गुलाबी रिबन

तर, आदिम सभ्यता जतिबेला विकासक्रमको चरममा पुग्यो, त्यतिबेला बदलिँदै गएको प्रकृतिसित स्त्री शरीरमा पनि ‘एस्ट्रोजेन’ हर्मोनको कस्मिक प्रभाव बढ्यो । र, त्यसले स्त्रीलाई समाजमा जननीको ओहदा दियो । बोसो मात्रै भरिएको स्तनमा ‘एस्ट्रोजेन’ ले ‘प्रोल्याक्टिन’ हर्मोनको सहयोगमा दूध उत्पादन गरायो । र, त्यो स्तनपान नै थियो, जसले आदिम सभ्यतालाई मुख्यतः सेक्रेटरी आइजिए एन्टिबडीहरूमार्फत विभिन्न संक्रमणबाट मानिसलाई बचाउँदै आयो । डार्विनले पनि ‘द ओरिजिन अफ स्पेसिस’ मा जाति उत्पत्ति र विकासक्रमको मूलधार स्त्रीको प्रजनन क्षमतातिर खोजे ।

तर, प्रकृतिले विकासक्रममार्फत नग्नवादी आदिम मानव मस्तिष्कमा जतिखेर विवेकको छाता ओढायो, त्यो छातामुन्तिर लज्जालाई पनि हुर्काउँदै गयो । त्यो लज्जाले स्त्री–शरीरलाई छोप्ने काम गर्‍यो, सँगै प्रजनन अंग चियाउने आँखाहरूका विकास पनि त्यही समाजमा भयो । त्यसपछि नै हो स्त्री–सौन्दर्यलाई यौनका नजरले हेर्न थालिएको । तर, प्रकृतिले ‘सेरोटोनिन’ हर्मोनको रफ्तार मानव मस्तिष्कमा बढाएपछि मात्रै हामीलाई सौन्दर्य खुब मन पर्न थालेको हो । अनि त्यो ‘अक्सिटोसिन’ हर्मोनको प्रभाव हो, जसले मानव मस्तिष्कमा सौन्दर्यलाई ‘प्रेम’ भनेर खबर दिन्छ । सौन्दर्यलाई प्राथमिकता दिँदै प्रकृतिले पनि ‘सेक्सुअल डिमोर्फिज्म’ को अनौठो खेल रचिरहन्छ, जसमार्फत स्तनधारी जनावर छाडी अन्य जनवारतिर हेर्दा कैयौं प्रजातिमा पोथीभन्दा भाले निकै सुन्दर देखिन्छ । सौन्दर्य प्रस्तुत गर्ने भालेको नृत्यलाई पोथीले स्वीकृति दिएपछि मात्रै त्यो प्रजाति प्रकृतिमा फैलिने बाटो खुल्छ ।

त्यो ‘सेक्सुअल डिमोर्फिज्म’ नै हो, जसले प्रकृतिमा स्त्रीत्व पुरुषमाथि हाबी बनेको देखाउँछ । त्यसैले होला ब्रह्मालाई सबैभन्दा अनुपम सृष्टि स्त्रीकै उत्पत्ति गर्नु थियो, जसको प्रामाणिकतामा अनुवांशिकी विज्ञान पनि बोलिरहन्छ, ‘प्रकृतिमा चाहे त्यो मानव भ्रूण होस् वा अन्य स्तनधारी पशुको भ्रूण, त्यसले जीवनको स्रुवात आमाको गर्भमा स्त्रीका रूपमै गरेको हुन्छ । १.५ महिनापछि ‘एन्ड्रोजन’ (पुरुष सेक्स हर्मोन), ‘एस्ट्रोजन’ (स्त्री सेक्स हर्मोन) माथि हावी भए मात्रै भ्रूणमा पुरुषत्वको जन्म हुन्छ ।’ तर, पितृसत्तात्मक समाजमा स्त्रीत्व वर्चस्वको कुरा गर्नु, बालुवा निचोरेर तेल झिक्नुसमान हुन्छ । यहाँ स्त्रीलाई केवल कामुक मान्ने सिग्मन्ड फ्रायडका आँखाहरू छन् । सौन्दर्य र कामुकताका निम्ति स्त्री–शरीरलाई ‘कामसूत्र’ की पद्मिनीको सौन्दर्यसित पनि दाँजिन्छ । त्यसैले पुरातन सभ्यतादेखि नै यी तथ्यलाई जीवन–आधार मानिँदै कैयौं स्त्रीलाई आकर्षक बन्ने होडबाजीमा जबरन ठेलिन्छ । त्यसैले मेरो तरुण मानसिकतामा खोपिएको स्त्रीविम्ब थियो– श्वेत अनुहार, ३६ इन्चको स्तन, २७ इन्चको कम्मर अनि ५ फिट ७ इन्चको शरीर । तर, मलाई थाहा छ– ‘सौन्दर्य’ शब्द सानो बोतलमा बन्द गरि प्रदर्शनीका निम्ति मञ्चमा राखिने वस्तु अवश्य होइन ।

जतिखेर ऐनाअघि उभिएर म सौन्दर्यलाई बुझ्ने प्रयासमा हुन्छु, त्यतिखेर एकल कोषिकाबाट सुरु भएको मेरो विकासक्रमको यात्रालाई देखेको हुन्छु र शरीरभरि प्रत्येक घण्टामा बनिँदै अनि मर्दै गरेका एक अरब कोषिकालाई अनुभव गरिरहेको हुन्छु । त्यतिखेर मलाई मेरो शरीर त्यस कोषिकाले बनिएको घरजस्तो लागिरहेको हुन्छ, जहाँ बस्ने परिवार अर्थात् कोषिकामा तालमेल नभए त्यो घर अर्थात् शरीर नष्टको कगारमा उभिएको हुन्छ । यो विज्ञानको प्रामाणिक पक्ष हो । त्यसैले भन्न सक्छु, ‘यो एउटा यस्तो स्थिति हो, जहाँ आफ्नो मृत्युको खेलमा तैनाथ बनेको शत्रु स्वयम् आफू नै हुन्छ, जसलाई विज्ञानले क्यान्सर नाम दिएको छ ।’

अनि यो अवस्था बडो अप्रिय सम्झौताको स्थिति हो, जहाँ शरीरको सामान्य काम गरिरहेका कोषिकामा विपरीत दिशातिर काम गर्ने म्युटेसन देखापर्छ र त्यो सामान्य कोषिका नै क्यान्सर कोषिकामा परिणत भएको हुन्छ । त्यसपछि लगातार बढ्दै अन्त्यतिर त्यो क्यान्सर कोषिका शरीरभरि फैलिन्छ अनि शरीर मृत्युछेउ पुग्छ । तर, मानव सभ्यतामा क्यान्सरको मृत्युलाई माथ दिँदै जीवन बोलिरहन्छ । त्यो जागरुकताको कडी हो, जसको प्रामाणिकतामा विज्ञान उभिएको हुन्छ । स्त्री–प्रतीक मानिने स्तनमा सबभन्दा सामान्य कार्सिनोमा क्यान्सर हुने सम्भावना बढी मात्रामा हुन्छ, जसलाई केवल जागरुकताले मात्रै जोगाउन सकिन्छ ।

तर, हाम्रो समाजमा जागरुकता कम छ । त्यसैले त भारतमा एक लाख स्तन क्यान्सरपीडित महिलामा मृत्युदर १२.७ प्रतिशत छ । स्तन क्यान्सरका विषयमा मात्रै होइन, समाजमा स्त्रीको प्रजनन अधिकार, गर्भपतन अधिकार, घरमा गृहिणीले भोग्दै आएको आर्थिक असमानता, कार्यस्थलका असमानता तथा दुर्व्यवहारजस्ता तमाम विषयमाथि जागरुकता फैलिनुपर्ने हो । तर, समाजले ‘निर्लज्ज भन्छ’ भन्ने डर वा अज्ञानमा कैयौं स्त्रीले जीवन गुमाइरहेका छन् ।

मृत्युको कुवा

सायद यस्तै लाज मान्ने स्त्री–जमातमा पूजाको पनि गन्ती आउँथ्यो । मलाई याद छ, त्यो जुलाईको अविरल वृष्टिपातको महिना, जसको चपेटामा दार्जिलिङका कन्दराहरू टाढाबाटै पैह्रोको घाउमा रोएजस्तो लाग्थ्यो । हो, ठीक यस्तै मृत्युको पैह्रोनेर उभिएकी थिई, पूजा । पूजा संयुक्त परिवारकी बुहारी थिई र मेरो मिल्ने साथी । तर, उसको दैनिक जीवन भान्साकोठाको धूवाँसित सुरु हुन्थ्यो भने भान्साकोठाको बत्ती निभिसकेपछि दिनको अन्त्य हुन्थ्यो ।

यस्तो घरेलु व्यस्तताबीच पूजाले आफ्नो स्तनमा हुर्किंदै गरेको क्यान्सरको गाँठोलाई एक दिन नुहाउने कोठामा हतारहतार अनुभव गरेकी थिई । त्यसपछि उसले त्यो गाँठोबारे लोग्नेसँग कुरा गरी, तर परिवारमा पहिले कहिल्यै नदेखिएको त्यो स्तन–क्यान्सर चिन्ता गर्नुपर्ने विषय हो भन्ने उसको लोग्नेलाई लागेन, बरु त्यस गाँठोलाई ‘अन्धा पिलो’ मानेर भुल्ने काम गरियो ।

तर, दिनदिनै स्तनको त्यस गाँठोको आकारमा पनि वृद्धि भइरह्यो र अप्रिय थकानमा पूजा कमजोर बन्दै गई । तीन वर्षकी बच्चाकी आमा पूजालाई त्यस क्षण प्रत्येक दिन बिग्रिँदै गरेको आफ्नो हालतसित लड्नुपर्ने भयो । र, एक दिन उसको दाहिने स्तन रातभरि तीव्रसँग दुखिरह्यो, निप्पल डिस्चार्ज पनि सुरु हुन थाल्यो । त्यसैले भौतारिँदै पूजा अस्पतालको आपत्कालीन कोठामा परीक्षण गर्न पुगी । त्यहाँ अन्कोलोजिस्टले पूजाको स्तनमा अल्ट्रासाउन्ड अनि म्योमोग्रामबाट छ मिमिभन्दा पनि ठूलो गाँठो पत्ता लगाए । परिक्षणपछि त्यो गाँठो स्टेज आईभी/बी स्तन क्यान्सर हो भन्ने थाहा लाग्यो, जहाँबाट जीवनतिर फर्किने आशा शून्य मानिन्छ । पूजाको जीवनको एक मात्रै शत्रु अहिले उसैको शरीरको कुनै एक धोकेबाज कोषिका बनको थियो, जसलाई रोक्नु अब असम्भव थियो ।

क्यान्सर र विज्ञान

कोषिका जीवविज्ञानको सबैभन्दा कठिन तथा लामो विषय हो, ‘क्यान्सर’ । तर, जटिल आणविक विषयका केवल चाहिँदा पक्ष मात्रै हाइलाइट्स गर्दै त्यसबेला जीवविज्ञानका दक्ष प्रोफसेर विशाल सर, बडो गमिएका थिए र एक्कासि जागेर भनेका थिए– ‘तर...तर नि जानिराख । कोषिकामा क्यान्सर, अचानक बनिँदैन, यो बहुचरणमा लागू हुने प्रक्रिया हो । क्यान्सर भन्ने मृत्यु बमको ट्रिगरचाहिँ तिम्रो शरीरभित्र नै छ । त्यो प्रत्येक कोषिका, जसले माइटोसिस अनि मियोसिस प्रक्रियाबाट विभाजित हुन जान्दछ, त्यसको डीएनए परिरचनमा म्युटेसन मात्रै आओस्, तिम्रो जीवनको खेल त्यहीँ खतम हुन्छ ।’

नोबेल पुरस्कारबाट सम्मानित जे. माइकल विसप अनि हेरोल्ड इ. बर्मसले तथाकथित ओन्कोजिनमा (क्यान्सर बनाउने जिन) आएको गडबडीले सामान्य कोषिकालाई ट्युमर कोषिकामा रूपान्तरण गर्छ भन्ने वैज्ञानिक खोजसँगै कोषिकामा म्युटेसन आउनु भनेकै क्यान्सरलाई निम्त्याउनु हो भन्ने पत्ता लगाए । त्यसले कोषिकालाई असामान्य तौरमा, छिटोछिटो विभाजित बन्दै, आफूजस्ता क्लोन कोषिका बनाउने स्वतन्त्रता दिन्छ, जसलाई विज्ञानले ‘क्लोनल सेलेक्सन’ भन्छ । यस प्रक्रियामा क्लोन कोषिकाहरू एकै ठाउँमा थुप्रिँदै त्यहाँ क्यान्सरको प्रथम ‘पोलिप स्टेज’ लाई निम्त्याउँछ ।

यस्तै गरी, दाना–कार्बर प्रयोगशालामा डा. कोलिनले ट्युमर सप्रेसर जिन भनेर चिनिने जिनहरूमा हुने म्युटेसनले क्यान्सर हुन्छ भनेपछि स्पष्ट भयो– क्यान्सरले कोषिका वृद्धि रोक्ने जिन ‘ट्युमर सप्रेसर जिन’ को कार्य प्रणालीलाई ठप्प पर्दै, ‘एपोप्टोसिस’ लाई (कोशिका नष्ट हुने सामान्य प्रक्रिया) सधैंका निम्ति बन्द गर्छ । यसरी क्यान्सर कोषिकाहरू दोस्रो अनि तेस्रोपटक पुनः म्युटेसनद्वारा विभाजित भई शरीरमा ‘इन्टरमिडियट एडेनोमा’ भनिने ‘लेट एडेनोमा’ स्टेजलाई निम्त्याउँछ र त्यो नै क्यान्सरको दोस्रो अनि तेस्रो स्टेज हो । अब शरीरभरि क्यान्सर कोषिकाले फैलिने योजनालगायत सर्कुलेसन अर्थात् रक्तधमनीको मार्गबाट वा लिम्फेटिक प्रणालीको माध्यमबाट लिभर, हृदय, फोक्सो अनि मस्तिष्कसम्म आफ्नो वर्चस्व कायम गर्छ, जसलाई विज्ञानले ‘मेटास्टेटिस’ अर्थात् क्यान्सरको चौथो स्टेज भन्छ ।

विशाल सरले लामो सास फेर्दै गम्भीर वाणीमा भनेका थिए, ‘यो स्थिति ठीक उस्तै हो, जहाँ राहु र केतुले मोहिनीको हातबाट छलले अमृत पान गरेका थिए । क्यान्सर कोषिका पनि यस्तै छलकारी रहेछ । आफूलाई शरीरभित्रको ‘एनारेबिक’ अर्थात् अक्सिजनको कमी रहेको ठाउँतिर पनि बचाइराख्नु, शरीरका भीईजी (भास्कुलर एन्डोथेलियल ग्रोथ फ्याक्टर) नामक द्रव्यलाई यस्तो उत्तेजित पार्दो हो, उत्तेजित भीईजीको प्रभावमा क्यान्सरस ट्युमर वरिपरि नयाँ रक्तधमनी बनिन्छ, जसबाट क्यान्सर कोषिकाले शरीरको ग्लुकोज अनि पर्याप्त अक्सिजन अवशोषित गरेको हुन्छ । डा. कोलिनले यस्तै भीईजी उत्तेजनासित क्यान्सरको वृद्धिलाई देखाउँदै उपचारका लागि भीईजी अवरोधकहरूको अन्तिम सफल क्लिनिकल परीक्षणबाट यसलाई रोक्न सकिन्छ भन्ने नोबल खोजले हजारौं क्यान्सरपीडितको ज्यान बचाएको छ ।’

क्यान्सर कोषिकाका तथ्यपूर्ण कुरा सुनेपछि क्लासमा अज्ञात डरले एक प्रकारको सन्नाटा ल्याएको थियो, सायद त्यसरी क्लास डराएको विशाल सरले अनुमान पाए होलान् र त डरलाई अलिकति कम गर्ने भेउमा उनले भनेका थिए– ‘शरीरमा क्यान्सर बनिनु हाम्रो हेलचेक्य्राइँले होइन । त्यो केवल मिल्दो वा अमिल्दो संयोग मात्र हो । तर, क्यान्सरबाट जोगिन हामीलाई अलिकति जागरुकताको खाँचो पर्दो हो । त्यसैले भन्छु, धूमपानबाट निस्कने ‘बेन्जोपायरिन’ नामक रसायनबाट फोक्सोको क्यान्सरलाई किन निम्त्याउनु ? वा बदामको फंगस ‘अल्फाटोक्सिन’ लाई कोशिकाको डीएनए परिरचना परिवर्तन गर्ने मौका किन दिनु ? वा किन तकनिकी ग्याजेकका रेडिएसनलाई शरीरको डीएनए प्रभावित गर्न दिनु ?’

स्तन क्यान्सर

विज्ञान भन्छ– स्त्रीले स्तन क्यान्सरको ९९ प्रतिशत प्रतिनिधित्व गर्छन् र स्तन क्यान्सरबाट निदान हुने सम्भावना १२.१ प्रतिशत हुन्छ । स्तन क्यान्सर हुने सम्भावना उमेर बढ्दै जाँदा लगभग ६५ प्रतिशत स्त्रीमा ५५ वर्षभन्दा माथि वा ४५ वर्षपछि बढी मात्रामा देखिन्छ भने वंशानुगत स्तन क्यान्सरले उमेर पर्खिंदैन । निश्चित वंशानुगत जीन उत्परिवर्तनले स्तन क्यान्सरको जोखिम बढाउँछ । यद्यपि यी जिनहरू समग्र केसहरूको ५.१० प्रतिशत मात्रै हुन् । यी जिनबिना पनि हजुरआमा, आमा, बहिनी वा छोरीलाई स्तन क्यान्सर हुन सक्छ । महिनावारी चाँडै (१२ वर्षको उमेरअघि) सुरु हुँदा स्त्रीले आफ्नो जीवनकालमा प्रजनन हार्मोनको स्तरमा उतारचढाव अनुभव गर्दा पनि स्तन क्यान्सरको जोखिम बढ्छ । रजोनिवृत्ति ढिलो (५५ वर्षपछि) देखापर्दा पनि स्तन क्यान्सरको जोखिम बढेर जान्छ भने रजोनिवृत्तिका लागि हार्मोनल थेरापीले पनि स्तन क्यान्सरको औसत दर बढाउँछ । यस्तै बाक्लो स्तनले (फाइब्रोसिस्टिक) पनि यो निम्त्याइरहेको हुन्छ ।

वंशानुगत जिन

डा. मेरी क्लेयर किङलाई ‘बीआरसीएआई’ जिनको म्युटेसनका कारण स्तन क्यान्सरको वंशानुगत संवेदनशीलता पत्ता लगाएर क्यान्सर आनुवांशिकी र ओन्कोलोजीलाई रूपान्तरण गरेबापत २०२१ मा क्यानाडा गियरडनर अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो । उनले पत्ता लगाएको क्यान्सरको वंशानुगत संवेदनशीलताकै आधारमा ‘स्तनमा अचानक गाँठो देखिनु,’ ‘गाँठो नदेखिए पनि स्तनको सबै भाग बिनाकारण सुन्निनु,’ ‘स्तनको छालामा एक प्रकारको जलन वा डिम्पलिङ हुनु,’ ‘निप्पल दुख्नु, निप्पलमा देखिने रिट्रयाक्सन (निप्पल भित्रतिर फर्केको),’ ‘स्तनको छाला रातो, खैरो वा बाक्लो देखिनु’ तथा ‘निप्पल डिस्चार्ज हुनु’ जस्ता विशेषता सामान्य होइनन्, यी स्तन क्यान्सरका सम्भावित संकेत हुन् भन्ने थाहा भयो ।

डा. मेरीले भनेका प्रत्येक स्तन क्यान्सरका लक्षण र ‘बीआरसीएआई’ अनि ‘बीआरसीएटु’ जीनको वंशानुगत प्रभाव एलिनाको केसमा देखिएको थियो । एलिना सानै छँदा उसकी आमाको मृत्यु भएको थियो– स्तन क्यान्सरबाटै । मेरी प्रिय साथी एलिना २५ वर्षकी अविवाहित स्त्री थिई । एक दिन उसले भनेकी थिई– ‘शैली ! मलाई भविष्यमा मेरो जिन आउँदो मेरा नयाँ पिँढीसम्म पुर्‍याउन मन छ । त्यसैले विवाहपछि म छिट्टै आमा बन्नेछु ।’

तर, एक दिन नुहाउँदा एलिनाले आफ्ना दुवै स्तनमा गाँठाहरू बनिँदै गरेको अनुभव गरी । त्यसपछि आत्तिँदै एलिना ओन्कोलोजिस्टकहाँ जचाउन गई । त्यहाँ ओन्कोलोजिस्टले एलिनाको दाहिने स्तनमा अल्ट्रासाउन्ड र म्यामोग्राम गर्दा बनिँदै गरेको बेनाइन ट्युमरको (क्यान्सरबिनाको ट्युमर) पत्तो पाए । अनि एलिनाको बायाँ स्तनको मासुचाहिँ बायोप्सीका लागि प्रयोगशाला पठाइयो । र, थाहा लाग्यो– एलिना स्तन क्यान्सरको स्टेज आईआईआईबीमा छे ।

अब उसलाई क्यान्सर निदानका लागि केमोथेरापी, शल्यक्रिया र रेडियन हुँदै कठोर र लामो बाटो हिँड्नुपर्ने थियो । उसलाई थाहा थियो, केमोथेरापीले उसको प्रजनन प्रक्रियामा दुष्प्रभाव पार्नेछ । त्यही ध्येयमा एलिनाले प्रजनन संरक्षण अर्थात् अण्डालाई लेटेस्ट वैज्ञानिक पद्धतिबाट भविष्यमा प्रजननका निम्ति प्रयोगमा ल्याउन प्रजनन प्रयोगशालामा फ्रिज गरिहाली र आफ्नो आमा बन्ने सपनालाई कायम राखी । त्यसपछि मास्टेक्टामी (सबै स्तन हटाउने शल्यक्रिया) अतिरिक्त एलिनाले केमोथेरापीको १६ राउन्ड, चार रेड्रियोमाइसिन साइट्याक्सन र १२ राउन्ड ट्याक्सोल दवाई खप्नुपरेको थियो ।

केमोथेरापीले दिएको वाकवाकीपन, थकान, हड्डी दुखाइ अनि रेडिएसनले शरीरको छालामा उब्जाएको जलनको पीडामा एलिना डिप्रेसनसम्म पुगी । तर, ‘जीवन बगिहिँड्ने खोला हो’ । त्यसैले एलिनालाई पनि डिप्रेसन जित्नु थियो । मास्टेक्टामीमा काटिएका स्तनमा कृत्रिम स्तन रोपन गर्ने नूतन स्तन पुनिर्निर्माणको सुन्दर उपचार ग्रहण गर्दै पछि एलिना जीवनतिर फर्केकी थिई ।

स्तन क्यान्सर र गुलाबी चेतना

मलाई याद छ त्यो अक्टोबरको महिना । स्तन क्यान्सरबाट फर्केकी प्रिय साथी एलिनालाई भेट्न म कोलकाता गएकी थिएँ । तर, लामा वर्षपछि एलिनालाई देखेर मैले ओठका मुस्कानलाई त्यही स्तरमा कायम राख्न सकिन । सधैं सुन्दरता ओतप्रोत भइरहने एलिनालाई कपालविहीन र कमजोर देख्नु मेरो आँखाका निम्ति दुःखको कुरा बन्यो । तर, एलिनाले क्यान्सरलाई माथ दिएको प्रेरणादायी कथामा मन रमिरहेको थियो । मलाई देख्नासाथ एक्कासि उसको कोठाको ठूलो ऐनाअघाडि उभ्याउँदै एलिनाले मेरो छातीमा गुलाबी रिबन लगाइदिई अनि भन्न थाली, ‘शैली ! यो गुलाबी रिबन स्तन क्यान्सर जागरुकता अनि प्रारम्भिक निदानको बलियो चेतना हो । यस चेतनाले विश्वव्यापी स्त्रीहरूलाई स्तन क्यान्सरबारे अवगत गराउँछ । २०१८ मा विश्वभरि त्यसरी स्तन क्यान्सरका लगभग २१ लाख नयाँ संक्रमणका घटना पत्तो पाएपछि, ६ लाख २७ हजार स्त्रीले स्तन क्यान्सरलाई जितेका छन् । त्यसैले तिमी पनि यो चेतनालाई मनन गर ।’

अनि स्तन क्यान्सर स्वयम् पत्ता लगाउन सकिन्छ भन्दै मलाई स्तनको स्वपरीक्षणका निम्ति प्रेरित हुन निर्देशन दिई । स्वपरीक्षणमा आफ्ना हातका औंलाहरूले स्तनमा उब्जिँदै गरेको गाँठोको खोजी गरिन्छ, स्तनवरिपरिको छालाको रङमा आएको परिवर्तन, निप्पलबाट निस्कने डिस्चार्ज इत्यादिबाट आउँदै गरेका अप्रिय परिवर्तनबारे जानकार होइन्छ भनेर उसले मलाई सुझाई । तर, एलिनाले त्यसरी स्तन–स्वपरीक्षणको कुरा गर्दा पहिले त मलाई एक प्रकारको लज्जाबोधले छोपिरह्यो । म लजाएको देखेर एलिनाले भनी– ‘शैली ! आफ्नो स्तनप्रति जागरुक रहनु कुनै लज्जाको विषय होइन । यो त स्तन क्यान्सरलाई हराउने प्रथम पाइला हो ।’

लाज र स्त्री

तर, हाम्रो समाजमा यस्तो जागरुकताको कुरा गर्नु निर्लज्जता मानिन्छ । यहाँ स्त्रीमा स्तनप्रतिको जागरुकता रोप्न लाजहरूको कैयौं परतलाई पार गर्नुपर्ने हुन्छ । पहिले म पढेको स्कुलमा स्थानीय गैरसरकारी संस्थाको प्रयासले छात्राका निम्ति पिरियड जागरुकता कार्यक्रम आयोजना भइरहन्थ्यो । त्यस कार्यक्रमको अन्त्यतिर प्रत्येक छात्रालाई सेनेटरी प्याड पनि वितरण गरिन्थ्यो । कतिपय प्रौढ शिक्षिकाहरू हामी छात्रालाई सेनेटरी प्याड सुइटरभित्र लुकाउँदै क्लासतर्फ दौडिने इसारा गर्थे । जतिसुकै होस् जागरुकताको कुरा, समाजले स्त्रीको मस्तिष्कमा रोपेका लज्जाका परतहरू हटाउनु गाह्रो विषय हुँदो रहेछ ।

सायद त्यो लाजहरूको नचाहिँदो परत नै थियो, जसको बलियो बोलीमा प्रत्येक दसैंमा मृदुला दिदी, मालती दिदीलगायत म आफ्नो शरीरको सही नापभन्दा दुई गुना ठूलो कपडामा रमाएका हुन्थ्यौं । समाजले यस्तो साँघुरोपनमा स्त्रीलाई लाजको लक्षण–घेरा पार गर्नु हुँदैन भन्ने उपदेश मात्रै दिन्छ । तर, त्यही समाजले स्त्री स्तनको आकारप्रति कुण्ठा उब्जाउने अपराधमूलक काम पनि गरिरहेको हुँदो हो । त्यसैले भन्छु, निर्लज्जताको ट्याग दिएर स्त्रीलाई ट्रोल गर्ने पुरानो बानीलाई बलियो अस्वीकृति दिँदै ठूलो आवाजमा स्तन क्यान्सरबारे कुरा गरौं । कारण, स्तन क्यान्सरलाई अँगाल्नु कुनै विकल्प होइन बरु मूर्खता हो ।

स्तन क्यान्सरको जागरूकता विश्वभरि फैलाउन अक्टोबर १९ का दिन ‘नो ब्रा डे’ मनाइन्छ । समाजको डरले खुम्चिएका कैयौं स्त्रीलाई स्तन क्यान्सरका लक्षणबारे जागरुक बन्न प्रोत्साहित गर्ने तरिकाका रूपमा ‘नो ब्रा डे’–को कल्पना गरिएको थियो । तर, यस्तो पहललाई यौनजन्य ठान्छ समाज । त्यसैले प्रत्येक वर्ष साँघुरो समाजको शोषणले स्त्रीलाई स्तनबारे जागरुक हुनुबाट रोक्छ । र, नै सबैभन्दा सामान्य कार्सिनोमा ठानिने स्तन क्यान्सरबाट स्त्रीको मृत्यु भइरहन्छ । यो साँघुरो समाजको स्त्रीप्रतिको अनभिज्ञता मात्रै हो ।

चेतनाको आह्वान

विज्ञान र भौतिक जगत्को अत्यधिक विकासले संसार सानो भुकुन्डोजत्रो मात्रै बन्यो । समाजले आदिम नग्नवादी सभ्यता भुल्दै जतिखेर आधुनिक मस्तिष्कमा लाजप्रतिको विवेक अपनायो, त्यसै क्षणदेखि समाजमा स्त्री शरीरप्रति केवल अपराध र शोषणमूलक अप्रिय दृष्टिकोणको सुरुवात भयो । सायद, यस्तै शोषणविरुद्ध ठूलो आवाजमा बोलिरहेछ– मधुलिका सिक्काको किताब ‘ए ब्रेस्ट क्यान्सर अल्फाबेट’ ।

यस किताबले स्तन क्यान्सरलाई एबीसी शब्दसहित बुझाउँछ । ‘ए’ अर्थात् समाजले ट्याबु मानेर स्त्रीलाई सामाजिक डर र लाजको चिन्तामा दिएको ‘अब्लिगेसन’ (बाध्यता), ‘बी’ अर्थात् स्तनप्रतिको ‘बिअवायरनेस’ (जागरुकता), ‘सी’ अर्थात् क्यान्सरलाई माथ दिने ‘करेज’ (साहस) । त्यस्तै बारबरा डेलिन्स्कीको किताब ‘अपलिफ्ट’ ले कैयौं मास्टेक्टोमी, केमोथेरापी अनि रेडिएसनका उत्कृष्ट ब्रान्डहरूबारे स्तन क्यान्सर रोगीलाई जानकारी दिन्छ भने जिना एल मुलिगनको ‘डियर फ्रेन्ड’ ले स्तन क्यान्सरसित लडिरहेका स्त्रीहरूको त्यो अपरिचित चिठीसित अवगत गराउँछ, जसलाई पढेपछि पाठकले स्तन क्यान्सरलाई भावनात्मक आधारमा राम्ररी बुझ्छन् । त्यसैले प्रस्ट छ, शरीरमा क्यान्सर उब्जिनु व्यक्तिको आपराधिक स्थिति होइन, व्यक्ति अज्ञात शत्रुसित लड्न योद्धा बन्दै गरेको अवस्था हो ।

जेसिका क्रेट्जम्यानले स्तन क्यान्सर उपचारका निम्ति भविष्यमा प्रयोग गरिने जिन थेरापीमाथि लेखेको एक लेखमा ८० देखि ९० प्रतिशत बिरालोका स्तन ट्युमरहरू घातक क्यान्सर हुन् र ५० प्रतिशत स्तनधारी कुकुरको स्तन ट्युमरबाट मृत्यु हुन्छ भन्ने विश्लेषण गरेकी छन् । यो पढिसकेपछि लाग्छ– पशु होस् वा मानव पृथ्वीको मूल नै जीवन हो, अनि ‘स्तन क्यान्सरबाट मृत्यु हुनु, विवेकशील प्राणीका निम्ति कुनै विकल्पित चयन होइन ।’ समाजमा प्रत्येक पुरुष अनि स्त्रीको मिल्दो पहलबाटै नूतन जागरुकताको बाटो खोलिनेछ ।

त्यसैले आऔं एकजुट बनौं र प्रत्येक स्त्रीसम्म स्तन क्यान्सरबारे जागरुकता फैलाऔं । र, स्तन क्यान्सर जितेर जीवनलाई सेलिब्रेट गरौं । र, बुझौं– क्यान्सर नियती होइन, अज्ञानको परिणती हो, जो बदल्न सकिन्छ ।