‘अब हिमाललाई आराम दिऊँ’

तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा, एडमन्ड हिलारी सगरमाथाको चुचुरोमा पहिलो पटक पुगेका थिए–२९ मे, १९५३ मा । हिलारी–तेन्जिङको त्यो यात्रामा कान्छासहित अन्य दुई जना शेर्पाले बेस क्याम्पदेखि क्याम्प–४ सम्म निर्माण गरिदिएका थिए । २७ हजार फिटसम्म उनीहरू सँगै थिए । त्योभन्दा माथिचाहिँ तेन्जिङ र हिलारी सँगै गएको सम्झन्छन् कान्छा ।

...

ऊबेला अहिलेजस्तो थिएन– नाम्चे बजार । कान्छाका हजुरबुवा आङ फुरी थामेबाट सरेर नाम्चे बसेका थिए । थामेबाट बसाइ सरी आएका अन्यसहित आधा दर्जन शेर्पाका घर थिए नाम्चेमा । कान्छाका बुवा आङ बाबु सोलुदेखि तिब्बतसम्म भारी बोक्थे । नाम्चेको जीवन कष्टकर थियो । ‘तेन्जिङ नर्गेकहाँ गए काम पाइन्छ’ भन्ने थाहा पाएपछि सन् १९५२ को हिउँदमा कान्छा र उनका अन्य दुई साथी गाउँबाट भागेर दार्जिलिङ पुगे । तेन्जिङसँगको त्यो भेट कान्छाको जीवनको नयाँ मोड बन्यो ।

कान्छाका बुवा तेन्जिङका साथी थिए । दार्जिलिङ पसेका कान्छा र कान्छाका साथीहरूलाई तेन्जिङले आफ्नो घरमा राखे । जीवनमा २० वर्ष पुगेपछि पहिलो पटक तेन्जिङको घरमा चामलको भात खाएको दिनको सम्झना उनको मस्तिष्कमा ओहोरदोहोर गरिरहन्छन् ।

केही महिनापछि तेन्जिङले कान्छालाई भने– जाउँ ‘चोमोलोङ्मा’ चढ्न । काम पाइने भो भनेर कान्छा उत्साहित थिए । सम्झन्छन्, ‘दार्जिलिङबाट सिलगुढीसम्म रेल र त्यसपछि हिँडेरै हामी काठमाडौं पुगेका थियौं ।’ काठमाडौं पुगेको भोलिपल्ट उनीहरूले हिलारीको टोलीलाई भेटे भक्तपुरमा । हिलारीको टोली भक्तपुर बसेको थियो । भक्तपुर अहिलेजस्तो थिएन, खाली चौर, चरिचरन क्षेत्र प्रशस्तै थिए । भक्तपुरमा उनीहरूले एक साता बिताए ।

हिलारीको टोलीले आरोहणका लागि चाहिने सबै किसिमका बन्दोबस्तीका सामान ल्याएको थियो । कान्छाका अनुसार, ती सामान बोक्न करिब ४ सय कुल्ली खटाइएको थियो । भक्तपुरबाट हिँडेरै पाँचखाल, दोलालघाट हुँदै १६ दिनमा टोली नाम्चे पुग्यो । ४ सय जना कुल्लीले ल्याएको सामान थामेबाट मगाइएका ६० वटा याकलाई बोकाएर बेस क्याम्प पुर्‍याइयो । लेक लाग्ने भएकाले कुल्लीहरूलाई नाम्चेबाटै फर्काइयो । नाम्चेबाट बाटो पहिल्याउँदै आरोही टोली बेस क्याम्प पुगेको थियो । धेरै हिउँ पर्ने र खस्ने जोखिम थियो । नयाँ ठाउँ, त्यसमा पनि बाटो बनाउँदै माथिमाथि जानुपर्ने, जोखिम स्वाभाविक थियो ।

बेस क्याम्प पुगेपछि माथि जाने तयारी हुँदै थियो । दुईवटा ठूला आइसबीच खरपास आएपछि टोली अघि बढ्न सकेन । अहिलेजस्तो सिँढी थिएन । फाल हालेर खरपार नाघ्न खोजे, तर सफल भएनन् । नाम्चेबाट रूख काटेर ल्याउने अनि पुल थाप्ने योजना बन्यो । कान्छा फर्किए । १० वटा रूख काटेर १० जना कुल्लीलाई बोकाएर उनी पुनः बेस क्याम्प फर्किए । ‘पुल थापेपछि क्याम्प–१ बनाइयो’, कान्छा भन्छन्, ‘रूख काट्ने बुद्धि मेरै थियो । फलाम, लेदर केही थिएन । बाटो खोलिएपछि क्याम्प–१ बनाइयो । त्यो पुल नबनाइएको भए एभरेस्ट जान सम्भव थिएन ।’

त्यसपछि क्याम्प २, ३ बनाइयो । कान्छाका अनुसार, फिक्सड रोप लगाएर साउथ कोल पनि उनीहरूले नै पहिलो पटक बनाए । ‘क्याम्प–३ देखि माथि जान असहज थियो । त्यो क्षेत्रमा धेरै नै आइस झर्ने भएकाले ज्यानको जोखिम पनि धेरै हुन्छ,’ कान्छा सम्झन्छन् । कान्छासहित अन्य तीन जना शेर्पाले साउथ कोलमा अक्सिजन र बन्दोबस्तीका सामान पुर्‍याएका थिए । तीव्र हावा चल्ने त्यस क्षेत्रमा निकै कष्टपूर्वक शेर्पा टोलीले पाल टाँग्यो । त्यहाँ स्लिपिङ ब्याग, म्याट्रेस, अक्सिजन, खानेकुरा लगायत बन्दोबस्तीको सामान राखिदिएर उनीहरू फर्किए । २७ हजार फिट उचाइसम्म पुगेर तेन्जिङ र हिलारीका लागि टेन्ट अनि बन्दोबस्तीको सामान राखेर कान्छाको टोली तल्लो क्याम्प फर्किएको थियो । टोलीले साउथ समिट बनाएपछि हिलारी र तेन्जिङ माथि लागे । माथिल्लो क्याम्पमा उनीहरूले रात बिताए । त्यसको भोलिपल्ट दिउँसो १ बजे समिट गरेका थिए ।

कान्छा अझै याद गर्छन्, ‘हामीलाई वाकीटाकीमा खबर आयो– सक्सेस भयौं, क्याम्प २ मा आउनु । हिलारी र तेन्जिङ समिटबाट १ घण्टामा तल आइपुगे । त्यहाँ आएपछि सबैसँग किस गरेको, अँगालो हालेर खुसियाली मनाइएको थियो । अहिलेजस्तो ड्रिङ्स थिएन । हामीलाई आउँदै गर्नू भनेर उनीहरू तल बेस क्याम्प गए ।’

सगरमाथा चढेपछि तेन्जिङ र हिलारी काठमाडौं फर्किए । खुसीको त्यो क्षणमा क्याम्प–२ मा धेरै समान त्यत्तिकै छाडिएको थियो । अक्सिजन, पाल, खाद्यान्न, कपडा, टेन्ट, मट्टीतेल क्याम्पमै छाडेर उनीहरू फर्किएको कान्छा बताउँछन् ।

...

बितेको ५ दशकमा खुम्बु क्षेत्रमा कान्छाले धेरै परिवर्तन देखे । कुनै बेला चामल नहुने नाम्चेमा अहिले संसारका एक से एक परिकार पाइन्छन् । १५ वर्षसम्म स्याङ्सिल (घुँडासम्म लगाउने जुत्ता) नलगाएका कान्छाको नाम्चेमा अहिले विश्वका नाम चलेका ब्रान्डका शोरुम खुले । नाम्चेबाहिर संसार नदेखेका कान्छाले बेलायती महारानीबाट पदक पाए, शेर्पालाई विश्वले चिने । स्कुल नगएका कान्छा अहिले फाउन्डेसनमार्फत दूरदराजका गाउँका बालबालिकाहरूलाई निःशुल्क शिक्षा दिइरहेका छन् । उनको आत्मकथाको पुस्तक ‘टफ एन्ड चियरफुल’ मा यो विषय समावेश छ ।

नेपाली शेर्पाको जीवनस्तर र भाग्य नै तेन्जिङ र हिलारीले बदलिदिएको कान्छाको बुझाइ छ । भन्छन्, ‘एउटा गरिब मान्छे नाम्लो बोकेर लुक्ला एयरपोर्टमा गयो भने दिनको ४/५ हजार कमाउँछ । त्यो कसले गर्दा हो भन्दा सगरमाथाले गर्दा । सरकारले आम्दानी गर्‍यो, यो ठाउँको मान्छेले पनि पैसा कमायो । शेर्पाले धेरै कमायो ।’

कान्छाको समयमा हिमाललाई धार्मिक आस्था र भगवान्को रूपमा पूजा गरिन्थ्यो । अहिले पनि गरिन्छ नै, तर केही फरक भएको छ । हिमालमा व्यापक आरोहण हुन थालेको छ । पहिला हिमाल सफा थिए । अहिले उनमा चिन्ता थपिएको छ, ‘मान्छे नाना किसिमको लुगा लगाउँछ, चुरोट खान्छ, त्यहीँ फ्याँक्छ । हिमाललाई फोहोर बनाउँछ ।’

भन्छन्, ‘हिमालमा हिउँ छैन भने पानी छैन भने हामी के खाने ? पानी त अब बिस्तारै सुक्छ । विदेशको मान्छे यसरी आएन भने के खाने ? के गर्ने ?’ हिमाललाई संरक्षण नगर्ने हो भने सन् १९५३ अघिको अवस्था आउन सक्ने बताउँछन् उनी । त्यस समयमा शेर्पाहरूलाई बिहान–बेलुका खान, खुट्टामा जुत्ता लगाउन समस्या मात्रै होइन, पूरै जीवन निकै कष्टकर थियो ।

कान्छाका अनुसार, पहिलो सगरमाथा आरोहणमा जाँदा बेस क्याम्पमा घाँस पलाउँथ्यो । चौरीहरू घाँस खान त्यहाँसम्म पुग्थे । अहिले यो कुरा कसैले नपत्याउने उनी बताउँछन् । ग्लेसियर, हिमालको हिउँ पग्लँदै गएको प्रति उनी चिन्तित छन् ।

‘हिउँ बिलायो, घाँस हरायो’ भन्दै उनी हरेक बिहान खुम्बु आइसफल जाँदा मानिसको अकाल मृत्यु नहोस् भन्दै ‘ठेङँ’ (माला) जप्छन् र शान्तिको कामना गर्छन् । उनको समयमा नाम्चेमा जेठ–असारसम्मै हिउँ रहन्थ्यो । अहिले त्यो छैन । उनी सगरमाथा प्रदूषित भएकोप्रति पनि चिन्तित छन् । सरसफाइ आवश्यक छ भन्छन् । नेपालका हिमाललाई अब केही समय आराम चाहिने बताउँछन् । सगरमाथा आरोहण एउटा सिजनमा मात्रै गर्न दिने र अर्को सिजन बन्द गर्दा राम्रो हुने उनको सुझाव छ ।

आरोहणको एक मात्रै जीवित साक्षी कान्छाले सगरमाथा आरोहण भने गर्न पाएनन् । उनी २७ हजार फिटको उचाइमा त पुगे, तर त्योभन्दा दुई हजार फिटमाथिको सगरमाथा चुचुरो भने टेक्न पाएनन् । ७ पटकसम्म आवेदन दिए, तर पाएनन् । भन्छन्, ‘चढ्न नपाएकामा अहिले दुःख लाग्छ, सरकारको नियम मान्नुपर्छ नि । भगवान्ले पनि मलाई नचढ भनेको हुनुपर्छ त्यही भएर पाइनँ ।’

कान्छाको आत्मकथा ‘टफ एन्ड चियरफुल’ सन् २०२२ जनवरीमा सावर्जनिक भयो । निर्वाणा हाउसमा उनलाई खोज्दै कोही पुगे उनी सगरमाथा आरोहणका ती दिन र जीवन–अनुभव सुनाउँछन् । स्कुल नगए पनि कान्छाले आफ्नो नाम लेख्न सिके, तेन्जिङकी छोरीमार्फत । आफ्नैकिताबमा नाम लेख्दै भने, ‘यसरी आफ्नै पुस्तकमा नाम लेख्ने दिन पनि आउँछ भनेर मैले कल्पना नि गरेको थिइनँ । तेन्जिङकी छोरीले यो नाम पनि मलाई लेख्न नसिकाएको भए के हुन्थ्यो होला ? तेन्जिङ महान् थिए ।’