कवि, नाटककार तथा आख्यान लेखक अविनाश श्रेष्ठको अर्को एउटा सिर्जनशील पाटो पनि छ । उनी अब्बल साहित्यिक सम्पादकका रूपमा परिचित छन् । युवा पुस्ताका आजका थुप्रै कवि–लेखकलाई साहित्यिक पत्रिकामा मञ्च उपलब्ध गराउने श्रेय उनलाई जान्छ । ‘समकालीन साहित्य’, ‘कविता’, ‘प्रज्ञा’ र ‘गरिमा’ जस्ता साहित्यिक पत्रिकाको सफलतापूर्वक सम्पादन गरेका उनलाई यी पत्रिका लोकप्रिय बनाएको जस दिइने गरिन्छ ।

नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहास र त्यसका आयाममाथि अविनाश श्रेष्ठसँग दीपक सापकोटाको संवाद :

सुरुवात उमेरबाटै गरौं, नेपालमा समाचार पत्रकारिता जेठो कि साहित्यिक पत्रकारिता ?

लेख्य नेपाली साहित्य/वाङ्मयको इतिहास साढे पाँच सयदेखि ६ सय वर्ष पुरानो मानिन्छ । तर, छापाखानाबाट मुद्रित नेपाली साहित्यको जम्माजम्मी आयु १३८ वर्ष (भानुभक्त आचार्यको ‘रामायण–बालकाण्ड’ विसं १९४१ मा प्रकाशित भएको थियो) पुग्दै छ । मोतीराम भट्टको सम्पादनमा विसं १९४३ मा बनारसबाट प्रकाशित भएको भनिएको ‘गोर्खा–भारत जीवन’ लाई पहिलो मुद्रित नेपाली पत्रिका मान्दा १३६ वर्ष र विसं १९५५ मा काठमाडौंबाट प्रकाशित ‘सुधासागर’ लाई पहिलो मान्दा जम्माजम्मी १२४ वर्ष मात्र पुगेको देखिन्छ नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको उमेर । विसं १९५८ देखि ‘गोरखापत्र’ प्रकाशित हुन थालेकाले नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता समाचारप्रधान पत्रकारिताको दाँजोमा कोही जेठो रहेको पुष्टि हुन्छ— तथ्यहरूले यस्तै देखाउँछन् ।

जेठो पत्रकारितामा अनेक प्रयोग पनि भए होलान्, होइन ?

नेपाली भाषाको एउटा मानक व्याकरण नभएको समयमा नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता थालिइसकेको यथार्थलाई हामीले बिर्सन मिल्दैन । मानक व्याकरण नहुँदाको समयमा नेपाली भाषालाई बिस्तारै नियमका साँचाहरूमा ढाल्दै जाने प्रयोग पत्रिकाहरूले नै गरेका हुन् । नेपाली भाषाको दोस्रो साहित्यिक पत्रिका ‘सुधासागर’, अनि त्यसपछिका ‘गोरखापत्र,’ उपन्यास ‘तरङ्गिणी’ (१९५९), ‘सुन्दरी’ (१९६३), ‘माधवी’ (१९६५) आदि हेमराज पाण्डेयको ‘चन्द्रिका व्याकरण’ (१९६९) मा मुद्रित हुनुअघि नै प्रकाशित भएका हुन् । उपन्यास ‘तरङ्गिणी’ उपन्यासप्रधान पत्रिका थियो र यसभित्र धारावाहिक रूपमा उपन्यासहरू छाप्ने प्रयोग त्यतिबेलै थालिनु चानचुने साहित्यिक घटना थिएन । रसिक समाजले प्रकाशित गरेको ‘सुन्दरी’ अल्पायुमै अल्पिए पनि यसले त्यतिबेलाका युवाहरूमा भाषिक चेतना जगाएर साहित्य लेख्न ऊर्जा सञ्चार गरेको बिर्सन मिल्दैन । त्यसैगरी ‘माधवी’ पत्रिका हलन्त बहिष्कार आन्दोलनको थालनीकर्ता हो र यो पनि नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताले नेपाली भाषा र व्याकरणलाई संक्रमणकालीन धरमरबाट बाहिर ल्याउन गरेको युगान्तकारी प्रयोग नै थियो ।

हेमराजको ‘चन्द्रिका व्याकरण’ आइसकेपछि नेपाली पत्रपत्रिकाहरू सोही व्याकरणले प्रस्ताव गरेका नियमानुसार प्रकाशित हुन थाले । १९९१ देखि प्रकाशन थालिएको ‘शारदा’ ले नेपाली साहित्यका कथा, कविता, निबन्ध, एकांकी आदि विधालाई स्वच्छन्दतावादी धरमरबाट यथार्थवादतिर डोर्‍याउन सबल भूमिका निर्वाह गरी नेपाली साहित्यमा आधुनिक मूल्य र मान्यता भित्र्याउन युगसापेक्ष प्रयोगलाई अगाडि बढाएको थियो । यसैगरी दार्जिलिङबाट इ.१९३२ मा प्रकाशन थालिएको ‘नेपाली साहित्य सम्मेलन पत्रिका’ बाट नेपालीमा शोध–अनुसन्धानमूलक ढाँचाको पहिलो प्रयोगात्मक यात्राको थालनी भएको मान्न सकिन्छ भने ‘साहित्य–स्रोत’ (२००२), ‘खोजी’ (इ. १९४०), ‘हाम्रो कथा’ (इ. १९४९), ‘प्रगति’ (२०१०), ‘दियालो’ (इ. १९५९), ‘रूप–रेखा’ (२०१७) आदि प्रतिनिधिमूलक पत्रिकाहरूले नेपाली साहित्यका अनेक आधुनिक फड्को माराइमा सहयोग पुग्ने उल्लेख्य प्रयोग भित्र्याएको पाइन्छ । ‘हाम्रो कथा’ नेपाली साहित्यको पहिलो कथाप्रधान पत्रिका थियो र आफैंमा यो आश्चर्यचकित पार्ने प्रयोग थियो— कालको सापेक्षतामा हेर्दा ।

अनि ‘रूप–रेखा’ पत्रिकाले नेपाली साहित्यको एउटा गौरवपूर्ण कालखण्डका अनेकथरी सिर्जनाहरूलाई आफूभित्र समेटेको छ । अमूर्त कविता, अकविता, अकथा, प्रायोगिक गद्य कविता, निस्सारतावादी–अस्तित्ववादी कथा–अकथा, उपन्यास, निबन्ध–प्रबन्ध, नवचेतनावादी, आयामेलीदेखि लीलालेखनसम्मका विचार, दर्शन–चिन्तन र सिर्जना आदिलाई स्थान दिनमा ‘रूप–रेखा’ अग्रणी रह्यो । यसरी ‘रूप–रेखा’ संक्रमणकालीन नेपाली समाजको युगचेतनालाई सचेत रूपमा वरण गर्ने नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको सबैभन्दा बलियो उदाहरण बन्न सक्यो ।

तपाईंको समयमा कस्तो थियो ? त्यसअघि कस्तो थियो ? अनि अहिले कस्तो छ– हाम्रो साहित्यिक पत्रकारिता ?

बढो अफसोसका साथ मलाई भन्न कर लाग्दैछ– केही वर्षयता नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको ओरालो–यात्रा जारी छ । र, यो तीव्र गतिको ओरालो–लगाइ झस्काउने खालको दु:स्वप्नजस्तो छ ।

नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको स्वर्णिम युगको अन्तिम भिरालोमा उभिएर बित्दै गरेका, अस्ताउँदै गरेका महान् दृश्यहरू हेर्न पाइरहेको सौभाग्यशाली सचेत दर्शक वा भनौं सजग भोक्ता ठान्ने गर्छु, मैले आफूलाई । मेले भर्खरैभर्खरै लेख्न सुरु गर्दाको समयमा प्रखर प्रत्याशा जगाउने गरी ‘रूप–रेखा’, ‘दियालो’, ‘दियो’, ‘मालिङ्गो’, ‘मधुपर्क’, ‘भानु’, ‘रचना’, ‘अभिव्यक्ति ि’, ‘सुमन’, ‘मादल’, ‘साहित्य–संकेत’ र नयाँनयाँ भरभराउँदो ‘गरिमा’ आदि नेपाली साहित्यिक पत्रिकाहरूको उन्मुक्त उडान खुला आकाशमा जारी थियो । त्यसबाहेक स्थानीय स्तरमा निस्किरहेका सपनाका विरुवाजस्ता असंख्य पत्रिकाहरू थिए मेरावरिपरि ।

म साहित्य लेखनमा आउनुअगाडिको युग त एक से एक युगपुरुषहरूले नेपाली समाजको आत्मालाई जगाउन सुरु गरेको नवजागरणको युग थियो । ‘गोर्खा–संसार’, ‘तरुण–गोर्खा’, ‘शारदा’, ‘गोर्खा–सेवक’, ‘उदय’, ‘खोजी’, ‘गोर्खा’, ‘साहित्य–स्रोत’, ‘भारती’, ‘प्रगति’, ‘हिमाद्री’, ‘प्रभात’, ‘युगवाणी’, ‘हाम्रो कथा’, ‘हिमालय’, ‘ब्रह्मपुत्र’, ‘बाडुली’, ‘मुक्ति’, ‘कोपिला’, ‘विन्दु’, ‘स्मृति’, ‘युगरेखा’ आदि कतिकति नेपाली भाषा–साहित्यको उन्नयन अनि विकासमा समर्पित साहित्यिक पत्रिकाहरूको स्वर्णिम समय थियो त्यो ।

र अहिले, नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको पुछारतिरको पन्नामा उभिएर एउटा खडेरीले खाएको भूखण्डतिर स्वप्नविहीन उदास आँखाले हेरिरहेछु भन्ने बोध भइरहन्छ आफैंलाई । तर, सँगसँगै लाग्ने गर्छ— पुरानो साहित्यिक पत्रकारिताको युगको अवसान हुँदै गरेको यथार्थ युगदृश्य यही हो तापनि हाम्रो साहित्य–लेखनको जुन विराट स्वप्न छ, त्यसको अन्त्य भने यो हुँदै होइन— यसमा म विश्वस्त छु ।

भाषा र साहित्यको उन्नयनमा पत्रकारिताको ठूलो योगदान छ त भन्नु भयो, यसमा महिलाको भूमिका कस्तो रह्यो ?

‘पत्रकारिताको ठीक अर्थमा पत्रकार भएका नेपाली आइमाईहरूमा सबैभन्दा जेठो नाम श्रीमती मोतीदेवीको छ’— कमल दीक्षितले ‘कालो अक्षर’ मा दिनुभएको जानकारी हो यो । १९९७ सालमा मोतीदेवीले काशीबाट ‘सर्वहितैषी पत्रिका’ प्रकाशित गरेकी थिइन् । त्यसपछिका कालखण्डहरूमा इ. १९५८ मा दार्जिलिङबाट नरा गुरुङले ‘पूर्णिमा’, इ. १९५९ मा असमबाट सुश्री गौरीदेवी सुवेदीले ‘कोपिला’, सोही वर्ष काशीबाट अम्बिका ढकालले ‘कोपिला’, इ. १९६१ मा दार्जिलिङबाट सुश्री अम्बिका सिजापतिले ‘आमा’, अनि दार्जिलिङबाट प्रकाशित ‘दियालो’ का सम्पादकका रूपमा देवकुमारी सिंह, अमृता छेत्री, लक्खीदेवी सुन्दास र सूर्यकला थापाले पालैपालो योगदान दिनुभएको छ । २०१५ सालमा काठमाडौंबाट प्रकाशित ‘स्वास्नीमान्छे’ को सम्पादन शशिकला शर्माले गर्नुभएको जान्न पाइन्छ । २०२० सालपछि नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा धेरै नारी स्रष्टा संलग्न हुँदै जान थालेको बुझ्न सकिन्छ ।

तपाईंले जीवनमा भेटेका/नभेटेका, तर उल्लेखयोग्य लागेका केही साहित्यिक पत्रकार र तिनले सम्पादन गरेका पत्रिकाको नाम लिनुपर्‍यो भने ?

यो साह्रै कठिन काम हो तापनि योगदानका हिसाबले आफूलाई विशिष्ट लागेका केही आदरणीय अग्रज समकालिक साहित्यिक पत्रकारहरूको नाम यहाँ लिने छु : १. ऋद्धिबहादुर मल्ल– शारदा, २. पारसमणि प्रधान– चन्द्रिका/भारती, ३. रूपनारायण सिंह– खोजी/भारती, ४. काशीबहादुर श्रेष्ठ– उदय, ५. हृदयचन्द्रसिंह प्रधान– साहित्य–स्रोत, ६. नारायणप्रसाद बाँसकोटा– प्रगति, ७. कमलमणि दीक्षित– नेपाली, ८. बालमुकुन्ददेव पाण्डे– रूप–रेखा, ९. उत्तम कुँवर– रूप–रेखा, १०. कुमार प्रधान– मालिङ्गो, ११. नारायणबहादुर सिंह– मधुपर्क, १२. कृष्णभक्त श्रेष्ठ– मधुपर्क, १३. केबी नेपाली– बिन्दु, १४. कृष्णप्रसाद ज्ञवाली– सुमन, १५. भवानी घिमिरे– भानु, १६. रोचक घिमिरे– रचना, १७. नगेन्द्रराज शर्मा– अभिव्यक्ति, १८. विष्णुविभु घिमिरे– गरिमा, १९. अच्युतरमण अधिकारी– उन्नयन, २०. मोहन ठकुरी– आरोहण आदि ।

एकै अंक मात्र प्रकाशित भएर अत्यधिक चर्चा कमाएको कुनै उत्कृष्ट साहित्यिक पत्रिका छ ?

छ नि त्यस्तो एउटा पत्रिका । आदित्यविक्रम गुमानसिंह चाम्लिङले सम्पादन गरेको ‘मनन’ (इ. १९८२) । धेरै नाम चलेका स्रष्टाहरूका खँदिला लेखरचनाले ‘मनन’ लाई उत्कृष्ट साहित्यिक पत्रिकामा दरिन सघाएका छन् । ‘मनन’ प्रकाशनको सम्पूर्ण व्ययभार भने सिक्किमका तत्कालीन नेपाली भाषा–साहित्यप्रेमी मुख्यमन्त्री नरबहादुर भण्डारीले बेहोरिदिएका थिए ।

शक्ति, सत्ता र साहित्य सधैँ जोडिन पुगेका इतिहास छन्, यसमा साहित्यिक पत्रकारिता पनि अवश्य गाँसिन आइपुग्दो हो नि !

साधारण ढंगबाट बुझिने–बुझाइने कुरा के हो भने— साहित्यिक पत्रिकाहरूले नवोदित साहित्य–सर्जकलाई स्थापित हुन भरमग्दुर सघाउ पुर्‍याउँछन्, अनि स्थापित भइसकेका चर्चित सर्जकलाई अझ माझिएर, झनै प्रखरतासाथ चिनिननिम्ति मञ्च प्रदान गर्छन् । तर, गहिरिएर भित्री तहबाट हेर्दा भिन्नभिन्न भूगोल र भिन्नभिन्न जीवन–पृष्ठभूमिबाट आएका रचनाकारका विविधतापूर्ण सिर्जनालाई एउटै धागोमा उनेर त्यस भाषाको साहित्यलाई कलात्मक एकसूत्रता प्रदान गर्न सक्नु साहित्यिक पत्रकारिताको शक्ति र सौन्दर्य दुवै हो भन्ने मलाई लाग्छ । नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका हिसी र सामथ्र्य नै हो भन्छु म— एकताक नेपालको राजदरबार शक्तिशाली रहेको बखत त्यहाँबाट ‘रमझम’ नामको साहित्यिक पत्रिका प्रकाशित हुने गर्थ्यो ।

यसैगरी सिक्किमका दुई भूतपूर्व मुख्यमन्त्रीहरू नरबहादुर भण्डारी र पवन चाम्लिङ आफू मुख्यमन्त्रीको शक्तिशाली पदमा आसीन रहेकै बेला क्रमश: ‘अर्चना’ र ‘निर्माण’ नामक साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादन/प्रकाशन गरेको इतिहास छ । यी ऐतिहासिक तथ्य र उदाहरणले साहित्यिक पत्रकारिताको शक्तिको बखान नै गरिरहेका छैनन् र ! एकताक नेपाल राष्ट्र बैंकबाट ‘मिर्मिरे’, कृषि विकास बैंकबाट ‘समष्टि’, राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकबाट ‘उपहार’, जनकपुर चुरोट कारखानाका कर्मचारीबाट ‘देउराली’ आदि प्रकाशन हुने गरेकोबाट पनि साहित्यिक पत्रकारिताको संस्कार र संस्कृति कति बलियो गरी स्थापित थियो हामीकहाँ भन्ने बुझ्न सघाउ मिल्छ ।

समीक्षक भन्छन्– ‘अहिले उबेलाझैं न लेखक छन्, न साहित्यिक सम्पादक, न साहित्यिक पत्रिका ।’ तपाईंचाहिँ के भन्नुहुन्छ ?

जुन आशय र अर्थमा अथवा जुन परिप्रेक्ष्यमा माथिका कुरा भनिएको हो— त्यो आफ्नो ठाउँमा एकदम सही छ । तर, म के थप्न चाहन्छु भने उसबेलाका झैं लेखक, साहित्यिक सम्पादक र पत्रिका आज नभएकै राम्रो । आजका लेखक सम्पूर्णतामा आजकै लेखकजस्तो हुनुपर्छ । आजको साहित्यिक पत्रिका र सम्पादक पनि उबेलाको जस्तो कदापि हुनु हुँदैन । आजकै युगबोध र समयचेतनासहितका साहित्यिक पत्रिका र सम्पादकको खाँचो छ नेपाली साहित्यलाई आज ।

तपाईंहरूको जमानामा साहित्यिक पत्रिका प्रकाशित गर्ने र सम्पादक बन्ने ठूलै लहर चलेको थाहा लाग्छ । कारण के थिए होलान् ?

साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादक बन्नु भनेको साहित्यमा लागेका विशेषगरी नवागन्तुकहरूको नेता बन्नुजस्तो पनि थियो ४०–४५ वर्षअघिको त्यस जमानामा । र, साहित्यकारमाझ चिनिन सबैभन्दा सजिलो उपाय पनि थियो– सम्पादक बन्नु । सायद त्यसैले मौका हात लाग्नासाथ टाठाबाठाहरू साहित्यिक पत्रिका प्रकाशित गरेर सम्पादक बनिहाल्थे ।

४०–५० वर्षअघिको त्यो अद्भुत समयमा चेतनशील युवाहरू साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादक बन्न लालायित हुने अर्को कारण के थियो भने— साहित्यिक कार्यक्रमहरू, भेला र सम्मेलनामा निम्तो गर्नेहरूले साहित्यिक पत्रिकाका सम्पादकलाई सामान्य कवि–लेखकलाई भन्दा अलि बढ्ता भाउ दिनेगर्थे । आफ्नो भाउ बढाउनकै निम्ति भए पनि एउटा पत्रिका छापिछाड्ने र सम्पादक बनेर आफूलाई चिनाउनेको लर्को ठूलै हुन्थ्यो ।

सबैभन्दा रमाइलो कुरा त के छ भने फेसबुक, टिकटक आदि सामाजिक सञ्जाल आउनुअघिको जमानामा ठूला र नाम चलेका पत्रिकाले आफ्नो रचना प्रकाशित नगरिदिएको झ्वाँक झार्न र अन्तत: आफ्नो रचना छापेरै छाडेको तुष्टि लिन पनि साना सहर अनि गाउँ–कमान–बस्ती–बस्तीबाट साहित्यिक पत्रिका धेरै ठूलो संख्यामा प्रकाशित भएका छन् ।

अब तपाईंसित केही निजी सवाल गरौं ! तपाईंको साहित्यिक पत्रकारिताको यात्रा–थालनी कसरी भएको थियो ?

सन् १९७४ को ४ जनवरीका दिन म र मेरा केही साहित्यकार साथी मिलेर गुवाहाटीमा ‘नेपाली साहित्य परिषद्, असम’ को स्थापना गरेका थियौं । केही समयपछि परिषद्बाट साहित्यिक पत्रिका ‘सलेदो’ प्रकाशित गर्ने निर्णय भयो र साथीहरूले सम्पादक बसिदिन मलाई विशेष आग्रह गरे । यसरी मेरो सम्पादन यात्रा थालनी भयो । यसको नौ वर्षपछि ‘नेपाली साहित्य परिषद्, असम’ को अध्यक्ष बन्ने मेरो पालो आयो । आफ्नो चारवर्षे कार्यकालमा मैले वार्षिक पत्रिका ‘परिषद्–पत्र’ का दुई विशेष अंकहरूको प्रकाशन— प्रधान सम्पादक बनेर गर्ने अवसर पाएँ । यीबाहेक राजधानी सहर गुवाहाटीमा ल्याएर छपाउने जिम्मा दिइएका कतिपय निकटतम मित्रका केही साहित्यिक पत्रिकाको ‘घोस्ट एडिटर’

(छाया सम्पादक) बन्ने अवसर बेलाबेला जुरिरहँदा साहित्यिक पत्रिकाका प्रस्तुति पक्षका अनेक सूक्ष्म कुराहरू सिक्न–बुझ्न मलाई सजिलो भयो ।

तपाईं नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा लामो समय कार्यकारी सम्पादक र वरिष्ठ सम्पादक बन्नुभयो, संयोग थियो कि योजना ?

भर्खरै चर्चा गरिएका ‘परिषद्–पत्र’ अंक १ र २ मैले प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका तत्कालीन कुलपति लैनसिंह बाङ्देल, उपकुलपति माधव घिमिरे र सदस्यसचिव विजय मल्ललाई पनि उपहार दिएको थिएँ । पछि २०४६ साल वैशाखमा माधव घिमिरे कुलपति, विजय मल्ल उपकुलपति अनि तीर्थबहादुर श्रेष्ठ सदस्यसचिव बनेर प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा आउनु भएपछि उहाँहरूले नयाँ पत्रिका प्रकाशित गर्ने निधो गरेर सम्पादनको जिम्मेवारी दिने गरी (तिनताक प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमै काम गर्नुहुने रामशरण दर्नालमार्फत) मलाई डाकी पठाउनुभयो । यसरी ममाथि विश्वास राखेर सम्पादकको जिम्मा मलाई दिन खोजिनुको पृष्ठभूमिमा ‘परिषद्–पत्र’ अंक १ र २ मा मेरो सम्पादन–कौशल कारण रहेको पछि मैले जान्न पाएँ ।

उपकुलपति विजय मल्लको भित्री चाहना कथाप्रधान पत्रिका प्रकाशित गर्ने थियो । तर, बैठकमा ‘सबै गद्यविधाहरू समेटिने गरी गद्यप्रधान पत्रिका प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित गरिनु श्रेयस्कर हुने धारणा आएपछि’ त्यसैअनुसार गर्ने निर्णय भई मलाई कार्यकारी सम्पादकको पदमा सुरु नियुक्ति दिइएको थियो ।

सम्पादन–क्रममा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका केही चाखलाग्दा घटना सम्झनुहुन्छ ?

सम्पादकको रूपमा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा मैले काम गर्न थालेपछि घटेका धेरै नै तीतामीठा घटनाहरू छन् । तीमध्ये अहिले तत्काल सम्झेका दुई घटना सुनाउँछु ।

२०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएपछि २०४७ मा उपकुलपति ईश्वर बरालको नेतृत्वमा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा नयाँ प्राज्ञ–परिषद्ले काम थाल्यो । मलाई सम्पादकमा नियुक्त गरिएको पत्रिकाको प्रस्तावित नाम ‘समकालीन नेपाली साहित्य’ उपकुलपति बरालको विमतिका कारण बीचको ‘नेपाली’ पद झिकेर ‘समकालीन साहित्य’ मात्र रहन गयो । यसका प्रधान सम्पादकमा मैले अत्यन्त आदर गरेका वरिष्ठ साहित्यकार कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान सर रहनुभएको थियो ।

कुरो २०४७ सालको हो । ‘समकालीन साहित्य’ पहिलो अंक प्रकाशनको तरखर चलिरहेको थियो । एक दिन बिहान कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान सरले मलाई डाकी पठाउनुभयो । म पुगेपछि उहाँले भन्नुभयो, ‘अविनाशजी, ‘समकालीन साहित्य’ का निम्ति लेख लिन तपाईं जगदीशशमशेरजीकहाँ गइदिनुपर्‍यो । मेरो गाडी लिएर जानुहोला ।’

तिनताक वरिष्ठ साहित्यकार जगदीशशमशेर राणा बत्तीसपुतली बस्नुहुन्थ्यो । म पुगेपछि मलाई बैठकमा बसालेर उहाँ भित्रतिर लाग्नुभयो । केही बेरपछि फर्कंदा उहाँको हातमा सादा फुलस्केप कागजको बिटो र कलम थियो । मेरो छेउमा कागजका पाना र कलम राखेर अगाडिपट्टि बस्दै उहाँले भन्नुभयो, ‘म बिस्तारै बोल्दै जान्छु, तपाईं टिप्दै जानुहोस् ।’

कुरो नबुझेर छक्क पर्दै मैले उहाँलाई हेरेँ । मनमनै सोचिरहेको थिएँ— सायद लेख बुझाउन उहाँ औपचारिक पत्र लेखाउन खोज्दै हुनुहुन्छ । मैले भनेँ, ‘औपचारिक पत्र पर्दैन । लेख मात्र दिनुभए भइहाल्छ ।’

त्यसपछि बल्ल उहाँले रहस्य खोल्नुभयो, ‘त्यही लेख लेखाउन त तपाईंलाई डाकी पठाएको । म बोल्दै जान्छु, तपार्इं लेख्दै जानुस् ।’

उहाँका कुरा सुनेर म छक्क परेँ । लेख लिन भनेर डाक्ने, अनि घर पुगेपछि नलेखिएको लेख आफूले बोलेर लेखाउन खोज्ने ! यो मैले त्यसअघि नबेहोरेको स्थिति थियो ।

सक्दो विनम्रतासाथ मैले आदरणीय अग्रज लेखकलाई भनेँ, ‘म त लेख तयार पारेर यहाँले लिन डाक्नुभएको होला भन्ठानेर आएको थिएँ । यहाँले बोल्दै टिपाएको लेखेर बस्ने फुर्सद मसित छैन र फुर्सद भएको भए पनि यस्तो काम मैले गर्ने होइन ।’

मेरो कुरा सुनेर उहाँको रातोपिरो धपक्क बलिरहेको अनुहारको कान्ति झ्याप्प निभेजस्तो भयो । फेरि पनि कुरो सपार्न खोजेजसरी उहाँले भन्नुभयो, ‘मैले त्यसै त कहाँ गराउन खोज्या हुँ र ! उचित पारिश्रमिक टक्य्राइहाल्छु नि ।’ उहाँका कुरा सकिँदा नसकिँदै ससम्मान हात जोड्दै म बाहिरतिर लागेँ ।

दोस्रो घटना २०५६ साल वैशाख–जेठतिरको हो ।

एक दिन बिहानपख प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको आफ्नो कार्यकक्षमा बसेर काम गरिरहेको थिएँ— फोनको घण्टी बज्न थाल्यो । फोन उठाएँ । अर्कोतर्फ प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका तत्कालीन प्रशासन प्रमुख मेरा मित्र, कवि हेमन्त श्रेष्ठ हुनुहुन्थ्यो— ‘अविनाशजी, राजदरबार संवाद सचिवालयको पत्र र पाण्डुलिपिसहित एक जना व्यक्ति मकहाँ आउनुभएको छ । पत्र र पाण्डुलिपि अध्ययन गरी के गर्न सकिन्छ गर्नुहोला । म उहाँलाई तपाईंकहाँ पठाउँदै छु ।’

राजदरबारको पत्र र पाण्डुलिपि !

त्यो फेरि मकहाँ किन पठाउँदै हुनुहुन्छ हेमन्तजी ?

प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा मैले बिताएका दसौं वर्षमा यो पहिलो घटना थियो— राजदरबारबाट आएको पत्र र पाण्डुलिपि मकहाँ पठाउन लागिएको । कौतूहलभन्दा बढी एउटा अज्ञात भयले मलाई ठुङिरहेको थियो भित्रभित्रै ।

त्यत्तिकैमा हेमन्तजीले पठाउनुभएको मान्छे कोठाभित्र छिरेर मेरो अगाडि उभिन आइपुगेका थिए । मान्छे सिकुटे, सेतो लामो लेबदा–सुरुवाल लगाएको, रौनकविहीन अनुहार र धेरै दिनदेखि नछप्ट्याइएकाले बढेका जिङ्रिङ्ङ कपाल ।

पाण्डुलिपिसँगै नत्थी गरिएको राजदरबार संवाद सचिवालयको प्याडमा टाइप गरिएको पत्र । पत्रको शिर व्यहोरापछि लेखिएको थियो— विषय : निजलाई कवि बनाइदिनू !

अनि तल पत्रमा लेखिएको आशय थियो— पत्रवाहक निज फलानोको कविताको पाण्डुलिपि राजदरबारको सचिवालयमा दर्ता हुन आएकाले निज फलानोलाई उनको पाण्डुलिपिसहित नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान पठाउने निर्णय भइआएकाले सोहीबमोजिम पठाइएको छ । निज फलानोको कविता प्रकाशित गरी निजलाई कवि बन्न सहयोग गरिदिनुहुन आदेशअनुसार अनुरोध छ । आदि ।

पत्र पढिसकेर अनौठो मान्दै मैले उनको पाण्डुलिपिका केही कविता पढेँ । ती नितान्त सुरुवाती अवस्थाका काँचा–कटमेरा खालका रचना थिए ।

मैले ती मान्छेलाई सातादिनपछि तल सचिवालयमा गएर बुझ्नुहोला भनी पठाएँ र हेमन्तजीलाई फोन लगाएँ— ‘हेमन्तजी, अति नै सिकारु अवस्थाका कविता छन् पाण्डुलिपिमा । के गर्ने भन्नुहोस् त ?’ हेमन्तजीले भन्नुभयो, ‘मैले पनि कविताहरू हेरेको थिएँ सरसर्ती । कविता कुनैको पनि स्तर पुगेको लागेन । तर, राजदरबारबाट पठाइएको हुँदा यिनैमध्ये पनि छाप्न उपयुक्त रोजेर ‘कविता’ पत्रिकामा २–४ वटा प्रकाशित गरिदिनुहोला !’

तर, मैले ‘एउटै कविता पनि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको पत्रिकामा प्रकाशित गर्न सकिने स्तरका नभएकाले पाण्डुलिपि फिर्ता पठाएको छु’ भन्ने व्यहोराको टिप्पणी लेखेर पाण्डुलिपि तल सचिवालयमै फिर्ता पठाइदिएको थिएँ ।

नेपाली आधुनिक साहित्यमा ‘रूप–रेखा’लाई ‘मास्टरपिस’ पत्रिका भन्छन् जान्नेहरू । तपाईं पनि भन्नुहुन्छ ?

‘रूप–रेखा’ ले एउटा कालखण्ड विशेषका प्रतिभासम्पन्न सर्जकहरूको रचनात्मक विकासमा साथै उनीहरूभित्रको सम्भावनालाई बाहिर ल्याउनमा युगसापेक्ष भूमिका निर्वाह गरेको छ । जस्तो भनौं २०१७ सालदेखि २०३६–३७ सम्म आफ्नो उच्चतामा पुगेको ‘रूप–रेखा’ ले विजय मल्ल, भूपी शेरचन, इन्द्रबहादुर राई, शंकर लामिछाने, पारिजात, ईश्वरवल्लभ, द्वारिका श्रेष्ठ, कृष्णभक्त श्रेष्ठ, मोहन कोइराला, ध्रुवचन्द्र गौतम आदि सर्जकहरूको सिर्जनात्मक विकासमा ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ भने अन्य धेरै लेखकको रचनात्मक विकासको साक्षी बनेको छ ‘रूप–रेखा’ । यस पत्रिकाको ‘शंकर लामिछाने विशेषांक’ र पूर्णांक २०० ‘वाङ्मय विशेषांक’ मात्रै हेर्दा पनि ‘रूप–रेखा’ ले नेपाली साहित्यमा पुर्‍याएको योगदानबारे छर्लंङ्गै भइन्छ ।

अनि ‘रूप–रेखा’ का सम्पादक उत्तम कुँवरलाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?

उत्तम कुँवरलाई मैले उहाँ जीवित छँदै भेट्न पाइनँ । तर, उहाँसित दुई–चारपटक पत्राचार भने भएको थियो । उहाँले मेरा कवितालाई ‘रूप–रेखा’ मा स्थान दिनुभएको सम्झँदा आज गर्वबोध हुन्छ ।

उत्तम कुँवर अत्यन्तै युगसचेत, साहित्यिक पत्रकारिताको शक्ति र सीमा बुझेका, साहित्य–सिर्जनाको कालचेतनाबारे सजग आफ्नो समयका सर्वाधिक सफल साहित्यिक सम्पादक हुनुहुन्थ्यो । ‘रूप–रेखा’ ले आफ्नो समयमा समयभन्दा अघिको चेतनालाई वहन गर्ने वैचारिक लेख, समीक्षा, अन्तर्वार्ता, चिन्तन–मनन, गवेषणप्रधान, शोधमूलक सामग्रीलाई एकपछि अर्को स्थान दिएको थियो । यसबाट उत्तम कुँवरमा आधुनिकतम साहित्यिक मूल्य–मान्यताहरूलाई बुझ्नसक्ने, आत्मसात् गर्नसक्ने र प्रायोगिक रूपमा पत्रिकामा तिनलाई लागू गर्नसक्ने प्रखर युगसचेत व्यक्तित्व कारक रहेको थियो । यीबाहेक पनि उत्तमको आफ्ना समकालीन र उत्तवर्ती पुस्ताका कवि–लेखकसँगको पारस्परिक सम्बन्ध साथै व्यावसायिक व्यवहार–कुशलताले पनि उहाँ साहित्यिक पत्रकारका रूपमा अग्लो व्यक्तित्व बनाउन सफल हुनुभएको थियो ।

उत्तम कुँवरको व्यक्तित्व बुझाउने कुनै घटना याद छ ?

छ एउटा त्यस्तो घटना— जसलाई म कहिल्यै बिर्सन सक्दिनँ । उत्तम कुँवर ‘रूप–रेखा’ का पाठकप्रति पनि उत्तिकै संवेदनशील सम्पादक/प्रकाशक रहेको कुरा यस घटनाबाट पुष्टि हुन्छ ।

कुरो सन् १९७३ मार्च–अप्रिलको हो । कवि हरिभक्त कटुवाल ‘रूप–रेखा’ को वार्षिक ग्राहक बनाउने अभियान लिएर गुवाहाटी आएका थिए । तिनताक म ‘बृहत्तर गुवाहाटी नेपाली विद्यार्थी संघ’ को महासचिव भएकाले ‘रूप–रेखा’ को वार्षिक ग्राहक बनाउन उनले मसित मद्दत मागे । कवि कटुवालसित पहिलो भेट भए पनि चर्चा धेरै सुनिरहेकाले मार्च २६ देखि अप्रिल २ तारिख (१९७३) सम्म हरेक दिन गुवाहाटीका मुख्यमुख्य घरहरूमा पुगेर १५२ जनालाई ‘रूप–रेखा’ को ग्राहक बनाउन मैले उनलाई सहयोग गरेको थिएँ ।

तर, कवि कटुवाल फर्केको वर्षदिनभन्दा बढी समय घर्किसक्दा पनि ‘रूप–रेखा’ नआएपछि वार्षिक ग्राहक बनेकाहरूले मलाई सोध्न थाल्नु स्वाभाविकै थियो । त्यसपछि मैले ‘रूप–रेखा’ का सम्पादकद्वयका नाममा काठमाडौंमा पत्र पठाएँ । पत्रको जवाफ भने उत्तम कुँवरले लेखी पठाउनुभयो । पत्रको आशय थियो, ‘कवि हरिभक्त कटुवालले आफू असम जाँदा ‘रूप–रेखा’ को वार्षिक ग्राहक बनाउँछु, भनेकाले उनलाई हामीले नै रसिद बुकहरू दिएर पठाएका थियौं । तर, उनले त्यता कति जनालाई वार्षिक ग्राहक बनाए, त्यसको कुनै पनि जानकारी हालसम्म हामीलाई नगराएकाले असममा बन्नुभएका ग्राहकहरूलाई पर्न गएको अप्ठ्यारोप्रति हामी क्षमाप्रार्थी छौं । कृपया तपाईंले नै गुवाहाटीमा वार्षिक ग्राहक बन्नुभएका सबैको नाम–ठेगाना पठाएर सहयोग गरिदिनुभएमा सबैलाई ‘रूप–रेखा’ नियमित पठाउने वचनबद्धता जाहेर गर्दछु ।’

मैले नोटबुकमा टिपिराखेका नाम, ठेगाना पठाइदिएँ । उत्तम कुँवरले साँच्चीकै आफ्नो वचनबद्धताअनुसार ग्राहकहरूलाई ‘रूप–रेखा’ नियमित पठाइरहनुभयो ।

उत्तम कुँवरको पाठकहरूप्रतिको जवाफदेहिता र इमानदारीको योभन्दा ठूलो उदाहरण अरू के हुन सक्छ !

नेपाली साहित्यका अरू पनि विशिष्ट सम्पादक सम्झनुहुन्छ कि ?

सम्मानसहित मैले सम्झने नाम त धेरै छन् । तर, सम्पादक र प्रकाशक दुवै आफैं भएर ‘भारती’ साहित्यिक पत्रिकालाई इ. १९४९ देखि १९५६ सम्म अंक १०८ (पूर्णांक १००) सम्म प्रकाशित गर्ने स्वर्गीय पारसमणि प्रधानको नाम मेरो हृदयमा अत्यन्त सम्मानपूर्वक कुँदिएको छ । उनीप्रति मैले अत्यन्त सम्मानभाव राख्नुको अर्को कारण पनि छ । पारसमणि प्रधानले इ. १९१८ मै ‘चन्द्रिका’ को सम्पादन गरिसकेका थिए । भाषा–व्याकरण र पाठ्यपुस्तकको क्षेत्रमा धेरै काम गरिसकेका ठूलो नाम बनाइसकेका बहुचर्चित व्यक्तित्व थिए उनी । तर, ‘भारती’ पत्रिका प्रकाशित गर्दा— आफूभन्दा उमेर र अनुभवमा निकै कान्छा तर शिक्षा, सिर्जनात्मक लेखनक्षमता, सामाजिक हैसियत र चर्चा अनि प्राविधिक जानकारी साथै आधुनिकताबोधमा आफूभन्दा अगाडि रहेको स्विकारेर रूपनारायण सिंहलाई प्रधान सम्पादक राखी पारसमणि प्रधानले आफू उनीभन्दा मुनि सम्पादकको हैसियतमा बस्न तयार हुनुलाई मैले नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहासमा घटित— एउटा उदाहरणीय घटनाका रूपमा सम्झने गर्छु ।

सरकारी पत्रिकामा सम्पादक हुनु निजी पत्रिकाको सम्पादक हुनुजस्तै हो कि फरक ?

प्रज्ञा–प्रतिष्ठान र साझा प्रकाशनका पत्रिकाहरूका म सम्पादक रहेँ, तर यी दुवै विशुद्ध सरकारी भन्न सकिने संस्था होइनन् कि ? नलुकाई भन्दा साझा प्रकाशनमा भन्दा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा बिताएका वर्षहरू तुलनात्मक रूपमा बढ्ता बिझाउने खालका रहे । म त्यहाँको कर्मचारी नभई एउटा सम्झौताअन्तर्गत कार्यकारीदेखि वरिष्ठ सम्पादक बनेर काम गरेँ । तर, पत्याउनोस्/नपत्याउनोस्— पैसाका लागि म सम्पादक बन्न गएको कदापि होइन । प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा मलाई त्यस्तो विशेष तलब–भत्ताको सुविधा थिएन पनि । उही राजपत्रांकित तेस्रो र २०५० सालपछि दोस्रो श्रेणीको सरकारी जागिरेले पाउने पारिश्रमिक । त्योभन्दा कैयौं गुणा बढी— म बाहिरै बसेर कमाउन सक्ने सामर्थ्य राख्थेँ ती दिनहरूमा । मेरोबारेमा जान्ने सबैलाई थाहा छ यो कुरा ।

प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा सम्पादकका रूपमा काम गर्दा धेरैथरी भुक्तमान बेहोरियो । धेरै थोक भोगियो । ती सबैलाई यहाँ बखान गरेर सकिँदैन । जबसम्म त्यहाँ आफूभन्दा माथि ईश्वर बराल, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, रमेश विकल, मदनमणि दीक्षित, ध्रुवचन्द्र गौतमजस्ता साहित्यिक पत्रकारिताको मर्म बुझेका वरिष्ठ व्यक्तिहरू हुनुहुन्थ्यो— प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा काम गर्न सकिने वातावरण थियो ।

अनेकौं प्रतिकूलताका बावजुद आफ्नो समयका प्रतिनिधि सर्जक र राम्रा रचनाप्रति न्याय गर्ने प्रयास गरेको हुँ । तर, त्यसमा आफू शतप्रतिशत सफल रहेँ भन्ने मेरो दाबी छैन ।

एउटा साहित्यिक पत्रिकालाई कुन–कुन विषयले हृष्टपुष्ट, विश्वसनीय, भरपर्दो र सुन्दर बनाउने रै’छ ?

पक्कै पनि प्रतिभावान्, सशक्त सर्जकहरूका रचनाले नै साहित्यिक पत्रिका हृष्टपुष्ट बन्ने हो । तर, त्यसबाहेक पनि नियमित स्तम्भ लेख्ने स्तम्भकारको योगदानले साहित्यिक पत्रिकाको स्तर र विश्वसनीयता बढाउँछ भन्ने मलाई लाग्छ । उदाहरणका लागि म ‘गरिमा’ मा छँदा– राजकुमार बानियाँ, गीता त्रिपाठी, घिमिरे युवराज, ईश्वर बुढाथोकी, रजनी ढकाल, सञ्जीव राई र गुरुङ सुशान्तजस्ता सशक्त स्तम्भ लेखकको निरन्तरको योगदानका बलमा त्यतिबेला ‘गरिमा’ भरपर्दो अनि विश्वसनीय बन्न सकेको थियो ।

यसबाहेक पनि एउटा साहित्यिक पत्रिकालाई पठनीय, कलात्मक, स्तरीय र संग्रहणीय बनाउन दक्ष सम्पादकको रणनीति, दृष्टिभंगी, समयचेतना र प्रस्तुतिकौशलको नियोजित ठूलो भूमिका त रहन्छ नै ।

-शनिबार प्रकाशित हुने ‘कोसेली’बाट