‘शब्दकोश मौलिक सृजना होइन’
विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालयसम्म ‘गौतमको अंग्रेजी व्याकरण’ का ख्यातिले चिनिएका चूडामणि गौतमले व्याकरण, हिज्जे, शब्दकोशसहितका १ सयभन्दा बढी किताब लेखेका छन् ।
तेह्रथुमको खाम्लालुङ (हाल आठराई) मा जन्म भई विराटनगर हुँदै काठमाडौंमा भाषा–व्याकरण तथा वर्णविन्यासको मानकीकरणमा लागिपरेका अभियन्ता गौतमले हालै प्रकाशनमा ल्याएको ‘बृहत्तर नेपाली शब्दकोश’ लाई भाषाविज्ञानका जानकारले ‘शुद्ध र सही वर्णविन्यासको अमूल्य उपहार’ मानेका छन् । करिब ८७ हजार शब्दको प्रविष्टिसहित आएको शब्दकोशलाई भाषाविद् शरच्चन्द्र वस्तीले ‘यो कोष नेपाली भाषालाई वर्णविन्यासका विकृतिको आत्मघाती अराजकताबाट मुक्त गराउने बृहत्तर संकल्प र सामर्थ्यले ओतप्रोत’ भनेर सराहना गरेका छन् । नेपाली भाषाको मानकीकरण, शब्द र विशेषणको सामयिकीकरण तथा शब्दकोश बनाउने होडबारे ७९ वर्षीय भाषा–व्याकरणविद् गौतमसँग वार्ता :
हामीकहाँ विद्वान्–अन्वेषकहरू शब्दकोश लेखन र प्रकाशनको होडमा लाग्नुभएको छ । तपाईंका बुझाइमा यो कत्तिको सृजनात्मक कर्म हो ?
शब्दकोश सृजनात्मक काम होइन । किनभने जसले सुरुमा कोश लेख्न सुरु गरे, त्यसमै परिमार्जन र शब्द थप गरिने काम हुँदै आएको हो । यो आफ्नो मौलिक रचना होइन । तर, के भने समाजमा बोलिने र जनजिब्रोमा रहेका शब्दहरूको संकलन, तुलना, विश्लेषण यसमा हुन्छ ।
आ–आफ्नो सोख, साधना र रुचिमा शब्दकोश निस्किने गरेको देखिन्छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानकै कोषमा समेत विवाद/विरोध कायमै छ । यस्तो कोष वा शब्दमा मानकीकरण भन्ने पक्ष रहन्न ?
मानकीकरण हुन्छ नि । भाषाको एकरूपताका पक्षमा विचार्दा, विगतमा हाम्रा स्वनामधन्य विद्वान्–विदुषीले के–कस्ता भाषा, कुन सन्दर्भमा प्रयोग गरेका थिए, कुन शब्दमा अर्थ–बुझाइ पहिल्याएका थिए त्यो पनि हेर्नुपर्छ । विगतमा मानकीकरणको केही प्रयास पनि भएको छ । तर, वर्णविन्यासमा विकृति भित्र्याउने काम भएपछि (२०१९ पछि) मानकीकरणका सबै प्रयत्न खेर जान थाले । वर्णलाई संयुक्त रूपमा नलेखेर खुट्टा काट्ने पद्धति सुरु गर्ने, सग्लो शब्द वा संयुक्त रूपको शब्दमाथि जे–जसरी परीक्षण हुन थाल्यो, त्यसले धेरै कुरा बिगारेको छ । ‘विद्या’ लेख्नुपर्दा ‘विद्या’ लेखिने अवस्था त्यति सजिलो र सहज हुँदै होइन ।
यसरी शब्द वा व्याख्याको उपयोग गर्दा सामयिक राजनीति, समाज र परिवर्तनलाई आत्मसात् गरिन्न र ? जस्तो अहिले नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको शब्दकोशमा समेटिएका केही शब्दावलीले जातीय/वर्गीय अपमान र विभेद गरेको देखाउँछ नि ?
यसरी एकमुस्ट रूपमा हेरेफेर गर्ने हो भने शब्द र भावको मूल थाहा हुँदैन । यसो गरियो भने सबै जातजाति एकै भए, एउटै भए । तर, ‘दलित’ शब्दावलीकै उपयोगको कुरा गर्दा उनीहरू आफैंले ‘दलित’ नभनेर अरू कुनै साझा र चित्तबुझ्दो शब्दको थालनी गरे हुन्थ्यो । यहाँ सिधै दलित आयोग भनेर राज्यले विभेदीकरण गरेको अवस्था छ । बुझाइमा अनर्थ मात्रै खोजिएर बढी समस्या भएको हो । जस्तो, विश्वकर्मा भनेका प्रसिद्ध देवता हुन् निर्माण र सृजनाका । तर, सामयिकता समात्ने पक्षमा कुरा गर्दा अहिलेको कानुन र नियमले गरेको व्याख्या अनुसार शब्दको पारिभाषिक रूप दिनुपर्दा यस्तो कानुन/ऐनलाई आधार मानेर मात्रै भन्नुपर्छ, लेख्नुपर्छ । मैले यसै गरेको छु ।
आफ्नो बृहत्तर शब्दकोशलाई कसरी चिनाउन–अर्थ्याउन चाहनुहुन्छ ?
वर्णविन्यासमा भित्र्याइएका सम्पूर्ण विकृतिबाट मुक्त, शिष्ट परम्परा तथा स्वनामधन्य साहित्यकारको प्रयोगमा आधारित तथा धेरै राष्ट्रभाषाका शब्द प्रविष्ट भएकाले समावेशी र सच्चा अर्थमा मानक कोषका रूपमा बृहत्तर शब्दकोश तयार गरेको हुँ । मैले ११ वर्षको आफ्नो तन्मयता र साधना यस कोषमा लगाएको छु, जहाँ करिब ८७ हजार शब्द, ६ सय १२ उखान र ७ सय २४ टुक्का प्रविष्ट छन् ।
यो दाबी त तपाईंले गर्ने/भन्ने कुरा भयो । शब्दकोशजस्ता काममा मानकीकरण स्थापित गर्ने वा तपार्इंको कामलाई स्तर निर्धारण गरिदिने कसले ?
यो मूल्यांकन सरकारी तवरबाट हुने कुरा होइन, फेरि सरकारी हैसियत र तरिकालाई म मान्दिनँ पनि । यसको मूल्यांकन त सच्चा नेपाली भाषा प्रयोगकर्ता र भाषा बचाउ अभियन्ताहरूले गरिदिने कुरा हो । भाषा र शब्द मानकीकरण जबरजस्ती लादिने कुरा होइन, यो स्वतःस्फूर्त हुनुपर्छ । मैले यही आधारलाई समाएको छु । मलाई लागेको के हो भने नेपाली साहित्य र वाङ्मयमा रहेका, विशिष्ट परम्पराबाट स्थापित शब्दहरू नेपाली शब्दकोशहरूमा भेटिन छाडेका छन् । यसले भाषा प्रयोगकर्तामाझ ठूलो अन्योल र निराशा पैदा भएको छ । यही निराशालाई आशामा बदल्न बृहत्तर नेपाली शब्दकोश तयार गरेको हुँ ।
प्रकाशित : भाद्र २५, २०७९ ०९:५८