई । यतिका पाहुनालाई घरमा बास दिने त कल्पना नै हुँदैन, सुबिस्ताका लागि पूरै सहर वा देशमा पनि राख्न सकिन्न ।

तपाईंका ठाउँमा गृहपतिलाई पृथ्वी हुन दिनुस् एकै क्षणका लागि । यो विश्व ब्रह्माण्डमा विज्ञानको आजसम्मको खोजले जीवन पृथ्वीइतर कहीँ कतै पाइएको छैन । यहीँ पनि बडा निर्जन थियो सृष्टिको सुरुवाततिर भन्छ विज्ञान । सारा जीवनको गृहपति पृथ्वीको उमेर ४ अर्ब ६० करोडको छ । यतिका संख्याको कुनै कुरा गन्न मात्रै परे पनि मनुष्यको आयु सकिन्छ । तर, तेह्र अर्ब ७० करोड आयु भएको ब्रह्माण्डका अघिल्तिर यो निकै कम हो ।

ब्रह्माण्ड ९ अर्ब १० करोड वर्षसम्म पृथ्वीबिना नै चलिरह्यो । त्यसपछि हाम्रो गृहपति पृथ्वीको जन्म भयो । त्यसपछि पनि पृथ्वी झन्डै एक अर्ब वर्षसम्म जीवनबिनाको रह्यो । घडी, पला, घण्टा गर्दै दिन, महिना, वर्ष र शताब्दीहरूको हिम शृंखलाजस्तो अग्लो चाङले पनि नपुग्ने लामो समय व्यतीत भएपछि विज्ञान भन्छ, पृथ्वीमा जीवनको उत्पत्ति भयो, एक कोषका रूपमा । त्यसको तीन सवा तीन अर्बभन्दा पनि धेरै वर्षपछि बहुकोषीय जीवको उत्पत्ति भयो । र, त्यसको पनि चालीस करोड वर्षपछि अर्थात् आजभन्दा साठी करोड वर्षअघि जलचरको उत्पत्ति भयो । यो घटनाको ५७ करोड ५० लाख वर्षपछि, माने २५ लाख वर्षअघि मान्छेको आदिम प्रजातिको उद्विकास भयो । ती हाम्रा पुर्खालाई तिनैका सन्तानले पच्चीस लाख वर्षपछि एक नाम दिए, होमो स्यापियन्स अर्थात् बुद्धिमान मानिस (हरारी, स्यापियन्स : ब्रिफ हिस्ट्री अफ हुमनकाइन्ड) ।

साँच्चै नै होमो स्यापियन्सहरू बुद्धिमान थिए ? यो त अनेक तर्कवितर्कको पक्ष भयो । तर, अरू सामान्य जनावरजस्तै बोल्न र संगठित हुन नसक्ने अवस्थाबाट उनीहरू यहाँसम्म आइपुग्दाको यात्रा रोचक र आश्चर्यचकित पार्ने खालको छ । हामी अहिलेका आधुनिक मान्छे सबै त्यो होमो स्यापियन्सका सन्तान हौं, जसको प्रजाति २ लाख वर्षअघि दक्षिण अफ्रिकामा देखा परे । उनीहरू आगो खेलाउन जान्दथे, मासु पकाएर खान सक्थे र सिकार गर्न अरूभन्दा अब्बल थिए । त्यही होमो स्यापियन्स ७० हजार वर्षअघि सोच्न सक्ने भए । भविष्यका घटनाको आकलन, विगतको गल्तीबाट पाठ र समूहमा योजना बनाउन सक्ने खुबीले उनीहरू आफूभन्दा बलिया जनाबरहरूलाई परास्त गर्न सक्ने हुँदै गए ।

अन्ततः उनीहरूले मानिसका अरू प्रजातिहरू होमो इरेक्टस, नियन्डरथल लगायत सबैलाई मारेरै छाडे । यसरी १२ हजार वर्षयता पृथ्वीमा मान्छे जातिका हाम्रै पुर्खाहरूको एकछत्र राज छ, जसकारण दर्जनभन्दा बढी अरू प्रजातिका मानिसको वंशै नाश भयो, हजारौं बोटबिरुवा र जनावर मासिए । अरू त अरू, जंगलको राजा भनिने बाघ र सिंह नै लोप भएर मान्छेले नै संरक्षण गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगिसके ।

मान्छेको संख्यामा भने ज्यामितीय बढोत्तरी भइरहेको छ, जो दिन दुई गुना रात चौगुना भनेजस्तो गरी बढिरहेको देखिन्छ । यस्तो हुँदा अब प्रश्न उठ्न सक्छ, यो पृथ्वीले कहिलेसम्म र कतिसम्म मान्छेको बढ्दो चाप थेग्न सक्छ ? बढ्दो जनसंख्या धान्न स्रोतहरूको दोहन गर्दा वातावरणको तीव्र दोहनले पृथ्वी विनाशको संघारमा पुगेको वैज्ञानिकहरूको आकलन छ । त्यसो हो भने त्यो विनाश कहिले हुनेवाला छ ?

‘निकै नै छिटो’ एक दशकअघि ‘बिग थिङ’ भन्ने टेलिभिजन च्यानलको अन्तर्वार्तामा वैज्ञानिक स्टेफन हकिन्सले भनेका थिए, ‘आउने हजार वर्षको कुरा छाडिदिनुस्, सय डेढ सय वर्षमै हामीले पृथ्वीको नाश निम्त्याइसकेका हुनेछौं ।’

उनले यस्तो किन भने ? त्यसका पर्याप्त कारण छन्, जसमध्ये मुल जनसंख्या वृद्धि एउटा हो । अब हामी यसबारे अलिक विस्तारमा कुरा गरौं ।

सत्तरी हजार वर्षअघि दुई/तीन दर्जनको हूलमा हिँड्ने होमो स्यापियन्सको संख्या यो नोभेम्बरमा ८ अर्ब नाघेको घोषणा संयुक्त राष्ट्र संघले गरेकै दिन चार लाख मानिस पृथ्वीमा थपिइसकेका थिए । हरेक दिन चार लाखको हाराहारीमा मानिस जन्मिने उपक्रम एवंरीतले बढ्दै गए सन् २०५० सम्म पुग्दा पृथ्वीको जनसंख्यामा अर्को पौने दुई अर्बले थप हुने अनुमान राष्ट्र संघको छ ।

विश्व जनसंख्या भनेको अहिले बाँचिरहेका मानिसहरूको कुल संख्या हो, जो भनिहालियो, अहिले आठ अर्ब छ । यो संख्या औद्योगिक क्रान्तिपछि रकेटस्तरमा वृद्धि भएको देखिन्छ । हालसम्मको अध्ययनले के देखाएको छ भने मानव जनसंख्या एक अर्ब पुग्न दिव्य २ लाख वर्ष लागेको थियो । तर, त्यो आठ अर्ब पुग्न मात्रै २१९ वर्ष लागेको छ (किघ्ट एट अल, द हुमन रेस एट एट बिलियन, एक्सिअस डट कम, १५ नोभेम्बर, २०२२) !

सन् १३५० को आसपास पृथ्वीमा मान्छेहरू जम्मा ३७ करोड थिए । त्यसपछि निरन्तर रूपमा जनसंख्या उकालो लागेको लाग्यै छ । यसका कारणबारे मानव जनसंख्याको फ्रान्सेली जनसंख्याविद् जिआँ नो विराबियाँले एक रोचक अनुसन्धान गरेका छन्, जो ‘एन एस्से कन्सर्निङ म्यानकाइन्स पपुलेसन’ शीर्षकमा सन् १९८० मा प्रकाशित भएको थियो । उनको अनुसन्धानले भन्छ, पृथ्वीमा सन् १३१५ मा दुई वर्षसम्म भयंकर अनिकाल फैलियो । यो अनिकालमा ठूलो संख्यामा मानिसहरू मरे । त्यसपछि १३५० मा महाव्याधिले मानिसहरू भक्राम भए । त्यसपछि भने निरन्तर रूपमा जनसंख्या बढ्दै गइरहेको छ । त्यसयता हरेक दिन, हरेक वर्ष मर्नेको संख्याभन्दा बाँच्नेको संख्यामा तीव्र वृद्धि हुँदै आइरहेको छ ।

पहिलोचोटि सन् १९५५–१९७५ को अवधिमा पृथ्वीमा जनसंख्या दुई दशमलव एक प्रतिशतले बढ्यो, जो अहिलेसम्मकै ‘उच्चतम जनसंख्या वृद्धिदर’ भनेर चिनिन्छ । त्यतिबेला जनसंख्या चार अर्बको हाराहारीमा थियो ।

जनसंख्या विस्फोटले ठूलो समस्या निम्त्याउने बहस त्यतिखेर जोडतोडले भयो । यसलाई रोक्ने अनेक उपायबारे विमर्श हुन थाल्यो । अन्ततः अमेरिकामा गर्भ निरोधक चक्कीको आविष्कार भयो, जसलाई सन् १९६० देखि प्रयोगमा ल्याइयो (क्रिस्टिन मेट्री, हिस्ट्री अफ वरल कन्ट्रासेप्टिभ ड्रग्स एन्ड देयर युजेज वर्ल्ड वाइड, २०१३) । हाल पृथ्वीभर महिलाहरूले खाने ‘पिल’ लाई सुरुवाती दशकमा प्रयोग गर्न पश्चिममा ठूलो अभियान चलाइयो र यसबारे उस्तै प्रतिकारपूर्ण व्यवहारको पनि प्रदर्शन भयो । यही समय मध्यकालदेखि अनेक तरिकाबाट प्रयोगमा ल्याइन प्रयास गरिएको कन्डमको पनि औद्योगिक उत्पादन सुरु भयो । सुरुमा जर्मनीले दोस्रो विश्वयुद्धका समयमा आफ्ना सैनिकहरूका लागि यो एक सुविधाका रूपमा उपलब्ध गरायो । जन्म नियन्त्रण पनि हुने र यौन रोगबाट पनि छुट्कारा पाइने कन्डमले तुरुन्त लोकप्रियता पायो । ‘सेक्स गुरु’ भनेर पश्चिमा संसारमा चिनिएका ओसोले त कन्डमलाई मान्छे जातिको सबभन्दा काम लाग्ने आविष्कार भनेर मुक्तकण्ठले यसको प्रशंसा पनि गरे । किनभने यो नभइदिएको भए प्रत्येक वर्ष पृथ्वीमा एक अर्बले जनसंख्या बढ्ने उनको आकलन थियो, जो आफैंमा सम्हाल्न नसक्ने स्थितिको उदय हुनु हो । यसरी हेर्दा हो पनि, कन्डमले एउटा महामारीलाई चुपचाप रोकिदिएको छ ।

यसरी जनसंख्या एकदमै तीव्र गतिले बढिरहेका बेला पिल्स र कन्डमको संस्कृतिले युरोप, अमेरिकामा परिवार नियोजनलाई प्राथमिकताका साथ अगाडि बढाइयो, जो अब संसारभरका सरकारहरूको एक अनिवार्य कार्यक्रम बनिसकेको छ । ‘उच्चतम जनसंख्या वृद्धि’ को दशकपछि सुरु भएको जनसंख्या रोकथामका प्रयासले के फरक पार्‍यो भने उकालो लागिरहेको वृद्धिदर रोकिएन मात्रै, सन् २०१५ सम्म आइपुग्दा त्यो घटेर १.१ प्रतिशतमा आइपुग्यो । यसो हुनमा ठूलो जनसंख्या भएको देश चीनले सन् १९७९ मा सुरु गरेको ‘वान चाइल्ड पोलिसी’ अर्थात् एक दम्पतीले एउटा मात्रै सन्तान पाउन पाउने नीति पनि मुख्य रूपले जिम्मेवार छ । तर, सबले छोराको चाहना गर्दा र छोरीहरूको भ्रूणमै हत्या गर्दा त्यहाँ केटाहरूको संख्या २० करोडले बढ्ता हुन गयो भने काम गर्ने उमेरका मानिसको पनि उल्लेख्य कमी देखिन थाल्यो । चीनले यो अवस्था अन्त्य गर्न ‘वान चाइल्ड पोलिसी’ को अन्त्य गर्‍यो सन् २०१५ मा । संसारको सबभन्दा ठूलो जनसंख्या भएको देशले जन्मदरमा लगाएको अवरोध हटाएपछि अब आउने दशकमा यसको भिन्न परिणाम देखिने मात्रै होइन, पृथ्वीभर घट्दो बालमृत्यु दर, बढ्दो जनसंख्या, जनस्वास्थ्यका क्षेत्रमा भएको दुर्लभ उपलब्धि र फैलिँदो औसत आयुका कारण पृथ्वीलाई ठूलै भार पर्ने आकलनहरू चर्को रूपले हुन थालेका छन् ।

मानिसहरूले आफ्नो बढ्दो संख्याले आफैंलाई हुने हानिबारे सोच्न थालेको भने आज मात्रै होइन । मध्यकालदेखि नै जनसंख्या वृद्धिले हुने दुष्प्रभावबारे खोजबिन भएको इतिहास छ । बेलायती अर्थशास्त्री, अनुसन्धाता तथा चिकित्सक सर विलियम पेटीले सन् १६८२ मा विश्वको जनसंख्या ३२ करोड हुन सक्ने अनुमान गर्दै यो निकै भयानक अवस्था रहेको औंल्याएको थिए । तर, त्यो संख्या उनले अनुमान गरेभन्दा ठ्याक्कै डबल भएको अहिलेको अुनसन्धानबाट पुष्टि हुन्छ ।

जनसंख्याको बढ्दो ग्राफबारे कुरा गर्दा जबरजस्त रूपमा उठ्ने एउटा प्रश्न हो, कुन विन्दुबाट हाम्रा सदस्यहरू बढ्न थाले होलान् त ? के त्यस्तो कुरा थियो, जसले हजारौं–हजार वर्षसम्म हामी फैलिन सकेनौं ? अनि के त्यस्तो कुरा भयो, जसले केही शताब्दीमै फेरि हामी ‘ढाँडा काँडा ढाक्ने’ भयौं ? यसका लागि समयको अलिक गहिराइमा पुगेर कृषियुगलाई हेर्नुपर्ने हुन्छ, जो दस हजार वर्षअघि सुरु भएको थियो । त्यसबेला मान्छेहरू कति थिए होलान् ? समयसमयमा मानिसको जनसंख्याबारे लेखिएको रोचक पुस्तक ‘डेमोग्राफिक प्रब्लम्स, कन्ट्रोभर्सी ओभर पपुलेसन कन्ट्रोल’ (१९७५०) का लेखक अमेरिकी अनुसन्धाता राल्फ टम्लिन्सनका अनुसार, त्यसबेला दस लाखदेखि डेढ करोडको हाराहारीमा मानिस थिए । सोचविचार गर्न थाल्दाको समय ७० हजार वर्षअघि उनीहरूको संख्या पृथ्वीभर १ हजारदेखि १० हजारको बीचमा हुनुपर्छ भन्ने अनुमान तिनको जीवाशेषको आनुवंशिकीय खोजहरूका आधारमा गरिएका छन् । साठी हजार वर्षसम्म ती होमो स्यापियन्सका सन्तान अर्थात् हाम्रा पुर्खाले घुमन्ते सिकारी जीवन बिताउँदा तिनको संख्या लगभग स्थिरजस्तो थियो । पछि उनीहरूले आफ्ना समकक्षी अरू मानवलाई मारेर सखाप पारेपछि इसापूर्व १२ हजार वर्षको आसपासमा आएपछि भने उनीहरूको संख्यामा बढोत्तरी हुन थाल्यो । कृषियुगको सुरुवातपछि सुरक्षाका प्रबन्ध बढ्यो, भोकमरीले दुःख दिन छाड्यो र परिवारको उदय भएकाले बच्चाहरूको रेखदेखको संस्कृति विकास हुन थाल्यो । यसले गर्दा जनसंख्या बढ्न सघाउ पुग्यो । इसाको चौथो शताब्दीतिर आइपुग्दा तिनको जनसंख्या रोमन साम्राज्यमा मात्रै ६ करोडको हाराहारीमा भएको अनुमान जनसंख्याविद्को छ ।

यर्सिनिया पेस्टिस नामको ब्याक्टेरियाले छैटौं र आठौं शताब्दीमा ज्यादै दुःख दियो । यसले फैलाएको महामारीलाई जस्टिनियाको प्लेग नामले चिनिन्छ, जसका कारण युरोपको जनसंख्या आधाले घट्न पुग्यो । हालसम्मको अभिलेख अनुसार, यसरी ठूलो संख्यामा मानिसहरूको जनसंख्या घटेको यो पहिलो घटना हो । त्यतिबेला युरोपमा मात्रै मानिस ७ करोड थिए । प्लेगले कम्तीमा तीन करोड ५० लाखको ज्यान लियो (नेसनल जियोग्राफिक, २२ जुलाई, २०१३) । महाव्याधिले ल्याएको मृत्युले लगेको यो संख्या पूर्ति गर्न युरोपलाई पूरै २ सय वर्ष लाग्यो । भारतीय महाद्वीप र चीनमा समेत त्यो समय जनसंख्या घटेका प्रमाण छन् । यसलाई अज्ञात मृत्युको कालो समय पनि भन्ने गर्छन् इतिहासवेत्ताहरू । त्यसपछि पनि अनिकाल र महामारीले बेलाबेलामा मानिसहरू ठूलो संख्यामा मर्ने गरेका थिए, जसले गर्दा जनसंख्या पृथ्वीका लागि समस्या कहिल्यै भएन । यसरी ७० हजार वर्षदेखिको कालखण्डमा क्रमशः राज गर्दै आएको मान्छेको संख्या भने एउटा निश्चित, तर छोटो अवधिका बीच तीव्र रफ्तारमा बढ्न पुग्यो । यसको सुरुवात कृषि र औद्योगिक क्रान्तिपछि भएको देखिन्छ । सोह्रौं शताब्दीमा अफ्रिकाबाट पोर्चुगल र स्पेनका उपनिवेशवादीहरूले अमेरिकाबाट एसिया र युरोपमा मकै र कासभा (तरुलजस्तो देखिने एक खाद्य पदार्थ) भित्र्याए । यसको मनग्यै उत्पादनले ठूलो जनसंख्यालाई अनिकालबाट बचायो । यसबाट मानिसहरू दीर्घजीवी भएको र जनसंख्या बढेको प्रमाणहरू देखिएका छन् (कोलिङ्गम लिजी, टेल अफ कुक्स एन्ड कन्क्विरर्स, २००६, अक्सफोर्ड) । मानिसहरूको विश्वव्यापी रूपमा विस्तार भएको सञ्जाल, खेतीमा आएको सुधार, धान, गहुँ, मकैजस्ता बालीहरूको संसारैभर फैलावटले अनिकालले हुने मृत्युलाई ह्वात्तै घटायो ।

दादुरा, मलेरिया, हैजाजस्ता रोगले विश्वभर महामारी ल्याइरहने हुनाले १८ औं शताब्दीसम्म पनि जनसंख्या वृद्धिले खासै अत्याउन सकेको थिएन । तर, जब यी महामारीविरुद्ध खोपहरू बने, युरोपेली देशहरूमा जनसंख्या ह्वात्तै बढ्यो । यसरी विश्व जनसंख्या सन् १८०४ मा पहिलो पटक एक अर्ब पुग्न गएको राष्ट्रसंघको अनुमान छ ।

सुन्दा दुई अक्षरको शब्द लागे पनि एक अर्ब सानो संख्या होइन । अलिक होस दिएर सम्झनुस् त, एक अर्ब ! एक, दुई, तीन, चार गर्दै दस गन्नुस् । यस्ता दस दस ठाउँमा पुर्‍याएपछि सय मान्नुस् । सयलाई सय ठाउँमै राखेपछि दस हजार भयो । दस हजारलाई दसै ठाउँमा जोडेपछि लाख भयो । लाखलाई सय पटक थुपार्नुस्, करोड भयो । करोडलाई सय पटक थुपार्नुस्, बल्ल एक अर्ब भयो । गन्न सकिने कुनै कुरा हामीले एकै पटक यतिका संख्यामा देखेकै हुँदैनौं । त्यसैले, गणितीय बुझाइबाहेक एक अर्ब कति हो भन्ने भावनात्मक अनुभूति नै हामीलाई छैन । यो देशभरका मानिस एउटै ठाउँमा उभ्याउँदा पनि तीन करोड पुग्दैन । यस्तो संख्या ३३ पटकभन्दा बढ्दा जोडेपछि बल्ल पुग्छ एक अर्ब । ल भन्नुस्, एक अर्ब के सानो हो ? यति ठूलो संख्या हुनाले नै एक अर्ब जनसंख्या पुग्न अनादि समय लाग्न पुग्यो । तर, त्यसको त्यसको १ सय २३ वर्षपछि सन् १९२७ मा यो संख्यामा अर्को एक अर्ब थपियो । यहाँतिर फेरि गणितीय जोडमा मात्रै नचिप्लिनुस् । एक पटक सास रोकेर तुलना गर्नुस्, अनादि समय भर्सेस १ सय २३ वर्ष । अहो, कहिल्यै हुन नसकेको कुराको दोब्बर परिणाम १ सय २३ वर्षमै ?

कुरा यत्तिमै रोकिँदैन । सन् १९६० मा तीन अर्ब जनसंख्या पुग्न मात्र ३३ वर्ष लाग्यो । जे हुन कहिल्यै सम्भव थिएन, त्यो १२३ वर्षमा भयो । र, त्यो फेरि तेत्तीसै वर्षमा हुन पुग्यो । त्यसपछिको त १४ वर्षमै सन् १९७४ मा मानिसहरूको संख्या चार अर्ब पुग्यो । सन् १९८७ मा पाँच अर्ब पुग्न १३ वर्ष नै काफी थियो भने १९९९ मा ६ अर्ब पुग्न १२ वर्ष कट्न परेन । जनसंख्या स्थिर बनाउने विश्वव्यापी प्रयासका बावजुद पृथ्वीको जनसंख्या ७ अर्ब पुग्न अर्को १२ वर्ष नै काफी भइदियो । संयुक्त राष्ट्र संघका अनुसार, अक्टोबर २०११ मा जनसंख्या ७ अर्ब पुगेको थियो । अर्को एघारै वर्षमा राष्ट्र संघले गत कात्तिकको अन्तिम दिन जनसंख्या अर्को एक अर्बले बढेर ८ अर्ब पुगेको घोषणा गर्‍यो । यही रफ्तारले बढ्दै जाँदा हरेक एक दशकमै जनसंख्या एक अर्बले थपिनेछ । यद्यपि, वृद्धिदर केही कम भएकाले अब एक अर्ब पुग्न १५ वर्ष लाग्ने अनुमान पनि जनसंख्याशास्त्रीहरूको छ । जे भए पनि यो बढ्दो संख्या पालिराख्न पृथ्वीलाई भोजन र पानी पुर्‍याउनै हम्मे पर्नेछ । वातावरणको तीव्र दोहन हुनेछ । स्रोतहरूका लागि चर्को द्वन्द्व हुनेछ, जसले युद्ध निम्त्याउने खतरा ज्यादै बढ्नेछ ।

जाबो तीन करोड ननाघेको हाम्रो आफ्नै जनसंख्यालाई उदाहरण लिऊँ न । बस्ने प्रबन्धका लागि घरहरू बनाउन उब्जनी हुने सबै जमिन सकिन लागिसके । पानीको स्रोत सुक्दै गएकाले सबको गला भिजाउने गरी त्यसको प्रबन्ध गर्न नसक्दा पहाडमा बस्तीहरू रित्ता हुन पुगिसके ।

बढ्दो जनसंख्या चाप थेग्न भएका अतिशय दोहनका प्रयासले पृथ्वीको तापक्रम बढ्दो छ, जसले हाम्रा हिमालहरू पग्लिसके । अब प्रत्येक दस वर्षमा एक अर्ब संख्या थपिँदै जाँदा पृथ्वीको हालत त्यही गृहपतिको हुनेछ, जसलाई एक करोड पाहुनालाई रातदिनै खुवाउनु, पियाउनु छ । एक व्यक्तिका लागि एक करोडलाई खुवाउने प्रबन्ध गर्न असम्भव भएजस्तै एउटा विन्दुमा पृथ्वीका लागि पनि बढ््दो जनसंख्या थेग्न सक्ने हैसियत हुनेछैन । तर, त्यो विन्दु कुन हो ?

यसको उत्तरमा अमेरिकाका जीवशास्त्रीय गणितज्ञ जोएल ई कोहेनको एउटा प्रसिद्ध आलेख छ, ‘हाउ मेनी पिपुल क्यान द अर्थ सपोर्ट’ । उनको खोजले देखाएको छ, पृथ्वीले कति जनसंख्या धान्छ भन्ने पत्तो लगाउन असम्भव छ । किनभने, यसमा जनसंख्याको कस्तो व्यवहार हुन्छ भन्ने पक्षले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ ।

मानिसहरूले स्रोतहरूको दोहन गर्दा वातावरण बिगारेनन् भने, कार्बन उत्सर्जन घटाउन सके भने र दिगो विकासका उपाय पूर्ण रूपले लागू गर्न सके भने यसले अरू धेरै संख्यामा मानिसलाई सुरक्षित आश्रय दिन सक्छ । तर, त्यसो हुन सकेन भने पृथ्वीको आयु यही मात्रामा बढेको जनसंख्याले निकै नै छिटो सक्ने उनको चेतावनी छ, जसमा कसैले पनि असहमति जनाउने ठाउँ छैन ।

यी सबै प्रक्षेपणहरूले के देखाउँछन् भने हामी आसन्न संकटको नजिक छौं । यी आठै अर्बलाई एक मध्यमस्तरको अमेरिकीले उपयोग गर्ने स्रोतसाधन उपलब्ध गराउने हो भने यस्तो १६ वटा पृथ्वी चाहिने वैज्ञानिकको अनुमान छ । अन्तरग्रहको यात्रा सुरुवात गर्नुपर्छ भन्ने अर्बपति इलन मस्कको कम्पनी स्पेस एक्सले नयाँ योजनाहरू ल्याएको धेरै भएको छैन । हालै ट्विटर किनेर ठूलो धनराशि सकेका मस्क अन्तरग्रह बसाइसराइको योजनाले भन्दा बढ्ता आठ डलरमा किन्नुपर्ने ट्विटर ब्याजको प्रस्तावले चर्चामा छन्, जसले उनको सुरुवाती योजना छायामा पारेको भन्दै आलोचनासमेत हुन थालेको छ ।

धर्तीको भार बन्दै गएको हाम्रो संख्याले प्रलय निम्त्याउनुअघि नै मानिसहरू के अन्य ग्रहमा बसाइ सर्न भ्याउलान् ? अथवा, हामी जनसंख्या वृद्धिदरलाई रोक्न सकौंला ? पृथ्वीलाई नस्ट हुनबाट जोगाउन सकौंला ? जीवशास्त्रीय गणितज्ञ कोहेनले भनेजस्तो धेरै हदसम्म यसको उत्तर हाम्रै व्यवहारमा निर्भर गर्छ ।

जनसंख्याको कारण मात्रै नभई ब्रह्माण्डको अरू कुनै पक्षका कारण ‘सिस्टम इरर’ भएर पनि यो ग्रह ध्वस्त हुने अनुमान मनुष्यले धेरै पहिलेदेखि गर्दै आएको छ । हुन पनि संसार अनित्य हुनाले यसै होला भन्न सकिन्न । तर, अहिलेलाई भने नित्यरूपले के भन्न सकिन्छ भने, जनसंख्याको ग्राफ तीव्र रूपले बढिरहेको छ र हामी एक अज्ञात परिस्थितिको सामना गर्दै छौं ।