आत्मा चर्ने ठाउँ
जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी गोष्ठी सकेर २२ फेब्रुअरी, २०२२ मा सहकर्मीहरू लक्ष्मी भट्ट, शंकर पौडेल, मनीष श्रेष्ठ, ज्ञानेन्द्र जोशी र म पोखराबाट फर्कंदै थियौं । मर्स्याङ्दी खोलाको दृश्यले गोष्ठीको थकान बगाउँदै लगिरहेको थियो । आँबुखैरेनी नजिक टायर पन्चर भयो । ताजा हावा लिन गाडीबाट बाहिर निस्क्यौं । तोरी फुलेको पहेँलपुर बारी देखियो । बल्ल पो दृष्टि त्यतातिर गयो । देख्नलाई त रोकिनुपर्ने रहेछ ।
दार्शनिक स्वभावका लक्ष्मी भट्टलाई म २७ वर्षदेखि चिन्छु । जीवनका आधारभूत प्रश्नप्रति जिज्ञासु र निर्भीक छन् उनी । २५, २६ वर्षको उमेरमा हामी वन क्यापसमा दर्शन र अध्यात्ममाथि खुब कुराकानी गर्थ्यौं । ओशो, यूजी कृष्णमूर्ति र जे. कृष्णमूर्तिका पुस्तक पढेपछि अनेक तर्क–बितर्क गर्थ्यौ । पाठ्यक्रमबाहिरको संसार चियाउन रुचाउने कमै विद्यार्थीमध्ये हामी थियौं ।
चालक लक्ष्मीनारायण पन्चर भएको टायरको सट्टा जगेडा टायर हाली नटबोल्ट कस्दै थिए । भट्ट तोरीबारी पुगेर सेल्फी खिच्न भ्याइसकेछन् । भन्दै थिए, ‘यो लोकेसन परफेक्ट छ, नजिक तोरीबारी, तल खोला, पारि खेत, माथि डाँडा ।’ प्रत्येक परतमा सौन्दर्य बोकेको त्यो ल्यान्डस्केप वास्तवमै अद्भुत थियो । टायर पन्चर नभएको भए त्यो दृश्य छुट्ने रहेछ । विश्रामको सौन्दर्य नै यही हो ।
केहीबेर पहेंलपुर सौन्दर्यमा मुग्ध भएपछि हाम्रो चर्चा सुन्दरताकै विषयमा मोडियो । प्रश्न उठ्यो– सुन्दर ठाउँ, सुन्दर दृश्य वा सुन्दर वस्तुलाई कुन शब्दले अभिव्यक्त गर्दा सुन्दरताको सम्पूर्णता समात्न सकिएला ? ‘सुन्दर’, ‘मनमोहक’, ‘मनोरम’, ‘रमणीय’, ‘चित्ताकर्षक’, ‘अद्भुत’ जस्ता प्रचलित विशेषण अत्यधिक प्रयोगले खिइसके । क्लिशे भएपछि शब्दको ओज क्लान्त हुँदै जान्छ । त्यसले ताजगी गुमाउँछ र नवीनता हराउँछ– शरीर त भएको, तर आत्मा नभएको । कुनै पनि शब्दले सुन्दरतालाई सम्पूर्णत (अनुभूत गरेजति) अभिव्यक्त गर्न नसक्ला भन्नेमा हाम्रो सहमति रह्यो । तर, कुन शब्दले बढीभन्दा बढी अनुभूतिलाई दर्साउने सामर्थ्य राख्ला ? उत्तर फेला परेन ।
शंकर कम बोल्थे, तर बोलेपछि च्याप्पै चुरो समात्थे । मनीष ऋषि–मनीषीजस्तै अल्पभाषी र ओशोबाट प्रभावित । जोशी वाचाल । जगेडा टायर फेरिएपछि त्यस अनुत्तरित प्रश्नलाई पहेंलपुर प्रदेशमै छाडेर गाडीले पुनः लय समात्यो ।
सहयात्री को हो, कसरी थाहा हुन्छ ?
‘एन अनएक्जामिन्ड लाइफ इज नट वर्थ लिभिङ’
– सुकरात
जीवनकै लघुरूप हो– यात्रा, माईक्रोकोज्म् । यात्रामा यात्री, पदमार्ग, सहयात्री र गन्तव्य हुन्छन् । समयक्रममा यात्री, पदमार्ग, सहयात्री र गन्तव्य फेरिन्छन् । स्वयम् यात्री पनि अनुभव र चेतनाले उही रहँदैन । न त शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यले उही हुन्छ । पदमार्ग बदलिन्छ, आन्तरिक वा बाह्य कारणले । मार्गका यसै पनि अनेकन् रूप छन्– गोरेटो, घोडेटो, कच्चा, ग्रेबल, पक्की । कहीँ त मार्ग देखिँदैन । हिँड्दै बनाउनुपर्छ, जस्तो वनको बाटो । रेडिमेड बाटो जीवनमा सधैं कहाँ उपलब्ध हुन्छ र ? नयाँ बाटामा हिँड्दा नै त हो नवीन अनुभव प्राप्त हुने ।
मार्ग र गन्तव्यजस्तै सहयात्री पनि बदलिन्छ । यात्राको आरम्भदेखि अन्त्यसम्म आफूसँग हिँड्ने आफैं नै हो । सहयात्रीहरू कुनै मोड, बिसौनी वा गन्तव्यसम्म सँगै हिँड्लान् । सहयात्रीका साथ–सहयोगले देउराली उक्लन र गन्तव्य भेट्न सघाउँछ । प्राथमिकता फेरिएपछि सहयात्री पनि आफ्नै गन्तव्यतिर मोडिन्छ । त्यसो हुनु स्वाभाविक हो । त्यसलाई स्वाभाविक रूपमा लिन सक्नुपर्छ– जसरी मेरो गन्तव्य छ, उसको पनि आफ्नै गन्तव्य हुन्छ ।
कोही सहयात्री बाटामा भेटिन्छन् । केही माइल सँगै हिँड्छन् । इच्छा र सामर्थ्यअनुसार कोही पछाडि छुट्छन्, कोही अघि कुद्छन् । कोही लामै बाटो हिँड्छन् र भन्ज्याङ्–चौतारी, झरी–असिना, भोक–प्यास र अनिद्राबीच प्राणदायिनी चौताराजस्तै भावनात्मक ऊर्जा दिइराख्छन् । तर, सधैं कसले साथ दिन्छ र ? कसले दिन सकेको छ र ? अनि एउटा समय आउँछ, जब जीवनको कुनै विन्दुबाट हेर्दाहेर्दै, नचाहँदा–नचाहँदै ऊ मोडिन्छ र मनको अन्तरमा उदासी भाव उत्पन्न गर्दै बिलाउँछ । त्यस्तो समय मनमा भाव आउँछ– अब यात्रा टुङ्ग्याऊँ, एक्लै अघि बढ्न सकिन्न । सहयात्रीले बनाएको भावनात्मक वा मनोवैज्ञानिक आलम्बमा मन कमजोर भइसकेको हुन्छ । तर, मनको पछिल्लो किनारमा एउटा ध्वनि उठ्छ– ‘यात्रा रोक्नु हुँदैन, यात्रा रोकिनु जीवन रोकिनु हो । मौसम खुलोस्– नखुलोस्, सहयात्री होस्–नहोस् । पदमार्ग बदलियोस्–नबदलियोस् । यात्रा चल्नुपर्छ ।’ यात्रा केवल साधन होइन, स्वयम्मा साध्य हो ।
यात्रामा ननिस्केसम्म सहयात्री को हो, कसरी थाहा पाउने ? थाहा पाउने एउटै उपाय छ, यात्रामा निस्कने । कोही मित्र सहयात्री नबन्दा दुःख लाग्छ, तर दोष दिने विषय होइन । कति मित्र चाहना गर्छन्, तर यात्रा गर्न सक्दैनन् । बानी परेको हुन्न । ती एकाध घण्टामै थाक्छन् र उच्चाटपूर्ण स्वरमा भन्छन्– अब अघि बढ्न सकिन्न । त्यस्तोमा दुःख मनाउ गरेर पनि भएन । मित्रले चाहना गरेकै हो, नसकेपछि के लाग्छ ! कोही मित्र हुन्छन्, सामर्थ्य राख्छन्, तर प्राथमिकता फरक पर्नाले अर्कै दिशातिर मोडिन्छन् । त्यस्तोमा पनि केही गर्न सकिन्न ! त्यस्तो बखत बुद्धिमानी बरु उसको सफल–यात्राको कामना गर्नु हुन्छ । रुचिको विविधतालाई जति चाँडो कदर गर्न सक्यो, जीवन उति सहज र सुन्दर !
सहयात्री को हो ? आराम कुर्सीमा बसेर थाहा लाग्दैन । जुत्ताको फित्ता कसेर, झोला भिरेर यात्रामा निस्केपछि मात्रै थाहा हुन्छ । करिब २३ वर्षअघि साप्ताहिक ‘बुधबार’ मा यस्तै विषयमा कविता पठाएको रहेछु– ‘यात्री छोरा’ शीर्षकमा । कवितामा पिताले यात्री छोरालाई सम्बोधन गरेको छ । अहिले नियाल्दा पाउँछु– यात्रा, सहयात्री, दिशा, अठोट विम्बहरूको भ्रूण ऊबेलै मस्तिष्कमा रोपिएको रहेछ :
छोरा
जुत्ताको फित्ता कस
अब यात्रा सुरु हुँदै छ
कस्यौ ?
एकपटक फेरि जाँच
नकस्सिएका जुत्ताहरू यात्रा गर्न सक्दैनन्
छोरा
एकपल्ट मतर्फ हेर्दै उभिऊ
कस्सिएको अठोटहरूले
कस्सिएको जुत्ता लगाएको हेर्न चाहन्छु
आहा
कत्ति उज्यालो तिम्रो अनुहार
र, तेजिलो तिम्रो आँखा
छोरा,
अनुहारको आँखाले गन्तव्य हेर्नू
र, खुट्टाको आँखाले दिशा पहिल्याउनू
छोरा
मनको फित्ता कस
यात्रामा सहयात्री कोही नहुन पनि सक्छ ।
हाइकिङ विहङ्गम
अधिकांश आम नेपालीझै एक दिन म पनि सपना बोकेर चार भन्ज्याङ काठमाडौं छिरेँ । काठमाडौं उपत्यकामा मैले थालेको रुचि हो– हाइकिङ । सन् २०१२ मा मैले जागिर छाडेँ, केही समय स्वयम्लाई दिन्छु भनेर । त्यो सही–गलत के थियो, समयलाई छाडिदिएको छु । तर, त्यो कठोर निर्णय थियो । जागिर छाड्नुका पाँच, छ कारण थिए– २० वर्ष जागिर गरिसकेको थिएँ, (नौलो लाग्न छाडेको थियो) पीएचडी गर्ने, पुस्तक पढ्ने, साहित्य कर्म गर्ने र घुम्ने । हाइकिङ सन् २०१२ देखि निरन्तर छ । लामो पदयात्रा (ट्रेकिङ) गर्न धेरै कुरा मिल्नुपर्छ । हाइकिङ सहज छ– ६, ७ घण्टा निकाले पुग्छ ।
काठमाडौं उपत्यका वरपर दर्जनौं रमणीय ठाउँ छन् । तीमध्यका अधिकांश हाइकिङ गन्तव्य छिचोलिसकेका छौं । चन्द्रागिरि, लाँकुरी भन्ज्याङ, शिवपुरी राष्ट्रिय निकुन्ज, मुलखर्क, चिसापानी, सेतोगुम्बा, चम्पादेवी, नमोबुद्ध गुम्बा, पनौती, चाँगु नारायण, साँखु, दहचोक, थानकोट, चित्लाङ, सुन्दरीजल, पाइलटबाबा मन्दिर आदि ।
सबेरै निस्कियो, बेलुकीसम्म घर फर्किन सकिन्छ । लामो पदयात्राको अवसर हत्पती मिल्दैन । त्यसैले ट्रेकिङको तलतल मेट्न हाइकिङ गर्छु । त्यसले हिँड्ने बानीलाई भुत्ते हुनबाट जोगाउँछ साथै शरीर र मानसलाई तयारी हालतमा राख्छ । इच्छालाई शारीरिक र मानसिक अवस्थाको साथ अनिवार्य छ । इच्छा सात हातअघि, तन्दुरुस्ती दस हात पछि हुँदा दुःख पाइन्छ । मसँग त्यस्ता हाइकिङको सम्झना छन्, जहाँ पहिलोपटक जोडिएका केही साथीहरू बढ्तै हौसिएर सुरुमा सबैलाई उछिन्दै लम्किए, तर केहिबेरमै थाकेर ब्यर्थ आएछु भन्नेजस्तो अनुहारको भाव बनाए । यात्रा कहाँ ठट्टा हो र ?
हाइकिङलाई एकै बसाइमा सकिने कथा भन्न सकिन्छ, एकै बसाइ अर्थात् हाइकिङको अर्थमा एक दिन । ट्रेकिङचाहिँ उपन्यासजस्तो– एकै बसाइमा नसकिने, केही दिन वा हप्ता लाने, रात बाहिर बिताउनैपर्ने । एघार वर्षको हाइकिङ अनुभवलाई सर्सती हेर्दा मेरा सहयात्री दुई क्षेत्रका छन् । पहिलो, वन तथा वातावरण क्षेत्र । दोस्रो, साहित्य ।
अनुभव पनि बहुरंगी छन् । हाइकिङका रङ, स्वाद र छटा जीवनसादृश्य छन् । व्यस्त जीवनबाट केही क्षण बाहिर निस्किऔं, प्रकृति र चराचुरुंगीको सामीप्यमा बिताऊँ भन्यो केही सहयात्री यात्रामा पनि राजनीतिक बहसमै अल्झिन्छन् । हरेक राजनीतिक घटनाक्रममा आफ्नो दृष्टिकोण नराखे सचेत नागरिक भइन्न भन्ने हामीमाझ ठूलो रोग छ । सहिष्णु भई संवाद गर्ने होइन, प्रतिष्ठाकै विषय बनाउने । पतर–पतर बोल्नेसँग हाइकिङ नजानु नै बेस !
कम्तीमा ४, ५ घण्टा स्याँस्याँ हुने गरी हिँडौं भन्यो, एकै घण्टामा चियापसल खोज्ने सहयात्री पनि भेटिए । एक घण्टा हिँड्यो, चौतारा खोज्ने अल्छे सहयात्री पनि भेटिए । ४ जनाभन्दा ठूलो समूह भयो भने गफमा रल्लिने सम्भावना बढ्दो रहेछ । केही हाइकिङ भने वास्तवमै स्मरणयोग्य बनेका छन् । साहित्य, सिनेमा र संगीतका अर्थपूर्ण कुरा गर्दै लगातार चार–पाँच घण्टा हिँडेको, घना वनमा विश्राम लिँदै घरबाट ल्याएको मकै–भटमास खाएको, वनजंगलको गहिरो निवरतालाई अनुभव गरेको प्रगाढ सम्झना पनि छन् ।
साहित्य र दर्शनमा कुराकानी गर्दै थुम्कोमा बिसाएर दृष्टिभरि फैलिएको उपत्यका र बस्ती हेर्नुजति आनन्द म अरूमा भेट्टाउँदिनँ । यस्ता अन्तरंग संवादले सहयात्रीलाई चिन्न सघाउछ । विमोचन, साहित्यिक कार्यक्रममा भेट नहुने होइन, तर त्यस्ता भेट ज्यादै औपचारिक हुन्छ । मैले त्यो भेटलाई ‘अनुहार देखाउने भेट’ भनेको छु । तर, हाइकिङमा प्रकृतिनजिक भएर होला, सहयात्रीहरू अनौपचारिक बन्छन् र मनैदेखि खुल्छन् । त्यस्तालाई ‘मन खुल्ने भेट’ भनेको छु ।
कुनै हाइकिङचाहिँ वनभोजजस्तो भइदिन्छ– बिजुली पानीबाट सुरु भएर बिजुली पानीमै सक्किने । खोकना हाइकिङ त्यस्तै थियो । कीर्तिपुरको डाँडामा बसेर चोभार हेर्दै केही पेग ह्विस्की बुत्याएपछि रमरम हुँदै ओरालो झरेका थियौं । प्रिकोरोना काल– सहयात्री राजकुमार बानियाँ, गुरुङ सुशान्त, विमल आचार्य र म । खोकना आउनुअघिको फाँटको नेवारी खाजा घरमा बियर थप्यौं । टन्टलापुर घाम छ, तालु सेकाउँदै मातमा खेत–खेतै हिँडेका छौं । तै हावा मज्जाले लागेकाले शीतल भएको थियो । बिजुलीपानीको कडकमा फर्कंदा लखतरान, थकित, गलित भएको स्मृति सम्झँदा हाँसो लाग्छ । स्वस्थ हुन हाइकिङ गर्छु भन्ने, तर बिजुलीपानीले झन् रोग नित्म्याउने ।
स्वर्गको टुक्रा खसेर...
अनुभूत गर्ने तहको सुन्दरतालाई कुन शब्दले अभिव्यक्ति गर्ला भन्ने प्रश्नले मथिंगल खल्बल्याइरहेकै थियो । उम्मेदवार पदावलीहरूलाई मस्तिष्कको एउटा कुनोमा उभ्याएँ र मनमनै सोचेँ । आधा दर्जन उम्मेदवार शब्दहरूलाई खारेज गरेपछि एउटा शब्दमा दृष्टि गयो– आत्मा चर्ने ठाउँ । ठाउँ, दृश्य वा ल्यान्डस्केप यति सुन्दर होस् कि त्यहाँ आत्मा पनि चर्न मन गरोस्– सुन्दरताको चूडान्त, अल्टिमेट । आत्मालाई त्यहाँ विचरण गर्न मन लागोस् । आत्मामा मेरो विश्वास छैन । भौतिकवादमा विश्वास हो यद्यपि पूर्णतया भौतिकवादी हुन सकेको छैन । आत्मा कुन अर्थमा भन्दा, शरीर र मानसभन्दा भित्र पनि केन्द्र छ । धार्मिक विश्वासअनुरूप शरीर नष्ट भए पनि नामेट नहुने आत्माको अर्थमा होइन ।
शरीर, मानस र आत्मा एकत्वमा मिलेको, प्राकृतिक सौन्दर्यमा लीन भएका केही स्मृति छन् । सबै त्यस्ता स्मृति ३,०००–३,२०० मिटरमाथिका स्थानमा यात्रा गर्दा बनेका हुन् । ३,००० मिटरभन्दा अग्लो ल्यान्डस्केपमा पदयात्रा गर्नु अतिरेक आनन्द हुन्छ, जहाँ मान्छेका कोलाहल र तुच्छता उक्लिन नसकोस्, जहाँबाट डाडाँकाँडा तल वा समान उचाइमा देखियोस् । घना जँगलहरू क्रमशः झाडीदार बुट्यानहरूमा फेरिदै हिमरेखा पनि तल ओर्लियोस् मानौ सेतो खाँदा लिएर स्वागत गर्न झर्दै छ । हिउँले खाएका बन्जर भूमि नजिकिऊन् । र, क्षितिजमुनि मानव बस्तीहरू त्यसरी नै चलमलाऊन्, जसरी माउको शरीरमुनि छोपिन चल्लाहरू चलमलाउँछन् ।
उच्च लेकाली खर्कमा आँखाले नभ्याउने दूरीसम्म दृष्टि फैलाउन सकिन्छ । मान्छेले कल्पना गरेजति सबै गर्न सक्दैन, तर चाहेजति टाढा पनि हेर्न नसक्ने अवस्था यथार्थमै अत्यासलाग्दो हुन्छ । उच्च हिमाली क्षेत्रमा त्यो अत्यास छैन । कुनै थुम्कोमा बसेर दक्षिणतिर नियाल्ने हो भने सुदूरसम्म हेर्न सकिन्छ । त्यही दूरीबीचको स्पेसमा यात्रीका सपनाहरू चल्ला कोरल्न ओथारो बस्छन् । धुपी, प्रिमुला, जंगली गुलाफ, बिखमा, यार्चागुम्बु र अन्य लेकाली फूलहरूको महकले लठ्याउँछ । हिमाच्छादित ताल कतै भेटियून, आकाश पातलिँदै गएको वायुमण्डलमुन्तिर प्रगाढ नीलो बनोस् र राभेनका (हिमाली काग) बथान सीमाहीन आकाशमा कावा खाऊन् । मान्छेका पदचिह्न टाढाटाढासम्म नभेटियून् । कालीगण्डकी, त्रिशूली, मर्स्याङ्दी, तमोर नदीहरू खोल्सो बनेर बगून् छेवैमा, त्यस्ता ठाउँमा पाउ पर्दा पनि ध्यानस्थ अनुभूत हुन्छ । झेन अनुभूति यस्तैलाई भन्दा हुन् ।
करिब दस वर्षअघि, ताप्लेजुङको सदरमुकाम फुङलिङबाट चार–पाँच दिन हिँडेर घुन्सा पुगेका थियौं । दुई जना स्थानीय सहयात्री थिए । घुन्सामा हिमाली चुङ्दाकहाँ नुनचिया र सातु खाई बिहान हिँडेको साँझ खम्बाचेन भ्याली पुग्दा मलाई त्यस भूखण्डको सम्मोहनले छोपिसकेको थियो । त्यस्तो निर्जनतामा कस्तरी आनन्द आएको ? सहरी मनले सोध्छ । मन सायद आदिम नै छ । कोलाहलहरू वर्जित हुने निर्जनतामा प्रकृतिवाणी सुनिन्छ । प्रगाढ नीलो आकाश, राभेनको कावा, हिमताल, चौरीको बथान, खोला किनार, लेकाली वतासमा एक्लै झुलिरहेको फूल, मान्छेका पैतालामुनि खिइँदै गएको धुपीसल्लाको काठे पुल, लेकाली बतासको ध्वनिमा प्रकृति बोल्छ । खोलाको पानी मात्र होइन, त्यसबाट निसृत कलकलको आवाज पनि सङ्लो लाग्छ । दृश्य–सादृश्य आवाज पनि सङ्लो सुन्नु, त्यो पक्कै सामान्य अनुभूति होइन ।
रसुवाको नागथली उक्लँदा पनि आनन्दको सहस्र धारा फुटेको थियो । स्याफ्रुबेंसी, गत्लाङ, चिलिमे, तातोपानी हुँदै नागथलीको पदमार्ग बिछट्टै मौलिक छ । माने, लुङ्दर, गुम्बा, तामाङको संस्कृति र जीवनशैली नियाल्दै उकालो–ओरालो गर्यौं । मोबाइलमा वव डिलन, मार्क नफलर, नेपथ्य वा विपुल क्षेत्रीको संगीत बजेको होस् । रुखका पातहरूलाई स्पर्श गर्दै बतास चलोस् र लाङटाङ लिरुङ हिमाल सामुन्ने देखापरून् । शताब्दियौंदेखि हिउँको विशाल खातहरू बोकेर निरपेक्ष उभिएको हिमाल स्थितप्राज्ञ होऊन्, त्यस्तो प्रभावलाई अभिव्यक्त गर्न वास्तवमै कठिन हुन्छ । करिब पाँच, छ वर्षअघिको घटना हो– तातोपानीमा बिहानी खाजा खाएर रसुवाका सहयात्रीसँग नागथली उक्लियौं । रातभर नागथलीमा हिउँको तन्ना हालेर फर्कंदै गरेको प्रकृतिलाई बाटामा भेट्यौं । आकाशको अनन्त क्यानभासमा बादलका हल्का स्ट्रोकहरू देखिन्थ्यो । प्रकृति नीरवतामा डुबेको थियो । त्यस्तो नीरवताले मनमा गहिरो शून्यता भर्दोरहेछ । बुटले हिउँ कुल्चदाको चरप–चरप र आफ्नै स्याँ–स्याँको ध्वनि मात्रै अस्तित्वमा थियो । होटेल, गेस्टहाउसको नाम लेखिएको संकेत चिह्न देखेपछि नागथली नजिक आइपुगेको थाहा भयो । बाटो नजिककै एउटा होटलमा विश्राम लियौं, ब्लाक टी पियौं । वातावरणमा ग्यासको आवाज, भान्सामा भाडाँकुँडा बजेको र आँगनछेउ पाइपबाट खसेको पानीको ध्वनि मात्रै सुनिन्थ्यो । मेरो मानसमा नागथली यात्राको स्मृति अमिट बसेको छ । तामाङ हेरिटेज ट्रेलमा पर्ने नागथलीमा एक रात बिताउने रहर छ । लाङटाङ लिरुङ हिमाललाई साक्षी राखेर नागथली थुम्कोबाट तारामण्डल हेर्ने इच्छा छ ।
यात्राको स्मरण गर्दा मानसपटलमा कर्णालीको यात्रा पनि उतिकै आउँछ । झन्डै महिना दिनको त्यो यात्रा जीवनकै अविस्मरणीय यात्रा थियो । कर्णाली प्रदेशको पर्यटन गुरुयोजना बनाउने सिलसिलामा सुर्खेत, दैलेख, कालीकोट, जुम्ला, मुगु र हुम्ला पुग्ने अवसर जुर्यो । जुम्ला सदरमुकाममा गोष्ठी सकी रारा जाने योजना बन्यो । रारा जाने, तर गाडीबाट नजाने । कर्णाली हाइवेमै गाडी छाडी पैदलै जाने । खाडापानी ओर्लेर मालिकाबोंता, रातेचौर, गोरुसैना, चुच्चेमाराको बाटो समात्ने योजना बन्यो । खाडापानी ओर्लंदा साढे एक बजिसकेको थियो । एकाध घण्टाको उकालो चढेपछि रातेचौर आइपुग्यौं । कनकासुन्दरी गाउँपालिकामा पर्ने रातेचौरमा पहेँलै प्याउली फुलेको थियो । त्यो उचाइमा यति फराकिलो चौर होला भन्ने कल्पनामा पनि थिएन । अद्भुत सौन्दर्यको फाँट लाग्यो, रातेचौर– देवदार, लोठसल्ला, भोजपत्र,
थिङ्ग्रेसल्ला, खस्रु, गुराँसको घना जंगलले घेरिएको । चौरमा बस्तुभाउहरू चरिरहेका देखिन्थे । यत्रतत्र गोठालाका टेन्टहरू थिए । उत्तर दिशाको भिरालोमा परम्परागत बान्कीका घरहरू देख्दा काल्पनिक लोकमा आइपुगियोजस्तो लाग्यो । चौरमाझ कलकल ध्वनि निकाल्दै खोल्सा बगेको थियो । त्यसैको किनारै किनार हिँडे । मन आक्कासिँदै गएको थियो । आकाशजस्तो विराट चौरमा जता हिँडे पनि स्वतन्त्रता । स्वर्गको टुक्रा खसेर बनेको रातेचौर, मेरो आत्मा चर्ने ठाउँ ।
यात्राको मार्ग, युवा हुने मार्ग
बाइक, गाडी वा पदयात्रा जुनै होस्, यात्राको मार्ग युवा हुने मार्ग हो । यात्राको मार्गमा सिकाइका अवसर यात्रीलाई कुरिरहेका हुन्छन् । जैविक उमेर मान्छेको नियन्त्रणमा छैन । जैविक उमेर मापन गर्ने क्यालेन्डर सबैको एकनासले नै पल्टिन्छ । तर, मानस र चेतनाले युवा हुने कुरो मान्छेको छनोटमा भर पर्छ । जैविक उमेर डाँडा काट्दै गर्दा पनि मानिस मानस र दृष्टिकोणले युवा भइरहन सम्भव छ ।
पुस्तक पढ्ने, ध्यान गर्ने, स्वास्थ्यकर भोजन लिने, व्यायाम गर्ने, कृषि कर्ममा लाग्ने, यात्रामा निस्कने, सामुदायिक कार्यमा सहभागिता जनाउने कर्महरू असल हुन् । यीमध्ये यात्रा एक असल माध्यम हो । घरबाट ननिस्किए यात्रा हुँदैन । परिचित स्थान नछाडे यात्रा भनिँदैन । घरबाट निस्कनु भनेकै आरामदायी क्षेत्र (कम्फर्ट जोन) बाट बाहिर निस्कनु हो ।
यात्रा स्वभावगत चुनौतीपूर्ण हुन्छ । यात्रामा रोजाइकै खान पाइन्छ भन्ने ग्यारेन्टी छैन । आफ्नो मनपर्ने परिचित बिछ्यौना हुँदैन । परिवेश बिरानो हुन्छ । रात–बिरात हिँड्नुपर्छ । भोक र निद्राले सताउन सक्छ । भनेको बेला शौचालय नभेटिन सक्छ । समयमै गन्तव्यमा पुगिन्छ भन्ने छैन । थरीथरीका मान्छेको भर पर्नुपर्छ । कहीँ लवज मिल्दैन, कहीँ भाषा बुझिँदैन । अप्ठ्याराहरू आइलाग्छन्, कसलाई भन्ने ? कहाँ जाने ? ठगहरूको फेला परिन्छ । अलपत्र पर्ने सम्भावना हुन्छ । कहीँ भने सहृदयी र सहयोगी हातहरू अचम्भ लाग्ने गरी भेटिन्छन् । पूर्वनिर्धारित बनिबनाउ धारणा यात्रामा भत्किन्छन् । यात्रा जति चुनौतीपर्ण छ, उत्तिकै अवसरले भरिपूर्ण छ । यात्रा अचम्मको पोको हो । त्यस पोकाबाट प्रत्येक यात्रामा केही न केही छक्क पार्ने घटनाहरू निस्कन्छ ।
यात्राको सायद सबैभन्दा ठूलो योगदान यसले यात्रीको दृष्टिकोणलाई उदार र सहिष्णु बनाउँछ । अहम्वादीका निम्ति यात्रा आफूलाई सच्याउने दुर्लभ अवसर हो । मेरै कुरा सत्य, मैले भनेकै सही भन्नेहरूका निम्ति यात्रा रियालिटी चेक हो । त्यस्ताखाले अहम्हरू यात्राको कठोर परीक्षामा चकनाचुर हुन्छन् । कतिपय मनोगत धारणा असल र कमसल हुँदैन, मात्र भिन्न हुन्छ भन्ने चेत पलाउँछ । गहिरिएर पर्गेल्ने हो भने यात्राबाट कहिल्यै उही मान्छे फर्कंदैन । यात्रामा मान्छेले आंशिक रूपमै किन नहोस्, पुरानो मान्छेलाई बिदा गरेर फर्कन्छ । म आफैंलाई सम्झाइरहन्छु– यात्रा गर्न नछोड, नत्र तिमी पनि जम्दै सकिन्छौ । गन्जलापासको रोमाञ्चकारी यात्रापछि यस्तै आशयको कविता लेखेको थिएँ । भारी हिमपातले दुई दिन गेल्दाङफुमा फसेपछि, गहिरो अत्यासमा डुबेको थिएँ :
हिमपहिरोको घनगर्जनाले थर्किरह्यो गोठ रातभर
मृत्युभयले लेखेटेको थियो निद्रा
मृत्यु बोकेर हिमबतास रातभर हुँहु... आवाज निकालेर गोठ बाहिर कुरिरह्यो
देखिएको थियो
स्वयम्भित्र खस्दै गएको ग्लेसियर
लोभ, अहम् र तृष्णाको
हिमालमा डर किन ठिहिर्याउने बन्छ ?
करोडौं वर्षको आयुले हो ?
वा सतत् हिम, बतास र वर्षासँगको क्षयीकरणले ?
टाढाबाट सुन्दर लाग्ने हिमाल
नजिकबाट किन कठोर ?
किन त्यति निरपेक्ष ?
अचम्मको यात्रा
वर्षौं लामो निद्राबाट झल्यास्स ब्युँझिएकोजस्तो
मानौं त्यो यात्रा अघिल्लो जन्ममै थालिएको थियो
हिउँ थामिएपछि बिहान
घामको कमलो किरणको लौरो समाएर बाहिर निस्केको थियो
र, देखेको थियो
यात्रापूर्वको मान्छे कतै बिलाएर
र, सट्टामा जन्मँदै गरेको अर्को मान्छे
यात्राको सार
यात्राको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अवयव के हो ? यात्रा, विश्राम, सहयात्री वा गन्तव्य ? मेरो विचारमा, यात्रा नै सबभन्दा महत्त्वपूर्ण हो । हिँडिरह्यो भने जस्तोसुकै गतिमा किन नहोस्, ढिलो–चाँडो गन्तव्य पुगिन्छ । कतै न कतै सहयात्री भेटिन्छन् । बस्, यात्रा रोक्नु हुँदैन । विश्राम पनि लिनुपर्छ यात्राको दौरान । तर, यात्राबाट विश्राम लिनु हुँदैन ।
हिँड्नुको सन्दर्भ आउँदा ‘फरेस्ट गम’ सिनेमाको सम्झना आउँछ । नायक टम हाङ्क्सलाई जीवनमा जोगिन अनेकन् पटक दगुर्नुपर्छ र त्यसैको बानी लाग्छ । एक दिन अचानक केही याद आएजस्तो घरबाट निस्कन्छ ऊ, सडक किनारसम्म पुगुँ भन्दै । किनार पुगेपछि यतिसम्म त आइयो सहरकै किनारसम्म पुग्छु, ऊ सोच्छ । सहरको किनार पनि आएपछि, यहाँसम्म आइयो, अब अर्को राज्यसम्म किन नपुग्ने सोच्दै दगुर्छ । उसले फ्लास ब्लाकमा आफ्ना यात्राका कथा भन्छ । एवम्रीतले अनवरत ३ वर्ष २ महिना १४ दिन दौडेर संयुक्त राज्य अमेरिकालाई ऊ पाँच पटक फन्को लगाउँछ ।
उसको कपाल–दाह्री बढ्छ, मैलो देखिन्छ । तैपनि आमाको वचन सम्झेर कुदी नै रहन्छ । बहुलाजस्तो एकोहोरो दगुरिरहेको टम हाङ्क्सप्रति मिडिया आकर्षित हुन्छ । विभिन्न सञ्चारकर्मी अन्तर्वार्ता लिन आउँदा पनि ऊ नबिसाईकन दगुरेरै जवाफ दिन्छ । एक सञ्चारकर्मी सोध्छ– के तपाईंको यो हिँडाइ विश्व शान्तिका निम्ति हो ? अर्को सोध्छ– के जलवायु परिवर्तनको सन्देश दिने तपाईंको उद्देश्य हो ? दगुरिरहेको टम हाङ्क्सको सपाट जवाफ हुन्छ– दगुर्न मन लागेर (आई फेल्ट लाइक रनिङ) । ‘दगुर्न मन लागेर’, यो लाइन मैले गरेको अनुवाद हो । त्यस अनुभूतिजन्य जवाफमा निहित सांस्कृतिक अभिव्यञ्जनालाई म अनुवाद गर्न सक्दिनँ । त्यो नै मैले गर्न सक्ने नजिकको अनुवाद हो । भन्न सक्छु त केवल, जेजस्तो परिस्थितिमा पनि गतिशील रहनु नै यात्राको सार हो ।
प्रकाशित : श्रावण २१, २०७९ १०:०२
