काठमाडौँ — विश्वको ठूलो लोकतन्त्र भारतमा साहसिक र व्यावसायिक पत्रकारिताको अलगै पहिचान हुने गर्थ्यो, तर केही वर्षयता त्यो पहिचान क्रमशः धूमिल हुँदै गएको छ । एसियाको नोबेल पुरस्कार भनिने ‘रोमन म्यागसेसे अवार्ड’ बाट पुरस्कृत रवीश कुमार भारतको पत्रकारितामा देखिएका यी असंगतिलाई उजागर गर्न अग्रपंक्तिमा देखिन्छन् । एनडीटीभीका वरिष्ठ कार्यकारी सम्पादक रवीशले आफ्नो पुस्तक ‘बोलना हि है’ (सन् २०१९) मा पनि भारतीय पत्रकारितामा देखिएका तिनै विकृति र विसंगतिको कठोर चिरफार गरेका छन् ।

भारतमा पत्रकारिताको पछिल्लो अवस्था, त्यहाँको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा पारिरहेको प्रभावको सेरोफेरोमा रवीशसँग कान्तिपुरका देवेन्द्र भट्टराई, सुरेशराज न्यौपाने र उपेन्द्रराज पाण्डेयले गरेको संवादको सम्पादित अंश :

तपाईं त नेपालको सीमावर्ती भारतीय राज्य बिहारको चम्पारणवासी हुनुहुन्छ । तर, नेपाल पहिलो पटक यात्रामा आउनुभएको रहेछ नि ?

हो, म घुम्ने–फिर्ने मामलामा अलिक पछि छु । म धेरै ‘स्थानीय’ हुँ, यात्री होइन । यही कारणले ढिलाइ भएको हो । कहीँ कसैले बोलाइहाल्यो भने म जान्छु पनि । तर, अमेरिका, ब्रिटेन, जर्मनी पुगे पनि घुम्नका लागि भने गएको छैन । आफ्नै काममा यति व्यस्त होइन्छ कि परिवारकै साथमा पनि कतै जान पाइरहेको हुन्न । यसो भनिरहँदा मेरो गाउँ (चम्पारण) नेपालको धेरै नजिक रहेकोबारे मलाई थाहा छ । कतिसम्म भने मेरो गाउँनजिकैको चौराहालाई ‘पशुपतिनाथ चौराहा’ भन्ने गर्छन् । किनभने, त्यही बिन्दुबाट लुम्बिनी ट्राभल्स, पशुपतिनाथ ट्राभल्स नामका बस चल्ने गर्थे । अलग–अलग रूपमा नेपाल हाम्रो घरमा आउने गर्थ्यो, कहिले हिरो पेनका रूपमा त कहिले अडियो क्यासेटका रूपमा । कुनै बेला कहीँकतै नजिकै बजार छ भने काठमाडौं छ भन्ने सोचिन्थ्यो, दिल्लीका बारे सोचिन्नथ्यो । भारतमा पनि म प्रायःजसो हिन्दीभेग यूपी, बिहार मात्रै घुमिरहेको हुन्थें । अहिले हिमाल मिडिया मेलाको अवसरमा मलाई काठमाडौं बोलाइयो र म आएँ ।

आफूले सुरु गर्दा र आजको पत्रकारिताका बीच के अन्तर पाउनुहुन्छ ?

धेरै बदलिएको छ । जब मैले सुरु गरेको थिएँ, त्यो समयमा जे ‘इथिक्स’ सिकाइएको थियो अथवा, पत्रकारिताका क्रममा जे गल्ती गरिन्थ्यो, त्यसलाई औंल्याइदिने, सिकाउने अग्रजहरू हुन्थे । तर, अहिले त्यस्तो कतै छैन । त्यो आदर्श, उद्देश्य अहिले सबैजसो समाप्त भइसकेको छ । थोरबहुत कहीँकतै बचेको छ, तर त्यही सानो तलाउका रूपमा । पत्रकारिता सिक्ने, गर्ने भनेको बिस्तारै–बिस्तारै कुनै मुद्दा, विषय (बिट) वा सरोकारमा क्रमशः विज्ञ बन्दै जाने भन्ने हो, अलिक गहिराइमा जाने हो । तर, अहिले जेजस्तो पत्रकारिता भइरहेको छ, त्यसमा त मानिसहरू केवल हिन्दु–मुसलमान गरिरहेका छन् । केवल धार्मिक कट्टरताको विद्वेश फैलाउने काम भइरहेको छ । जसको आलोचना पत्रकारितामा गरिन्थ्यो, कट्टरता र ‘नफरत’ ठीक होइन भनेर जसरी पढाइन्थ्यो, त्यो अब रहेन ।

पत्रकारितामा जे सूचना हुनुपर्थ्यो, त्यो अब पाउन मुस्किल छ । केही गृहकार्य गर्नुपरेन, कुनै अध्ययन चाहिएन, आफ्नो विरोधी कित्ताको मानिसलाई केवल गालीगलौज गरिरहनु अहिलेको पत्रकारिता बनेको छ । कति पटक त केवल गाली मात्रै पत्रकारितामार्फत दिइरहेका हुन्छन् । ‘क्लासिक’ मूल्य र अर्थमा यो पत्रकारिता होइन । तर, आजको समय र समाजका दृष्टिमा भने यही नै पत्रकारिता हो, पत्रकार यस्तै हुनुपर्छ । अहिले धेरैलाई लाग्न थालेको छ कि पत्रकारिता यही हो जहाँ सवाल (प्रश्न) हुँदैन, सूचना हुँदैन । यदि प्रधानमन्त्री विदेश भ्रमणमा गइरहेका छन् भने केकस्तो सम्झौता गर्दै छन् ? विगतको भ्रमणपछिको उपलब्धि वा सुधार के भएको छ ? विदेश यात्रामा गइसकेपछि जान्नुपर्ने कुरा धेरै हुन्छन् तर आउँछन् त केवल भ्रमणका तस्बिर मात्रै । प्रधानमन्त्रीले के–कति नेतासँग भेट गरे, कतिसँग फोटो खिचाए, कतिवटा मिटिङमा सहभागी रहे, यही सब मात्रै संप्रेषण/प्रसारण भइरहेको छ । तर, तपाईं प्रेस कन्फरेन्स गरिरहनुभएको छैन । प्रश्न छैन, प्रतिप्रश्न छैन । पत्रकारिता पनि ‘वन वे ट्राफिक’ जस्तै भएको छ ।

^{तस्बिरहरू : केशव थापा/कान्तिपुर}

जनता (अडिएन्स) पनि टीभी, पत्रिकामा यसरी जोडिएका छन् कि जे आयो, त्यसैलाई सूचना मानिरहेका छन् । म्यागेजिन, टीभी वा पत्रिकामा कार्यक्रम छ, भेटघाट छ, उद्घाटन छ तर सूचना छैन । यो नै पत्रकारितामा आएको ठूलो बदलाव हो । सूचनाविहीन समाज यसैकारण, यसैगरी बन्ने क्रममा छ । यो संकट पत्रकारिताको मात्रै होइन, सिंगो समाजकै हो । सिंगो समाजलाई लागेको छ, यहाँ पानीपुरी खाने काम भइरहेको छ । हो, करोडौं मानिसले मिडिया हेर्छन्, रमाउँछन्, जसलाई म ‘गोदी मिडिया’ भन्न रुचाउँछु ।

प्रश्न गर्ने कुरामा हामी धेरै पछि परेका छौं भन्नुभएको हो ?

हो, पत्रकार जसले प्रश्न गरिरहेको छ, उसलाई भीडले खराब मान्न सक्छ । ‘तँ प्रश्न गरिरहेको छस्, सायद तँलाई कसैले पैसा दिएको होला’ भन्न पनि सक्छ । पहिले पत्रकारलाई भनिन्थ्यो, ‘खरोसँग प्रश्न राख्नुहोस् ।’ त्यसो हुँदा विरोधाभासका कुरा बाहिर आउँथे, सूचनामा पारदर्शिता रहन्थ्यो, अहिले यो प्रक्रियाको अन्त्य भएको छ ।

प्रश्न गर्ने सवालमा विरोध र आलोचनालाई भिन्न अर्थमा कसरी बुझ्नुहुन्छ ? तपाईंमाथि सधैंको ‘मोदीविरोधी–भाजपाविरोधी’ भन्ने आरोप लाग्ने गरेको छ नि ?

हो, यो सवाल सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ । तर, तपाईं समुद्र छाडेर मलाई तलाउतर्फ ठेलिरहनुभएको छ । म समुद्रको नजिक उभिएको छु, लहरहरूको बीचमा । म त्यहाँ उभिएर प्रश्न गर्न चाहन्छु त म विरोधी कसरी भएँ ? म अरू केही होइन, प्रश्न सोध्न चाहन्छु । प्रश्न सोध्नु के ठूलो काम (कुरा) हो र ? तपाईं क्रिकेट खेल्न गइरहनुभएको छ भने बल फ्याँकिएपछि ब्याट त उठाउनैपर्‍यो नि ! म त केवल ब्याट उठाइरहेको छु, म ब्याट उठाउनेलाई तपाईं कसरी कलंकित गर्न सक्नुहुन्छ ? तपाईं बल फ्याँक्न चाहने तर सामु बसेकाले ब्याट नउठाइदेओस् भन्ने हो भने के खेल ? हो, यही कुरा स्थापित गराइएको छ कि प्रश्न गर्नु गलत हो । कसैले प्रश्न गर्छ भने त्यसलाई ‘विरोधी’ मा दर्ज गरिहाल्नुपर्छ ।

मैले सोधिरहेको कुरामा के कमी छ भन्ने कसैले भन्दैन । तर, मैले सोधेको प्रश्नलाई लिएर ‘अवधारणा’ बनाइरहेका छन् । बाँकी मिडियाले सयमध्ये ९९ ले किन प्रश्न गरिरहेका छैनन् भनेर कसैले सोध्दैन । म भाजपाविरोधी होइन, भाजपा पो मेरो विरोधी हो । सन् २०१६ देखि भाजपाले कुनै प्रवक्तालाई मेरो कार्यक्रममा पठाएको छैन ।

डिजिटल मिडियाको बढ्दो प्रयोगले रिपोर्टिङमा कस्तो प्रभाव पारिरहेको छ ? ‘सिटिजन रिपोर्टिङ’ (नागरिक पत्रकारिता) को प्रयोग बढेको हो ? फेक न्युज र ह्वाट्सएप युनिभर्सिटी (तपाईंकै शब्द सापटी लिँदा) को महामारी रोक्न यस्तो रिपोर्टिङले कस्तो भूमिका र योगदान दिन सक्छ ?

यसको भूमिका सीमित छ । पत्रकारिता भनेको प्रणालीभित्रको सूचना र जानकारीमा पहुँच राख्ने पेसा हो तर, आमरूपमा त्यस्तो पहुँच छैन । त्यसलाई खोज्न सकिँदैन भने त्यो पत्रकारिता होइन । अहिले कुन जनतासमक्ष पुगिरहेका छौं ? सूचनाभन्दा पनि धारणा बोकेका जनतासम्म पुगेर के अर्थ रहन्छ ? त्यो धारणा पनि गोदी मिडियामार्फत र ह्वाट्सएप युनिभर्सिटीको माध्यमबाट बनेको छ । यस्तो अवस्थामा तपाईंले त्यस्ता जनतालाई सोध्नुहुन्छ भने त्यस्तै किसिमको सूचना प्राप्त गर्नुहुन्छ । उनीहरूलाई साँचो अर्थमा सूचित गर्नुभएकै छैन ।

हालसालै ‘आर्टिकल १४’ ले एउटा खोजमूलक रिपोर्टिङ गरेको छ । त्यसमा केन्द्रीय बैंकको काममा सरकारले हस्तक्षेप गर्न थालेको छ भन्ने उजागर गरिएको छ । मैले नेपालमा पनि राष्ट्र बैंकमा सरकारले हस्तक्षेप गरेको पढेको थिएँ । यस्ता स्वायत्त निकाय वा संस्थामाथिको सरकारी हस्तक्षेपलाई भारतका कुनै पनि ठूला मिडियाले स्थान दिने गरेका छैनन् । पहिले कुनै पनि खबरलाई मिडियाले ठूलो बनाउने सामर्थ्य राख्छ भन्ने बुझाइ थियो तर होइन रहेछ । अहिले कुनै पनि ठूला घोटालाको खबर त्यस्ता मिडियामा आउँदैन । हामी पत्रकारहरूले कुनै पनि संस्थाको स्वायत्तताको संवेदनशील खबर ठानेका हुन्छौं, त्यस्ता खबरलाई मिडियाले प्राथमिकतामै राख्न छाडेका छन् । अनि त्यस्ता वास्तविक पत्रकारिताबाट टाढा रहेका मिडियाबाट दिनरात सूचित भएका जनतासमक्ष अचानक युट्युबर बनेर जाँदैमा के फरक सूचना र जानकारी प्राप्त हुन्छ र ? उनीहरूले जेजस्तो धारणा बनाएका छन् त्यहीअनुसार बोल्ने हो । त्यसैले त्यस किसिमको नागरिक पत्रकारिताको खासै अर्थ छैन । त्यसैले म यसलाई पूर्ण पत्रकारिता नै ठान्दिनँ । नागरिक पत्रकारिताको नाममा ‘भक्स पप’ लिने मात्र काम भइरहेको छ ।

अहिले मिडियाबाहेक अन्य संस्थाहरूले पनि ह्वाट्सएप युनिभर्सिटीको काम गरिरहेका छन् । राजनीतिक दलका आईटी सेल पनि छन् । विपक्षीको कुरा नै बाहिर आउँदैन । हालैको भारत उत्तर प्रदेशको चुनावताका २ ठूला हिन्दी पत्रिकामा भाजपासम्बन्धी समाचार ‘बोल्ड’ गरेर छापिएको हुन्थ्यो । र, हरेक दिन एकै किसिमको हेडलाइनको प्रयोग भइरहेको थियो । एउटै किसिमको सन्देश प्रवाह भइरहेको थियो । के प्रधानमन्त्री र अन्य मन्त्रीहरूले हरेक दिन एउटै कुरा दोहोर्‍याउँथे र ? त्यो त होइन । किनकि त्यो त योजनाबद्ध ढंगले गरिएको थियो । ताकि खोजेको सन्देश मात्र जाओस् । त्यसैले सूचनाका लागि प्रतिस्पर्धा छैन । यस्तो अवस्थामा जनताबाट आउने सूचना कसरी सान्दर्भिक होला ? त्यसैले म नागरिक पत्रकारिताको सम्बन्धमा त्यति उत्साही छैन ।

आफ्नो करिअर नै हिन्दी पत्रकारिताबाट सुरु गर्नुभयो ? केही वर्षयता भारतमा अंग्रेजीको तुलनामा हिन्दी पत्रकारिता थप विषाक्त बन्दै गइरहेको देखिन्छ ? यस्तो अवस्थामा क्षेत्रीय भाषामा मिडियाको भविष्य कस्तो देख्नुहुन्छ ?

पत्रकारिताको अभ्यासको दृष्टिकोणबाट हेर्दा वास्तवमा अहिले अंग्रेजी र हिन्दी पत्रकारिताबीच कुनै फरक छैन । क्षेत्रीय भाषाको पत्रकारिताको अवस्था पनि त्यस्तै छ । सबै मिडियाको भाषा एउटै छ । साम्प्रदायिक र धार्मिक मुद्दा नै उचालिरहेका छन् । सबै हिन्दु मिडिया बनेका छन् । जहाँसम्म क्षेत्रीय भाषाको मिडियाको कुरा छ, ट्र्याक्टर पल्टेको वा स्थानीय महिलाहरूले पानीको समस्याको विरोधस्वरूप गाग्री फुटाएका समाचारहरूमा पनि गहिराइ छैन । खोजी छैन । सामान्य सूचना पस्कने काम मात्र भइरहेको छ । धेरै च्यानलहरू पनि आइरहेका छन् । तर, तिनीहरू पनि अन्य भाषाका मिडियाभन्दा फरक छैनन् ।

टीभी पत्रकार भएर पनि आफैं दशर्कलाई टीभी च्यानल नहेर्न सल्लाह दिनुहुन्छ । किन यस्तो नैराश्य ? पाठक/दशर्कले कसरी छुट्याउने त कुन हेर्ने, कुन नहेर्ने भनेर ?

(एकछिनको हाँसोपछि) पाठकलाई राम्ररी थाहा छ मैले कुन च्यानल हेर्न र कुन हेर्नै हुँदैन भनिरहेको छु । त्यसैगरी के पढ्ने र के हेर्ने पनि । यो भन्नैपर्ने हुन्छ । यदि तपाईं कुनै पसलमा सर्ट किन्न जानुहुन्छ । तपाईंले धेरैवटा सर्ट ‘ट्रायल’ गर्नुहुन्छ । रंग, साइज सबै हेर्नुहुन्छ । तस्बिर खिचेर साथीलाई पठाउनुहुन्छ ‘यो किनुँ कि नकिनुँ’ भनेर । न्युज च्यानललाई परीक्षण र प्रश्न नै नगरी किन हेर्ने ? त्यसैले कुनै पनि देशका नागरिकले यस्तो छनोट गर्नुपर्छ । यो समस्या भारतको मात्र होइन, विश्वव्यापी छ । अमेरिकामा पनि त्यस्तै छ । अमेरिकामा पत्रकारिताको अवस्था कस्तो छ भन्ने कुराको उदाहरण दिन्छु । एक जनाले आजै (शुक्रबार) मात्र त्यहाँको एउटा पत्रिकामा छापिएको एउटा लेख पठाएका थिए । त्यसमा जनतालाई ‘वार इकोनोमी’ बाटै सबैको भलो हुन्छ भनेर सम्झाउनुपर्छ भनेर लेखिएको रहेछ । अचम्म छ । मानव समाज यति लामो यात्रा तय गरेर यहाँ आइपुगेको छ । अनि तपाईं भन्नुहुन्छ वार इकोनोमीको विषयमा जनतालाई मनाउनुपर्छ । भन्नुको अर्थ देशहरूबीच लडाइँ चलिरहोस् भन्ने हो । त्यहाँ पनि सही सूचनाहरूको सेन्सर भइरहेको छ । त्यसैले यो द्वन्द्व विश्वभर नै चलिरहेको छ । अवस्था भयानक छ ।

जसरी नागरिक/जनता हुनुको बेग्लै स्वाभिमान छ त्यसैगरी दर्शक/पाठकले पनि टेलिभिजनसामु बस्दा स्वाभिमान देखिनुपर्छ ताकि थाहा होस् कि आफूहरूलाई गम्भीरतापूर्वक लिइएको छ कि छैन । तर, यहाँ त जनताको अपमान भइरहेको छ । हामी दिनरात मस्जिदको लाउडस्पिकरको विषयमा समाचार र बहस चलाइरहेका छौं । बलिउड कलाकार सुशान्त सिंह राजपुतको आत्महत्या घटनाबारे महिनौंसम्म फर्जी समाचार बनाइयो । बहस गरियो । त्यसको अन्तिम परिणाम के निस्कियो ? रिया चक्रवर्तीलाई लागूऔषधका विषयमा बिनाकारण मुछियो । यसमा कुनै लगानी थिएन । त्यसैले अहिले भनेको मिडियाको व्यापारको स्वर्णकाल हो । त्यसमा पनि गोदी मिडियाको । कारण कुनै समाचार दिनु छैन, खबरमा उद्घाटन, मिटिङ र भ्रमण मात्र छ । त्यसैले मैले टीभी नहेर्न सल्लाह दिएको ।

गोदी मिडियाले दर्शक र जनतालाई पनि आफैंअनुसार ढालिदिएको छ । त्यही भएर उनीहरूलाई पनि लाग्छ, यस्तै समाचार सही हो । त्यसैले हामीले बोल्नु छाड्नु हुँदैन । मलाई लाग्छ जनताले कुरालाई बुझ्छन् । किसान आन्दोलनका बेला समयमै बुझेर आफ्नै बलमा आन्दोलनलाई विस्तार गरे । आफ्नै मिडिया बनाए । पत्रिका निकाले । सभाहरू गरेर सरकारले ल्याएका कानुनका बारेमा बताए । त्यही भएर नै त्यो आन्दोलन एक वर्षसम्म चल्यो ।

बारम्बार गोदी मिडियाको प्रसंग निकाल्नुहुन्छ । तपाईंलाई लाग्दैन यही शब्दले तपाईं विरोधी कित्तामा पुग्नुभएको छ ?

तपाईं पसलमा मिठाई बेचिरहनुभएको छ र यदि मिठाई राम्रो छैन भने कसैले त भन्नुपर्‍यो नि यो पसलको खुवा ठीक छैन, बिग्रिसकेको छ भनेर । मैले देखिरहेको थिएँ जुन गतिमा मिडियाको जनशक्ति (प्रकाशकदेखि क्यामरापर्सनसम्म) एउटै सामग्री ‘राष्ट्रिय पाठ्यक्रम’ डेलिभरी गरिरहेका छन्, यो कुनै पनि देशका लागि खतरनाक हो भन्ने मेरो बुझाइ हो । हामीहरूले बुझ्न सकिरहेका छैनौं कि कुन तीव्र गतिमा पत्रकारिता पेसा ह्रासोन्मुख छ । छिट्टै नै यस्तो अवस्था आउनेछ कि खाली एउटा मात्र मान्छे पत्रकारिता गरिरहेको हुनेछ । त्यो पनि एउटा कुनामा बसेर । त्यतिबेला मिडियाको प्रभाव नै रहनेछैन । यसैले पनि देशकै लागि पनि मिडियाको अवस्थालाई लिएर प्रश्न गर्न छाड्नु हुँदैन । मलाई लागेको थियो, यो शब्दबाट मिडिया क्षेत्र रिसाउनेछ । तर, मिडियाले त उल्टो त्यसलाई घाँटीको हार पो बनायो । पछिल्लो समय गोदी मिडिया थप अगाडि बढेर ‘हिन्दु मिडिया’ मा परिणत भएको छ । हिन्दु धर्मको रक्षक दल बनेको छ । भाषालाई हेर्नु भयो भने पूरै हिन्दुत्वको भाषा छ ।

केही वर्षयता भारतमा हिन्दुत्वको एक अलग रूप देखिएको छ । हिन्दुत्वको यस रूपलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?

सुरुदेखि सुन्दै आएको कुरा हो कि नेपाल हिन्दु राष्ट्र हुन सक्छ भने भारत किन हुन सक्दैन । तर, अहिले नेपाल नै हिन्दु राष्ट्र छैन । किन नेपालले हिन्दु राष्ट्रबाट संविधानको बाटो रोज्यो ? धर्म जीवनको हिस्सा हो, त्यो जाँदैन । मानिसहरू धर्मसामु त गइराख्छन् । उसलाई तपाईंले निजी जीवनमा राख्नुहोस्, सार्वजनिक रूपमा उत्सव मनाउनुहोस्, त्यसमा केही छैन । धर्मलाई संविधान बनाउने विश्वका जुनसुकै देशको उदाहरण लिनुहोस्, ती उत्कृष्ट छैनन् । अब त असली खेल हिन्दु राष्ट्र र मुस्लिम राष्ट्रमा मात्र सीमित रहेन । अब राष्ट्रहरू ‘कर्पोरेसन राष्ट्र’ मा परिणत हुँदै छन् । अब तपाईंले प्रधानमन्त्री र व्यवसायीमा कुनै फरक पाउनु हुनेछैन । उनीहरू एकअर्काका परिपूरक बन्दै गइरहेका छन् । सरकारसँग पनि नागरिक सहभागिता निकै कम छ । हिन्दु राष्ट्र बनाइन्छ भनेर हल्ला चलाइएको छ । उनीहरू संविधान परिवर्तन गर्ने कुरा त सोच्दैनन् । तर संविधानलाई अलगअलग समयमा अलगअलग तरिकाले व्याख्या गर्छन्, प्रयोग गर्छन् । यदि राष्ट्रको धर्म बनाउने र धर्मका आधारमा राष्ट्रको कल्पना गर्ने हो भने त्यहाँ नागरिकलाई दोस्रो दर्जाको व्यवहार गरिन्छ ।

भाजपा सत्तामा आउन हिन्दुत्व र राष्ट्रवादको सहारा लियो भन्ने आरोप तपाईं स्वयम्ले नै लगाउँदै आउनुभएको छ । के हालैको उत्तर प्रदेश विधानसभा चुनाव र सन् २०१९ को लोकसभा चुनावमा भाजपाको जित हुनुमा यिनै मुद्दाको मात्र हात छ त ?

चुनावसँग सम्बन्धित यदि एकदेखि सयसम्म जानकारी हुन्छन् भने विज्ञ हुन् वा पत्रकार, केवल दुइटा कुरा मात्र थाहा पाउँछन् भन्ने म मान्छु । ९८ जानकारी वा सूचना थाहा हुँदैन । तपाईंले थाहा पाउनुहुन्न कि पैसाको प्रयोग कसरी भयो ? कसले कहाँ पैसा पुर्‍यायो ? कसले कसरी संस्थाहरूको दुरुपयोग गरे ? ती संस्थामार्फत विशेष तप्कासामु कसरी डरको माहोल उत्पन्न गराइयो ? कसरी एउटै पार्टीलाई मात्र धेरै चन्दा प्राप्त भयो ? कसरी कुनै एउटा पार्टीसामु पैसा नपुगोस् भनेर प्रबन्ध मिलाइयो ? एउटा पार्टी र उसका कुरालाई कसरी बहिष्कार गरियो ? केवल एक पार्टीको त्यो पनि एक लाइनको एजेन्डा दिइयो । यी सबै थाहा भएका कुरा हुन्, केही थाहा नभएका कुरा पनि छन्, त्यो कसैले थाहा पाउँदैन कि कुन कारणले कसले जितिरहेको छ ?

यस्तो लाग्छ कि सबैथोक लोकतान्त्रिक ढंगले भइरहेको छ तर यो भ्रममा हामी कोही पनि रहनु हुँदैन कि त्यो प्रक्रियाका बारेमा सबैथोक थाहा पाउँछौं । प्राज्ञिक व्यक्तिहरूले लेखिरहन्छन्, ती लेख पढेर मलाई हाँसो पनि उठ्छ । कारण आफैंले गरेको विश्लेषणबारे उनीहरूलाई नै थाहा हुँदैन । एउटा स्थानीय तहको चुनावमा ५ सय जनाको समूहलाई जात, वर्ग र धर्मका आधारमा कसरी व्यवस्थापन गरिँदै छ ? हरेक चुनावमा लगातार ‘इस्यु’ को भूमिकालाई समाप्त पारिँदै छ । त्यस किसिमको रिपोर्टिङ आउन बन्द भएको छ । कसैले गाउँमा पानी पुर्‍याएँ भनेर दाबी गर्दैगर्दा पनि पानी पुगेको छ कि छैन भनेर मिडियाले रिपोर्टिङ गर्दैनन् । तर उसको दाबीलाई पटक–पटक देखाइने गरिएको छ । पानी पुगेको कुनै दृश्य छैन, तस्बिर छैन ।

चुनावलाई पनि मुद्दाविहीन र सूचनाविहीन बनाइँदै छ । यसमा हारजितको कहानीले खासै अर्थ राख्दैन, हार्ने जनता नै हो । यस्तो लाग्छ कि यो सूचनाको युग हो, तर त्यस हिसाबले हेर्ने हो भने यो त अँध्यारो युग हो । पत्रकारसँगै पनि सूचना निकै कम छ । प्रभावका हिसाबले सामाजिक सञ्जालमा लोकप्रिय होलान् तर पत्रकारसँग पहिलेको तुलनामा कुनै राजनीतिक दल र दलभित्र हुने गरेका खिचातानीका बारेमा सूचना निकै कम छ । पत्रकारको विश्वसनियता भनेको उसँग हुने सूचना नै हो तर उनीहरूसँग अब सूचना होइन, कुनै वर्ग, संगठन वा दलसँगको आबद्धता छ ।

मिडियाले प्रतिपक्षको भावनालाई समाप्त पार्ने काम गरेको छ । कुरा प्रतिपक्षको मात्र होइन, लोकतन्त्रमा २ भन्दा बढी पक्ष हुनैपर्छ । यस्तो लोकतन्त्र स्वास्थ्यवर्द्धक मानिन्छ । विचारमा प्रतिस्पर्धा हुन्छ, टकराव हुन्छ त्यसपछि मात्र नयाँ कुरा आउँछन् । कुरा केवल राजनीतिक दलको मात्र होइन, हामीले संस्थानहरूलाई पनि जवाफदेही बनाएर राख्नुपर्ने हो । तर त्यसलाई यस्तो छूट दिइयो कि प्रतिपक्षविरुद्ध काम गरिरहेको छ । प्रतिपक्षविरुद्ध मिडियाले, जाँच एजेन्सीहरूले, कर्पोरेट हाउसहरूले काम गरिरहेका छन्, जो उसलाई अब कुनै सहयोग दिँदैनन् । यस्तोमा प्रतिपक्षले कसरी काम गर्न सक्छ ? उसले काम गर्छ, उसका पत्रकार सम्मेलन तपाईं देखाउनुहुन्न, अनि काम गरेको कसरी देखिन्छ ? अनि भन्नुहुन्छ कि विपक्षीले त कुनै काम नै गर्दैन ।

अहिले काठमाडौंमा हुनुहुन्छ, नेपालको तीनतर्फ भारतीय सीमा छ । भारतमा अहिले राजनीतिक, सामाजिक र पत्रकारिता क्षेत्रमा जुन परिवर्तन देखिएको छ, एक छिमेकी भएका कारण त्यो परिवर्तनले नेपाललाई पनि छुन सक्छ । त्यसबाट कसरी बच्न सकिन्छ ?

नेपालका पत्रकारले अहिले नै तयारी सुरु गर्नुपर्छ । किनकि मिडियाको संकट केवल एक राजनीतिक दलबाट मात्र आउँदैन । राजनीतिक दलको कुनै अन्य देशमा हस्तक्षेप नहोला तर कर्पोरेटको दोस्रो तरिकाबाट हस्तक्षेप हुन सक्छ । त्यसले तपाईंको अस्तित्व नै खतरामा पार्न सक्छ । उसले एजेन्डा पत्रकारिताका लागि थुप्रै अनलाइन र टेलिभिजन च्यानल किन्न सक्छ, जहाँ दिनभर कुनै समुदायलाई लिएर चर्काचर्की र कसैको तारिफमा बिताइन्छ । अहिलेदेखि नै यी चुनौतीलाई मध्यनजर गर्दै नेपालका मिडिया र पत्रकारले बुझ्नुपर्छ कि कसले प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् ? तर आफ्नो व्यावसायिकतामाथि रहेर प्रतिस्पर्धा हुनुहुँदैन । यदि त्यो चिज भयो भने यहाँ पनि मिडिया समाप्त हुनेछ र त्यसलाई बचाउन निकै कठिन हुनेछ ।

भौगोलिक रूपले भारत ठूलो देश छ, अझै पनि मौका छ कि कुनै सञ्चार संस्थान बन्ने । तर पनि उ आफ्नै भौगोलिक क्षेत्रमा सीमित हुन सक्छ । केरलको कुनै अखबार बिहारमा लोकप्रिय हुने भन्ने त हुँदैन । भारतमा जस्तो परिस्थिति कुनै देशमा नआओस् । यदि गोदी मिडियाले ५ दिन सूचनाको पत्रकारिता गर्‍यो भने तपाईं हेर्नुहोस् कि अवस्था कति परिवर्तन हुनेछ ।

एउटा चर्चित भनाइ छ, ‘मिडिया र पत्रकारको असली रूप चुनावका बेला देखिन्छ ।’ नेपालमा अर्को साता स्थानीय तहको चुनाव हुँदै छ । चुनावका बेला स्वतन्त्र र व्यावसायिक पत्रकारिता गर्दै नेपालका मिडियाले कसरी लोकतन्त्रलाई मजबुत बनाउन सक्छन् ?

तपाईंहरू स्थानीय तहको चुनावलाई यति महत्त्व दिनुहुन्छ भन्ने थाहा पाएर म निकै खुसी छु । यो निकै राम्रो कुरा हो । हाम्रोमा सबैथोक भएर पनि नगर निगमको चुनावमा भाजपा वा कांग्रेस वा समाजवादी पार्टीका मान्छेले जिते भनेर मात्र महत्त्व दिइन्छ । तर नगर निगमको चुनावलाई त्यति महत्त्व दिइँदैन । यसमा जति धेरै केन्द्रित भइन्छ वा जति धेरै जटिल प्रश्न सोधिन्छन्, त्यति नै राम्रो हुन्छ । त्यसपछि मात्र जवाफदेहिताको परिभाषा अलग प्रकारले बन्छ । त्यो जतिसुकै नराम्रो किन नहोस्, राष्ट्रिय तहमा पुग्दासम्म त्यसको अभ्यास हुन्छ । यसलाई बचाइराख्नुहोस् । यसलाई क्षेत्रीय र राष्ट्रिय रूपमा उच्च प्राथमिकतामा राखिराख्नुहोस् । मलाई लाग्छ कि यसबाट जनता पनि मुद्दासँग कसरी सामना गर्ने भन्नेमा प्रशिक्षित हुनेछन् । यही नै पत्रकारिताको प्रजातान्त्रीकरणका लागि अति आवश्यक छ । स–साना चुनावलाई ठूलो महत्त्वका साथ कभरेज भारतमा त हुँदैन ।

चुनावी रिपोर्टिङ अलि बढी दस्ताबेज र अनुसन्धानमा आधारित हुनुपर्छ । सबै चुनावी रिपोर्टिङ भक्सपपमा आधारित हुनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन । चुनावी यात्राजस्ता कुरामा भन्दा पनि नागरिकलाई सूचित गर्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ । यो स्थानीय तहमा यस्ता–यस्ता काम भए भनेर नागरिकलाई जति धेरै सूचित गरियो, नेताहरू त्यति नै जवाफदेही हुन्छन् ।

नेता अहिले वेबसाइट र पोर्टलजस्ता बनेका छन् । प्रेस कन्फरेन्स नगर्ने नेताहरूलाई म पोर्टल भन्ने गर्छु । हामी प्रजातन्त्रलाई 'दिइएको' वस्तुका रूपमा लिन्छौँ । विश्वले यसको आविष्कार गरेको हो । उनीहरूले लडाइँ लडे, कतिले बलिदानी दिए । यसलाई दबाउनका फासिवाद आयो । प्रजातन्त्र दैनिक अभ्यास गर्ने कुरा हो । दैनिक अभ्यास सधैं जमिनी तहमा हुने गर्छ ।

स्थानीय तहमा पनि नेताहरूको एउटा समूह बन्यो भने पार्टीहरू पनि राम्रा बन्छन् । यस्तो होइन कि सबै नराम्रो मात्र हुन्छ । यही हो बाटो, अर्को कुन बाटोबाट प्रजातन्त्रलाई सुदृढ गर्नुहुन्छ ? प्रजातन्त्रलाई माथिबाट समाप्त गर्न सक्नुहुन्छ तर माथिबाट सुदृढ गर्न सकिँदैन । विश्वको कुनै एउटा देश अर्को देशमा गएर त्यसको लोकतन्त्र बलियो बनाउन सक्दैन ।