जसले चिनियाँलाई पढाए
अब पुराना फोटाहरू खोजेर हेर्छु,’ संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी ब्रह्मलीन भएको खबरपछि च्या चे (प्रेमलता) ले पुराना एल्बम पल्टाउन थालिन् । च्या चे तिनै छात्रा हुन्, जो हाइस्कुल शिक्षापछि उच्च शिक्षाका लागि सन् १९६३ मा पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युट भर्ना भएकी थिइन् । च्या चेकै सहपाठी, सहकर्मी र जीवनसाथी हुन्– सु हाउ । दुवै कुनै बेला बेइजिङमा सत्यमोहनका शिष्य थिए । त्यसैले सत्यमोहनको देहावसान दुवैका लागि शोकपूर्ण थियो ।
सत्यमोहनका चिनियाँ विद्यार्थी खोजी गर्दै गुरुको चिनियाँ साइनोमाथि बोलिदिन केहीलाई अनुरोध गरें । उमेरले ८० को उकालो चढ्नै लागेका सु हाउले फोनमा एक घण्टा बितेको पत्तै पाएनन् । गुरुप्रति श्रद्धा दर्शाउँदै भने, ‘सत्यमोहन गुरुले बिरानो मुलुक चीनमा नेपाली भाषाको बीउ छर्नुभयो । त्यसैमा लपेटिएर हाम्रो पनि पूरै जीवन बित्यो ।’
नयाँ चीन स्थापनापछि सन् १९४९ ताका अध्ययनका लागि लोकप्रिय विदेशी भाषा भन्नु नै रसियन थियो । त्यतिखेर किसान अगुवा, पार्टी कार्यकर्ता लगायतलाई रुसमा अध्ययनका लागि पठाउने चलन थियो । अंग्रेजी भाषा फाट्टफुट्ट चल्दै थियो । सन् १९६३ ताका बल्ल खुला रूपमा भाषा अध्ययनका लागि विश्वविद्यालयले कक्षाहरू थप्न थाले । त्यतिखेर पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युटमा पहिलो पटक ३ वटा भाषा थपिए– अफगानिस्तानको पास्तो, बंगाली र नेपाली ।
विद्यार्थीहरुसँग चीनको फ्रेन्डसिप होटलमा सत्यमोहन जोशी
नेपाल भाषा पढ्न शाङ्हाईबाट आएका र बेइजिङमै रहेका १२ जना विद्यार्थी भेला भए । तिनै विद्यार्थी थिए– सत्यमोहनको पहिलो ‘ब्याच’ (उसो त १९६३ मा ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युटमा नेपाली भाषाको श्रीगणेश कृष्णबहादुर प्रधान र सुलोचना प्रधानले गरेका थिए) । दुई वर्षपछि सन् १९६५ मा सत्यमोहनले पढाउन थालेपछि विद्यार्थीहरूको पढाइले नयाँ मोड लियो । त्यस समूहका सबै विद्यार्थीलाई प्रभाव पारेको एउटै पक्ष थियो, त्यो के भने कुनै पनि शब्द प्रयोग गर्नुपरे र त्यो शब्दमाथि प्रकाश पार्नुपरे सत्यमोहन मौलिक शैली अपनाउँथे । सु हाउ सम्झिन्छन्, ‘मेरो यादमा एउटा क्रियापद ‘लाग्नु’ को प्रयोग गर्नुपर्यो भने उहाँ उदाहरणसहित बीसौं तरिकाले सिकाउनुहुन्थ्यो । करिब ६ महिनासम्म लगातार दैनिक कागजमा लेखेर पढाउनुभएको थियो उहाँले । नेपाली शब्दको प्रयोग कसरी गर्ने भनेर सिकाउने उहाँको तरिकाले नेपाली भाषामाथि हाम्रो प्रगति निकै तीव्र र गहिरो रूपमा भएको थियो ।’
गोविन्द भट्ट र सत्यमोहन सीआरआई स्रोता क्लबको पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनमा , १९९६
गुरु सत्यमोहन जोशीको एउटा विशेषता के भने उनी एकदमै मिहिनेत गरेर लेख्थे, नोट लेखेर दिन्थे, पढ्न लगाउँथे अनि कक्षामा भेला भएका बेला व्याख्या गर्थे ।
पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्युट रेडियो जनशक्ति उत्पादन गर्न स्थापित संस्था थियो । हाल चिनियाँ सञ्चार विश्वविद्यालयका रूपमा त्यो सञ्चालित छ । त्यहाँ अझै नेपाली भाषा पढाइ हुन्छ । यी विद्यार्थीभन्दा अघि सम्भवतः बेइजिङमा औपचारिक रूपमा नेपाली भाषाका वक्ता थिएनन् । सु हाउको सम्झना छ, ‘नेपाली भाषा अध्ययन गर्ने हामी नै पहिलो समूह हौं । सुरुमा कक्षा चलाउन एकदमै गाह्रो थियो । पहिलो चरणमा अ, आ, इ, ई र कखरा त सिकिएको थियो नै, तर वाक्य गठनदेखि बोलचालीचाहिँ चुस्त हुन सकिरहेको थिएन । ‘स्याउ’ भन्ने फल चिनाउनुपर्यो भने सत्यमोहन गुरु स्याउ नै खोजेर ल्याउनुहुन्थ्यो । भान्छाको कुरा सिकाउनुपर्यो भने आफ्नै भान्छामा लैजानुहुन्थ्यो । त्यसैक्रममा हामीले पनि कैयौं पटक उहाँकै भान्छामा खानपिन गरेका थियौं ।’
तिनताक क्रान्तिका कारण थिलोथिलो भएको चीन आर्थिक रूपले जर्जर थियो । रुस सरकारले बनाइदिएको एउटा ‘फ्रेन्डसिप होटल’ थियो । त्यतिबेला बेइजिङ आएका सबैजसो विदेशी त्यहीँ बस्थे । श्रीमतीसँगै बेइजिङ पुगेका सत्यमोहन त्यही होटलमा खाना पकाएर खान्थे । त्यसैले उनले चिनियाँ खानापानप्रति असहज महसुस गर्नुपरेन ।
सत्यमोहनका छोराछोरीसँग शु हाउ
सन् १९६६ मा चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति सुरु भयो । करिब ६/८ महिनापछि पठनपाठन अस्तव्यस्त भएर ठप्पै भयो । उप्रान्त बीचबीचमा पढाइ रोकिँदै–चल्दै भइरह्यो । ‘अहिले पनि म छक्क पर्छु, उहाँलाई कसरी थाहा भयो ? हरेक हप्ताको बिदामा खुरुक्क श्वेतचैत्य वरिपरि पुग्नुहुन्थ्यो । मेरो यादमा त्यति बेला बस चल्थ्यो । सत्यमोहन गुरु बसमै आउजाउ गर्नुहुन्थ्यो,’ उमेरले उकालो चढिरहेका सु हाउ बोलीपिच्छे ‘मेरो यादमा’ भन्ने वाक्यचाहिँ जोडिरहेका हुन्छन् ।
चार वर्षपछि सन् १९६९ मा नेपाली भाषाका गुरु सत्यमोहन नेपाल फर्किए । तत्कालीन पेकिङ रेडियोमा नेपाली भाषाको प्रसारण हुने भएपछि सन् १९७२ देखि नै उनका विद्यार्थीहरू काममा भर्ती भए । सन् १९७५ जुन २५ तारिखमा पेकिङ रेडियो (पछि चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो, नेपाली सेवा) सुरु हुँदा गोविन्द भट्टले साथ दिए । पछि १९८० मा फेरि सत्यमोहन रेडियोमा काम गर्न चीन पुगे । सत्यमोहनले रेडियोबाट प्रस्तोताको कामचाहिँ गरेनन् । उल्था गरेका समाचार र लेखहरू सच्याइदिएपछि चिनियाँ विद्यार्थीले टाइप गर्थे । प्रसारणका सबै काम चिनियाँले नै गर्थे । अन्तर्मुखी स्वभावका सत्यमोहन गुरु रिसाएको कहिल्यै यी विद्यार्थीले थाहा पाएनन् । सदैव बिस्तारै–बिस्तारै बोल्ने र मिलनसार मिजास उनीहरूले सत्यमोहनमा महसुस गरेका थिए ।
सीआरआई स्रोता क्लबको पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन
कार्यथलोमा गुरुको पुनरागमन भएका बेला सु हाउ भने सांस्कृतिक सहचारीका रूपमा नेपालस्थित दूतावासमा काजमा खटिनुपर्यो । दूतावासमा सांस्कृतिक, राजनीतिक, अर्थ, मिलिटरीजस्ता विभाग थिए । सु हाउ इकोनोमिक काउन्सिलरका लागि अनुवादकको काम गर्थे र सम्बन्धित लेखहरू अनुवाद गरी चीन पठाउँथे । सन् १९८० देखि ८३ सम्म नेपालमा रहेका बेला सु हाउ हरेक महिना चिनियाँ सहयोगमा चलिरहेका काठमाडौं, हेटौंडा र पोखरालगायत परियोजनास्थलमा निरीक्षणका लागि पुग्नुपर्थ्यो । तर, गुरुप्रतिको श्रद्धाभाव मनबाट हटेको थिएन । पुराना स्मृतिमा पस्छन् सु हाउ, ‘त्यतिबेला सत्यमोहन गुरुका २ छोरा र ३ छोरी थिए । त्यही समय उहाँको घरमा गएर खाना खाएको फोटो मसँग सुरक्षितै छ ।’
पहिलो पटक भाषा अध्यापन गर्दाताकै चीनको श्वेतचैत्य फेरो मार्न थालिसकेका थिए– सत्यमोहन । लेखक गिरीश गिरीको किताब ‘सत्यमोहन’ मा जोशीले सन् १९५६ तिरै चीन–यात्रा गर्ने मौका पाएको बताएका छन् । काठमाडौंमा चौथो विश्व बौद्ध सम्मेलन भएपछि धर्मोदय सभाको एक सदस्यका रूपमा पहिलो पटक चीन पुगेका बेला उनले श्वेतचैत्य देखेका रहेछन् । त्यतिबेलै उनले श्वेतचैत्य जाने गाडी पत्ता लगाइसकेका थिए । तर, सांस्कृतिक क्रान्तिका कारण झन्डै–झन्डै भत्किसकेको श्वेतचैत्यको मूल गेट बन्द भएपछि उनको गन्तव्य नै अधुरो भयो । तथापि बाहिरैबाट श्वेतचैत्य हेर्ने र फर्किने सिलसिला चलेको उनैले बताएका छन् । उनका विद्यार्थीहरू पनि त्यसै भन्छन् । दोस्रो पटक कामकै सिलसिलामा उनी (सन् १९८० मे – १९८२ मे) मा चीन पुगेका बेला सांस्कृतिक क्रान्ति सकिइसकेको थियो । अरनिकोमाथि खोज–अनुसन्धान गर्ने सत्यमोहनको मनोकांक्षा यस पटक भने सफल भयो ।
शु हाउ र जिया जी सत्यमोहनसँग
सन् असीको दशकमा आइपुग्दा सत्यमोहनका विद्यार्थीहरू अब सहकर्मी भए । रेडियोमा काम एकातिर छँदै थियो, अर्कोतिर सत्यमोहन एकोहोरो श्वेतचैत्यको अध्ययन र अनुसन्धानमा डुबेको देखेर उनका सहकर्मी चकित पर्थे । अंग्रेजी भाषाका पुस्तक पाउन मुस्किल पर्ने त्यो जमानामा सत्यमोहन बेइजिङका पुस्तकालयहरू धाउँथे र चिनियाँ किताबहरू बोकेर ल्याउँथे । सु हाउले सुनाए, ‘हामीले पनि नबुझ्ने चिनियाँ भाषाका किताबबारे उहाँले कसरी थाहा पाउनुभयो होला ?’
जनगणतन्त्र चीन स्थापना भएपछि नै परम्परागत चिनियाँ भाषालाई सरलीकृत गर्न थालिएको थियो । पुराना पुस्तकमा ‘ट्रेडिसनल माण्डारिन’ प्रयोग भएको थियो, त्यसैले ‘सिम्प्लिफाइड माण्डारिन’ पढेका विद्यार्थीलाई पनि शब्दहरू खुट्याउन सहज थिएन । कार्यालयबाहेकको समय सत्यमोहन सिधै पुस्तकालय वा श्वेतचैत्यतिरै बरालिइरहेका हुन्थे । अनि अनेक थरी चिनियाँ पुस्तक ल्याएर ‘यसमा के लेखेको छ’ भनी चिनियाँलाई पुस्तक–अंश उल्था गर्न लगाउँथे । श्वेतचैत्य पुगेका बेला सत्यमोहन चामल, ध्वजा, बत्ती के–के सामग्रीसहित त्यहाँ पूजाआजा गर्थे । चिनियाँहरू सत्यमोहनलाई चकित परेर हेरिरहन्थे ।
सत्यमोहनले शिक्षादीक्षा दिएको नेपालीभाषी चिनियाँ पुस्ता सन् २००५ मा सेवानिवृत्त भयो । कोही जन्मथलो गए, कोही परदेशमा सन्ततिका घर । सु हाउले चाहिँ नेपाल–चीन आउजाउ गरिरहने पाटो रोजे । ‘रिटायर भएपछि गुरुलाई सबैभन्दा धेरै भेट्ने मै हुँला,’ सु हाउले सुनाए, ‘नेपाली वा चिनियाँ ‘डेलिगेसन’ लिएर आउजाउ गरिरहन्थें । हरेक पटक नेपाल गएका बेलामा गुरुको दर्शन नगरी सायदै फर्किन्थें ।’
काठमाडौंमा जोशीसँग सु हाउ
गम्भीर तर अटल स्वभावका सत्यमोहन नेपाल–चीन पुरानो सम्बन्धका अध्येता भएकाले पनि चिनियाँ टोली नेपाल पुगेका बेला उनीसँग भेट्न इच्छुक हुन्थ्यो । सु हाउ भन्छन्, ‘घर पुगेका बेला गुरुआमा तेलमा तारेको अण्डा, चिया र बिस्कुट खुवाउनुहुन्थ्यो ।’ कोभिड–१९ महामारी सुरु हुनुअघि सन् २०१९ मा दुई पटक नेपाल पुगेका सु हाउले ठ्याक्कै एक सय वर्ष पुगेका सत्यमोहनलाई भेटेका रहेछन् । भन्छन्, ‘गुरुको घरको रूखमा राम्रोसँग भोगटे फलेको छ । त्यो फोटो पनि मसँग छ ।’
क्रान्ति सकिएपछिका प्रारम्भिक अप्ठ्यारा दिनहरू भोगेका कविका लागि क्रमशः राम्रा दिन आउँदै थिए । क्रान्तिकालीन जटिल घुम्तीहरू पार हुँदै गए । चीनका एक नामी कवि ल्वी चेन नेपाल घुम्न आए । उनी सन् १९४९ अघिका पुराना कवि थिए ।
नृत्यकार, कविहरू छनोट गरी साहित्य तथा कलासम्बन्धी चिनियाँ विभागले एउटा टोली नेपाल पठायो । टोलीमा परेका कवि ल्वी चेन नेपालमा जहाँ–जहाँ पुग्थे, त्यहाँ कविता लेखिहाल्थे । जस्तो ‘काठमाडौंका केटा’, ‘हिमालय’, ‘सांग्रिला होटेलको बिहानीपख’, ‘फेवातालमा नौका बिहार’ । उनी थुप्रै कविता बोकेर चीन फर्किए । र, चिनियाँ भाषाका पत्रपत्रिकामा ती कविता प्रकाशित भए ।
एक पटक नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान र चीनको सम्बन्धित निकायबीच गोष्ठी आयोजना हुँदा दोभाषेको भूमिकामा थिए– सु हाउ । अनुवाद–स्तर राम्रो लागेकाले ल्वीका कविता उल्था गर्नुपर्ने प्रस्ताव उनीमाथि आयो ।
नेपाली माया चिनियाँ पाठकमाझ पुगेको, तर स्वयं नेपालीले खबर नपाएको यथार्थ थियो त्यो । नेपाल–चीन मित्रताको विषयमा कविता लेखिए पनि सम्बन्धित पक्षले थाहै पाएको थिएन । त्यसैले सु हाउ तम्सिए उल्था गर्न । तर, एउटा संकोच छँदै थियो– उल्था गरिएको चीज कविताजस्तो हुन्छ कि हुँदैन ?
‘माकुराको जालो एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जस्ताको तस्तै सार्नुजस्तै हो कविता उल्था गर्नु,’ एक चिलीका कविको भनाइ सम्झँदै सु हाउले सुनाए, ‘उल्था गरिएको सामग्री कविताको स्तरमा छ कि छैन, म दुविधामा थिएँ ।’ प्रत्युत्तरमा गोविन्द भट्टले पनि अनुवादको प्रशंसा गरे, हौसला दिए । अघि बढ्न चाहिने सहयोगका लागि प्रतिबद्धता देखाए ।
त्यही उमंगमा सु हाउले ल्वी चेनका ३० वटा जति कविता उल्था गरे । सु हाउ मात्रै होइन, उनकी जीवनसंगिनी (सत्यमोहनकी चेली) च्या चे पनि अनुवादमा साथै रहिन् । यस दम्पतीको अनूदित कृतिमा एउटा हार्दिक भूमिका लेखिदिए– सत्यमोहन गुरुले ।
२०६९ साल मंसिरमा नेपाल–चीन मैत्री सप्ताहबीच तत्कालीन उपराष्ट्रपति परमानन्द झाले कवितासंग्रह विमोचन गरिदिए । पाका उमेरका विद्यार्थीमध्ये च्या चे र सु हाउले गुरुलाई कविताको भूमिकामा भेट्टाए । ‘किताबको यिनै भूमिका, एल्बमका पुराना फोटाहरू र पुराना स्मृति त छन् अब सत्यमोहन गुरु सम्झाउने,’ सु हाउले भने ।
कुनै जमानाको राजधानी सहरकै ‘आइकन टावर’ श्वेतचैत्य र अरनिकोबारे धेरै चिनियाँ जानकार छन् । सत्यमोहनले नश्वर चोला त्यागेपछि चिनियाँ टेलिभिजनमा वृत्तचित्रका टुक्राहरू पनि छरपस्ट देखिए । यति ठूलो चीनमा थोरैले भए पनि सत्यमोहनको अनुहार सम्झिएका छन् ।
‘एक असाधारण प्रतिभावान् गुरुको सान्निध्यता पाइयो । सत्यमोहनले छर्नुभएको नेपाली भाषाको बीउको जरा चीनमा फैलिएको छ,’ सु हाउ भन्छन्, ‘केही श्यामश्वेतकालीन तस्बिरहरू छन् उहाँसँगका । शताब्दी पुरुषका नाममा नेपाल राष्ट्र बैंकले निष्कासन गरेका तीन प्रकारका सिक्काहरू पनि मसँग छन् ।’
प्रकाशित : कार्तिक ५, २०७९ ११:२४
